Go long ol haf insaed long hem

Go long lis blong ol haf

Philo Blong Alexandria—I Joenem Prapa Tingting Blong Hem i Go Long Baebol

Philo Blong Alexandria—I Joenem Prapa Tingting Blong Hem i Go Long Baebol

Philo Blong Alexandria—I Joenem Prapa Tingting Blong Hem i Go Long Baebol

LONG yia 332 B.K.T., * Bigfala Alexander wetem ami blong hem i maj i go insaed long Ijip. Bifo we hem i gohed long rod blong hem blong winim plante taon long is mo blong kam rula blong wol, hem i wokem wan taon we i putum nem blong hem se Alexandria. Taon ya i kam stamba ples blong kalja blong ol man Gris. Long taon ya, samwe long yia 20 B.K.T., wan narafala strong man blong faet i bon. Be hem i no faet wetem ol naef mo spia. Ol tul blong hem, hemia ol waes blong wol. Oli singaot man ya se Philo blong Alexandria, no Philo Judaeus, from we hem i kamaot long laen blong ol man Jiu.

Taem ol ami oli spolem Jerusalem long 607 B.K.T., plante man Jiu oli ronwe, oli go stap long ol defdefren ples long wol. Oli kolem samting ya se Diaspora. Ale, plante man Jiu oli kam stap long Ijip, mo plante taosen oli mekem ples blong olgeta long Alexandria. Be ol man Jiu ya oli raorao wetem ol man Gris we oli stap raonabaot long olgeta, from we ol man Jiu oli no wantem mekem wosip long ol god blong ol man Gris, mo ol man Gris oli jikim Hibru hanraet blong Baebol. Philo i savegud trabol ya from we hem i skul wetem ol man Gris be hem i gruap long famle we oli man Jiu. Hem i ting se skul blong ol man Jiu nao i trufala skul. Be Philo i defren long plante narafala man, hem i lukaot rod blong holem pis wetem olgeta we oli no man Jiu, mo long semtaem, lidim olgeta oli kam long God. Hem i wantem se oli laekem skul blong ol man Jiu.

Putum Niufala Mining Long Ol Olfala Hanraet

Plante man Jiu we oli stap long Alexandria, oli toktok lanwis Grik, mo Philo tu i toktok lanwis ya. From samting ya, hem i stadi long Grik Baebol ya Septuagint, we i stanap long ol olfala Hibru hanraet. Taem hem i stadi long Septuagint, hem i ting se i gat sam waes blong wol insaed long hem, mo se Moses i “nambawan long ol waes man blong wol.”

Plante handred yia bifo long taem ya, ol man Gris we oli gat bigfala save, oli bin faenem i had blong bilivim ol stori blong ol god mo ol woman god, hemia ol bigfala dabolbun mo ol devel long ol kastom stori blong Gris. Ale oli stat putum wan niufala mining long ol olfala stori ya. James Drummond we i stadi long saed blong Gris, i tokbaot fasin ya blong olgeta, i se: “Ol waes man ya oli lukaot mining we i haed long ol kastom stori ya. Oli ting se ol man we oli wokem ol stori ya oli yusum ol tok we i bitim mak mo i narakaen, blong oli soemaot wan dip trutok no save.” Oli kolem fasin ya se, putum narafala mining long ol stori, mo Philo i yusum fasin ya blong eksplenem ol tok blong Baebol.

Blong luk wan eksampol blong samting ya, yumi save tekem Jenesis 3:22 long Septuagint Baebol we Masta Bagster i wokem. Vas ya i talem se: “Masta God i mekem klos long skin blong anamol, nao hem i putum klos ya long Adam mo woman blong hem.” Ol man Gris oli ting se i no stret blong talem se Hae God i mekem klos, from we wok ya i daon tumas. Ale Philo i putum wan narafala mining long vas ya, i se: “Klos we oli wokem long skin blong anamol i pija blong skin blong man, hemia bodi blong man. Fastaem, God i wokem tingting blong man nao hem i kolem Adam. Afta, hem i wokem ol fasin ya we man i naf blong wok mo muvmuv, nao hem i kolem Laef. Namba tri samting we hem i mekem, hemia bodi, nao hem i yusum pijatok blong klos ya we oli wokem long skin blong anamol, blong tokbaot bodi.” Long fasin ya, Philo i traem mekem klos we God i givim long Adam mo Iv i kam wan waestok we man i mas tingting dip long hem.

Tingbaot Jenesis 2:​10-14 tu. Ol vas ya oli tokbaot fo reva we oli givim wota long garen blong Iden. Philo i traem blong luk wan narafala mining long ol tok ya. Fastaem hem i tokbaot garen blong Iden se hem i wan prapa ples, nao biaen hem i talem se: “Maet ol vas ya oli gat wan narafala mining tu, from we ol fo reva ya oli saen blong fo gudfala fasin.” Hem i ting se reva Pison i minim fasin blong lukaotgud mo tekem waes desisen, reva Gihon i minim fasin blong tinghevi mo tingting dip, reva Taegris i minim fasin blong stanap strong tru long ol trabol, mo reva Yufretes i minim stret fasin blong jajem man. Olsem nao, hem i givim narafala mining long ol trufala ples mo reva.

Philo i yusum semfala fasin ya bakegen long saed blong ol tok long Baebol we i eksplenem olsem wanem God i wokem ol samting, stori blong Ken we i kilim Ebel i ded, Bigfala Wota we i kavremap wol long taem blong Noa, ol lanwis we oli paspas long Babilon, mo plante tingting insaed long Loa blong Moses. Olsem eksampol long saed blong ol reva long garen blong Iden i soemaot, plante taem Philo i agri se ol stori blong Baebol oli rili hapen, be biaen hem i putum wan narafala mining long olgeta folem prapa tingting blong hem. Maet hem i talem olsem: “Ating yumi mas tingbaot se ol samting ya oli gat narafala mining tu.” Long ol buk we Philo i raetem, hem i toktok plante long saed blong ol narafala mining ya, be sore tumas, hem i talem smol nomo long saed blong prapa mining blong ol tok blong Baebol we i isi mo i klia nomo.

