Go long ol haf insaed long hem

Go long lis blong ol haf

‘Tufala i Jam Long Wan Sip Blong Go Long Saepras’

‘Tufala i Jam Long Wan Sip Blong Go Long Saepras’

‘Tufala i Jam Long Wan Sip Blong Go Long Saepras’

TOK ya i kamaot long buk blong Ol Wok. Hem i fashaf blong stori blong trifala Kristin misinari ya Pol, Banabas, mo Jon Mak, samwe long yia 47 K.T., taem trifala i go long Saepras. (Ol Wok 13:4) Long taem ya, mo tede tu, Saepras i wan impoten ples long is blong Mediterenian Si.

Ol man Rom bifo, oli wantem tumas blong tekem Saepras i blong olgeta, ale, long yia 58 B.K.T., * oli mekem aelan ya i kam aninit long rul blong olgeta. Long ol yia bifo long taem ya, Saepras i go long han blong plante defdefren kantri. Ol wanwan kantri blong Fonisia, Gris, Asiria, Pesia, mo Ijip, oli bin winim ples ya mo oli bin rul long hem. Long Medel Ejes, * ol Kruseda, ol Frank, ol man Venis, mo biaen bakegen, ol Otoman, oli kam long ples ya. Long yia 1914, Briten i mekem Saepras i kam aninit long rul blong hem, gogo long yia 1960, aelan ya i kasem independens.

Naoia, aelan blong Saepras i kasem bighaf blong mane blong hem from ol turis. Be long taem blong Pol, Saepras i fulap long ol gudfala samting we ol man Rom oli salem blong kam rij. I no longtaem afta we ol man oli faenem aelan ya, oli luksave se i gat fulap kopa aninit long graon. Sam man oli ting se taem rul blong ol man Rom i finis, 250,000 tan blong kopa i bin lus long aelan ya. Blong bildim ol haos we oli bonem kopa long hem, oli bin spolem bighaf blong ol naesfala bus. Taem Pol i kamtru long aelan ya, plante bus i lus finis.

Taem Rom i Rul Long Saepras

Encyclopædia Britannica i talem se Julius Caesar i givim Saepras i go long Ijip. Biaen long rul blong hem, Mark Antony i givim aelan ya i go long Ijip bakegen. Be taem Ogastas i rul, hem i tekem Saepras i blong Rom bakegen, mo i putumap wan hed gavman blong rul long aelan ya, olsem Luk i raetem long buk blong Ol Wok. Taem Pol i prij long ples ya, Sejas Polas nao i hed gavman ya.​—Ol Wok 13:7.

Ol loa we Rom i fosem ol kantri blong folem blong oli save gat pis, hemia Pax Romana, i pulum ol man long Saepras blong mekem ol big bisnes olsem digim ol sas ston long graon. From samting ya, aelan ya i kam rij. Hem i kasem mane tu from ol soldia blong Rom we oli stap long ples ya, mo from ol man blong skul we oli aot long prapa kantri blong olgeta oli wokbaot i kam blong ona long god blong aelan ya, nem blong hem Afrodaet. Oli yusum ol mane ya blong wokem ol niufala rod, ol haba, mo sam flas haos long taon. Ol man oli gohed blong yusum Grik lanwis, mo oli stap mekem wosip long ol god ya Afodaet, Apolo, mo Sus, wetem hed gavman blong Rom tu. Ol man oli haremgud long ol sas samting blong olgeta, mo oli glad tu long ol kastom mo kalja blong ol defdefren man we oli stap long ples ya.

Hemia nao ol samting we Pol i faenem taem hem i wokbaot i krosem aelan ya blong Saepras blong tijim ol man long saed blong Kraes. Be, Kristin skul i stap long Saepras bifo we Pol i kam. Buk blong Ol Wok i talem se afta we Kristin man ya Steven i ded from bilif blong hem, sam long ol faswan Kristin oli ronwe i go long Saepras. (Ol Wok 11:19) Banabas we i wokbaot wetem Pol, hem i bon long Saepras. Ale, hem i savegud aelan ya, mo ating hem i givhan gud long Pol blong save ol ples long aelan ya taem tufala i wokbaot blong prij.​—Ol Wok 4:36; 13:2.

Trip Blong Pol

I no isi blong save ol rod we Pol i bin folem taem hem i wokbaot long Saepras. Ol man we oli digim graon blong faenem ol samting blong bifo, oli digim ol ston we oli soem se ol man Rom oli bin wokem plante gudfala rod. From ol hil mo krik long aelan ya, ol rod tede oli folem ol semfala rod ya we ol faswan misinari oli bin wokbaot long olgeta.

