Wan “Pim” i Soem We Baebol i Tru

TOK ya “pim” i stap long wan vas nomo long Baebol. Long taem blong King Sol, ol man Isrel oli mas pem ol man Filistia we oli mekem wok blong blaksmit, blong oli sapenem ol tul blong olgeta. Baebol i talem se: “Blong sapenem ol aean blong brekem graon, ol hou, ol fok blong digim graon mo ol akis, mo blong fiksimap ol aean blong stikim buluk, oli mas pem wan pim long wan tul.”​—1 Samuel 13:​21, NW.

?Wanem ya wan pim? Ol man oli no save ansa long kwestin ya go kasem 1907 K.T. Long yia ya, ol man oli faenem faswan pim (hemia wan ston we oli yusum blong makem hevi blong samting we oli skelem) taem oli digim graon long olfala taon ya Gesa. Ol faswan man we oli tanem Baebol oli faenem i had blong tanem tok ya “pim.” Eksampol, King James Version i tanem vas blong 1 Samuel 13:21 se: “Oli gat wan fael blong sapenem ol matik, ol bigfala naef blong brekem graon, mo ol bigbigfala fok, mo ol akis, mo blong sapenem ol aean blong stikim buluk.”

Tede, ol man blong hae save oli save se wan pim i wan ston we hevi blong hem i samwe long 7.82 gram, no klosap tu long tri haf blong wan sekel, hemia stamba ston we ol man Hibru oli bin yusum blong skelem ol samting. Ol man Filistia oli askem wan pim silva, olsem praes blong sapenem ol tul blong ol man Isrel. Taem Kingdom blong Juda wetem kapital blong hem, Jerusalem, i lus long 607 B.K.T., oli no moa yusum ol sekel blong skelem olting. ?Nao from wanem yumi talem se pim ya i soem we ol Hibru hanraet blong Baebol oli tru?

Sam man blong hae save oli talem se ol man oli raetem Hibru haf blong Baebol, wetem buk blong Fas Samuel tu, long taem we ol man Gris mo Rom oli rul, no bifo long ol yia 200 B.K.T. Taswe, oli talem se Hibru haf blong Baebol “hem i no . . . ‘tru,’ mo yumi no save yusum ol buk ya blong gat save long ‘Isrel blong Baebol’ no ‘Isrel blong bifo.’ Oli talem se Hibru haf blong Baebol hem i jes wan buk we ol man Jiu mo ol Kristin oli wokem i no longtaem i pas.”

Nao sipos yumi gobak long pim ya we Baebol i tokbaot long 1 Samuel 13:​21, i gud blong save tingting blong William G. Dever, wan profesa we i stadi long ol samting blong bifo we oli digimaot long graon, mo long fasin blong laef blong ol man Medel Is bifo. Hem i talem se: “Ol man blong raetem buk we oli laef long taem we ol man Gris mo Rom oli rul oli laef plante handred yia afta we [ol pim] oli lus mo ol man oli fogetem olgeta, taswe oli no save ‘mekemap stori ya’ [blong ol pim]. Blong talem stret, oli no naf blong kasem mining blong vas ya blong Baebol . . . bifo long stat blong ol yia 1900 K.T. Long ol yia ya, ol man blong digim graon oli faenem ol faswan [pim], we tok ya pîm i stap long olgeta long lanwis Hibru.” Profesa ya i gohed i talem se: “Sipos ‘ol man nomo oli wokem’ ol stori blong Baebol taem ol man Gris mo Rom oli rul, ?olsem wanem stori ya [we i tokbaot ol pim] i stap long Hibru Baebol? Wan man i save agiu mo talem se pîm ya i no impoten tumas, hem i ‘jes wan smol samting nomo.’ I tru. Be, olsem yumi save finis, ‘ol smol samting ya nao oli mekem histri.’ ”

[Tok blong pija long pej 29]

Hevi blong wan pim i olsem tu long tri haf blong wan sekel