Pol, Banabas, mo Jon Mak, trifala i jam long wan sip long Selusia, ale trifala i go kasem taon ya Salamis. ?From wanem trifala i goso long Salamis, i no long bigfala taon blong aelan ya we plante moa sip oli stap kam long hem, nem blong hem Pafos? Wan risen se, Salamis i stap long is kos, mo hem i 200 kilomita nomo long Selusia we trifala i bin jam long sip. Taem ol man Rom oli rul long aelan ya, oli no moa yusum Salamis olsem kapital be oli yusum Pafos. Nating se i olsem, Salamis i stap olsem stamba ples blong kalja blong aelan ya, mo stamba ples blong edukesen mo big bisnes. Plante man Isrel oli stap long Salamis, from samting ya, trifala misinari ya i “stap talemaot tok blong God, insaed long ol haos blong prea blong ol laen blong Isrel.”​—Ol Wok 13:5.

Tede, sam ston nomo oli stap blong makem ples we Salamis i bin stap long hem. Be ol samting blong bifo we ol man oli digim long graon oli soem se taon ya i rij mo i wan bigfala taon. Maket ples we oli digimaot, we ol man oli bin mekem ol miting blong skul mo politik long hem, ating hem i bigwan moa i bitim ol narafala maket ples blong ol man Rom we oli bin digim long graon long eria blong Mediterenian Si. Sam samting we oli faenem aninit long graon we oli blong taem blong Ogastas Sisa, i gat: ol naes tael blong floa mo wol blong haos we ol man oli wokem pija long hem, ol ples we ol man blong spot oli tren long hem, ol nambawan ples blong swim, wan stadium wetem ol laen blong jea we oli stat daon oli gobak antap, plante flas gref blong ol man, mo wan haos sinema we i gat 15,000 jea blong hem. I no longwe long samting ya, oli faenem ol ston blong bigbigfala haos prea ya we ol man oli bin yusum blong mekem wosip long god ya Sus.

Sore tumas, Sus i no save sevem taon ya taem graon i seksek bigwan. Samting ya i hapen long yia 15 B.K.T. nao klosap evri haos long Salamis i foldaon. Biaen, Ogastas i bildim taon ya bakegen. Graon i seksek bakegen long yia 77 K.T., i spolem ples ya bakegen, mo oli bildim taon ya bakegen wan moa taem. Samtaem afta long yia 300, graon i seksek plante taem mo i spolemgud Salamis, ale hem i no moa kam antap bakegen kasem mak blong fastaem. Long Medel Ejes, haba blong hem i no moa dip, i kam fulap long sofmad mo ol sip oli no moa yusum.

Baebol i no talem sipos ol man Salamis oli lesin long Pol no nogat. Be Pol i no prij long ples ya nomo, hem i mas prij long sam narafala vilej tu. Taem trifala misinari ya i aot long Salamis, trifala i mas jusum wan long tri rod we i stap: i gat rod we i krosem ol hil blong Kyrenia i go long not kos, wan rod we i krosem flat ples blong Mesaoria i go long wes, mo wan rod we i folem solwota i go long saot.

Ol kastom stori oli talem se Pol i folem namba tri rod. Hem i pas long ol plantesen we graon blong olgeta i red mo i rij. Samwe long 50 kilomita long saotwes, rod ya i pas long taon blong Larnaca, nao i tanem i go long not we i no moa folem solwota.

“Trifala i Krosem Aelan Ya”

Gohed smol moa long rod ya, i gat taon ya blong Ledra. Tede, taon ya Nicosia i stap long ples ya, mo hem i kapital blong aelan ya. I no moa gat wan samting i stap blong soem se bigfala taon blong bifo, Ledra, i bin stap long ples ya. Naoia, stonwol we ol man Venis oli bin wokem afta long yia 1500, i raonem ol ples long medel blong Nicosia stret. Mo long ples ya, i gat wan smol rod we fulap man oli stap wokbaot long hem oltaem, nem blong hem Ledra Rod. Yumi no save sipos Pol i bin kam long Ledra no nogat. Baebol i talem nomo se “trifala i krosem aelan ya.” (Ol Wok 13:6) Buk ya The Wycliffe Historical Geography of Bible Lands i talem se, “ating tok ya i min se trifala i finisim olgeta vilej blong ol man Isrel we oli stap long Saepras.”

Yumi save se Pol i wantem toktok long olgeta man long Saepras. Taswe, maet hem i folem rod ya we i aot long Ledra i go long saot. Rod ya i bin pas long tu bigfala taon we tufala i fulap long ol man blong ol defdefren kantri, nem blong tufala Amathus mo Kourion.

Kourion i stap antap long ol bigbigfala klif we oli godaon wantaem kasem sanbij mo solwota. Long yia 77 K.T., taem graon i seksek bigwan mo i spolem taon ya Salamis, hem i spolem Kourion tu, nambawan taon ya blong ol man Gris mo Rom. Ol ston oli stap yet blong soem wan haos prea we oli wokem long 100 K.T. blong wosip long god ya Apollo. Stadium long ples ya i gat 6,000 jea blong hem. Yumi luksave se plante man long Kourion oli rij we i rij, from ol naesfala pija we oli bin wokem long ol tael blong flasem ol floa blong prapa haos blong olgeta.

Go Long Pafos

Rod i aot long Kourion i go long wes, i pas long ol naesfala ples we ol man blong wokem waen oli stap long hem. Man we i folem rod ya i stap klaem, gogo wantaem nomo hem i luksave se hem i stap antap long hil, nao rod i tantanem i godaon long saed blong klif go kasem solwota we sanbij blong hem i fulap long ol smosmol ston. Folem ol kastom stori blong ol man Gris, hemia nao stret ples we solwota i bonem woman god ya Afrodaet.

Ol man Saepras oli bin wosipim god ya Afrodaet i bitim ol narafala god blong ol man Gris, mo wosip ya i stap strong gogo kasem ol yia biaen long 100 K.T. Stamba ples blong wosip blong Afrodaet hemia taon ya Pafos. Evri yia, taem ol tri oli stap putum flaoa, ol man long ples ya oli bin mekem wan bigfala lafet blong ona long god ya. Plante man blong Esia Maena, Ijip, Gris, mo longwe moa tu long Pesia, oli bin wokbaot i kam blong joen long lafet ya. Taem ol king we nem blong olgeta Ptolemy oli rul long Saepras, ol manples oli lanem blong wosip long ol Fero.

Pafos i kapital blong Saepras long taem ya we ol man Rom oli rul. Hem i taon we hed gavman i stap long hem, mo tu, hem i ples we oli wokem ol mane long kopa. Taem graon i seksek long 15 B.K.T., ol haos long taon ya oli brobrok, mo Ogastas i givim mane blong oli bildim bakegen taon ya, olsem hem i mekem long taon ya Salamis. Ol samting blong bifo we ol man oli digim long graon oli soemaot fasin blong laef blong ol rijman blong Pafos long faswan handred yia: ol rod blong taon ya oli bigbigwan, plante naesfala haos we ol rijman oli flasemgud olgeta, ol skul blong lanem blong plei miusik, ol spesel ples we ol man blong spot oli tren long hem, mo wan stadium we ol jea blong hem oli stat daon oli gobak antap.

Hemia nao taon ya Pafos we Pol, Banabas mo Jon Mak, trifala i go long hem. Long ples ya nao, hed gavman ya Sejas Polas, “wan man we i gat gud hed, . . . i wantem harem tok blong God,” nating se kleva ya Elimas i traehad blong blokem hem. Hed gavman ya i “sapraes tumas long ol tok blong [Jeova], we [trifala] i tijim hem long hem.”​—Ol Wok 13:​6-12.

Afta we trifala misinari ya i prij finis long Saepras, trifala i go prij long Esia Maena. Faswan misinari trip ya blong Pol, i givhan bigwan blong mekem trufala Kristin skul i kasem plante ples. Buk ya St. Paul’s Journeys in the Greek Orient i tokbaot trip ya se, “hemia nao trufala stat blong Kristin wok mo . . . misinari wok blong Pol.” Buk ya i talem tu se: “Yumi luksave from wanem Pol i jusum Saepras olsem faswan ples blong stop long hem long misinari trip ya blong hem. Ol sip we oli kam go long Siria, Esia Maena, mo Gris evriwan oli pas long Saepras.” Be hemia stat nomo blong wok blong ol misinari. Tu taosen yia biaen, ol Kristin misinari oli stap gohed yet long wok blong olgeta. Yes, i stret blong talem se ol man blong talemaot gud nius blong Kingdom blong Jeova oli “finisim olgeta ples long wol.”​—Ol Wok 1:8.

[Ol Futnot]

^ B.K.T. i minim Bifo Kristin Taem.

^ Ol yia 500 go kasem 1500.

[Map blong pija long pej 20]

(Lukluk niuspepa)

SAEPRAS

Pafos

Kourion

Amathus

Larnaca

Salamis

OL HIL BLONG KYRENIA

FLAT PLES BLONG MESAORIA

OL HIL BLONG TROODOS

[Tok blong pija long pej 21]

Long Pafos, tabu spirit i kam fulap long Pol nao hem i mekem se ae blong kleva ya Elimas i kam blaen