?God Hem i Hu?

Philo i yusum wan pijatok we i gat paoa blong soemaot se God i rili stap. Fastaem hem i tokbaot graon, ol reva, ol planet mo ol sta, nao biaen, hem i talem se: “Wol i moa naes i bitim ol narafala samting, mo i nidim bigfala waes mo gudhan blong mekem wol ya. I olsem we man we i wokem wol ya i gat olgeta save mo save ya i stret gud. Long rod ya nao yumi kasem tingting ya se i gat wan God i stap.” Tok ya i stret nomo.​—Rom 1:20.

Be taem Philo i eksplenem fasin blong God ya we i gat Olgeta Paoa, hem i go longwe tumas long trutok. Hem i talem se, God i “no gat ol spesel fasin we oli makemaot hem” mo se “i no gat rod blong kasem save long God.” Philo i daonem ol traehad blong ol man blong savegud God, hem i talem se “i krangke blong go moa bitim we yumi bilif long God, nao yumi traehad blong faenem save long saed blong ol fasin blong God.” Hem i no faenem tingting ya insaed long Baebol, be hem i tekem tingting ya long hiten man ya Plato, we hem i gat plante waes blong wol.

From we Philo i ting se i no gat rod blong save God, hem i talem se yumi no save singaot God long wan prapa nem blong hem. Hem i se: “From samting ya, yumi soem stret tingting sipos yumi no putum wan prapa nem long God ya we i rili laef.” !Hemia i agensem trutok stret!

Baebol i talem klia se God i gat prapa nem blong hem. Ol Sam 83:18 (NW ) i talem se: “Plis yu mekem olgeta oli save se yu, we nem blong yu Jeova, yu nomo yu Hae God long olgeta ples long wol.” Aesea 42:8 (NW ) i talemaot tok blong God se: “Mi mi Jeova. Hemia nao nem blong mi.” Philo i wan man Jiu we i savegud ol vas ya blong Baebol. ?From wanem hem i tijim ol man se God i no gat prapa nem blong hem? From we hem i no stap tingbaot trufala God blong Baebol we yumi wanwan i save kam fren blong hem. Hem i stap tingbaot wan god long ol kastom stori blong ol man Gris, wan god we i no gat nem mo we man i no save kam klosap long hem.

?Sol Hem i Wanem?

Philo i tijim ol man se sol i defren long bodi. Hem i talem se man “i gat wan bodi mo i gat wan sol tu.” ?Olsem wanem? ?Sol i save ded samtaem? Philo i eksplenem olsemia: “Taem yumi laef i stap, bodi blong yumi i laef be i olsem we sol blong yumi i ded insaed long bodi, i olsem we hem i stap long beregraon. Be sipos hem [bodi] i ded, ale sol blong yumi bambae i statem laef blong hem nao, bambae i kamaot long rabis dedbodi ya we hem i bin stap kalabus long hem.” Long tingting blong Philo, sol i no rili ded, be i gat wan narafala mining blong samting ya. Hem i ting se sol i no save ded, be i stap laef olwe.

?Baebol i tijim wanem long saed blong sol? Jenesis 2:7 (NW ) i talem se: “Jeova God i tekem sam graon, i wokem man long hem, mo hem i blu long nus blong man ya, i putum win blong laef long hem. Nao long fasin ya, man ya i kam wan laef sol.” Ol tok blong Baebol i soemaot se man i no gat wan sol, be man nao i sol.

Baebol i talem se sol i save ded. Esikel 18:4 (NW ) i se: “Sol we i mekem sin​—hem bambae i ded.” Ol vas ya oli givhan long yumi blong kasem tingting ya se: Man hem i sol. Taswe, taem man i ded, hemia wan sol we i ded.​—Jenesis 19:​19, NW. *

Afta we Philo i ded, ol man Jiu oli no moa tinghevi long ol tok blong hem. Be ol jos we oli stap talem se oli Kristin oli tinghae long hem. Man ya Eusebius mo sam narafala lida blong jos, oli ting se Philo i bin kam wan Kristin. Man ya Jerome i talem se Philo i wan long ol stamba man we Jos i stanap long hem. Taswe i no ol man Jiu we oli kipimgud ol hanraet blong Philo, be ol man we oli lego trufala Kristin bilif, olgeta nao oli kipim.

Ol buk blong Philo oli mekem se ol jos oli tekem plante niufala tingting. Ol buk ya nao we oli gat paoa long ol jos we oli talem se oli Kristin, ale oli tekem tijing ya we i no stanap long Baebol, hemia se sol i no save ded samtaem. Mo tijing blong Philo long saed blong Logos (Tok) i pulum plante jos blong oli bilif long Triniti, wan tijing we i no stanap long Baebol be i blong ol skul we oli giaman se oli Kristin.

Yumi No Mas Gorong

Taem Philo i stadi long Hibru hanraet blong Baebol, hem i meksua se hem i “no fogetem blong lukaot narafala mining we maet i stap haed insaed long ol klia tok blong hem.” Be long Dutronome 4:​2, Moses i talem long saed blong Loa blong God se: “Ol tok ya we bambae mi mi givim long yufala, yufala i no mas putum sam tok antap long hem bakegen. Mo bambae yufala i no mas tekemaot sam smol haf blong hem tu. Ol tok ya hem i tok blong Hae God mo yufala i mas obei long hem.” Philo i wantem mekem wan gudfala samting, be hem i rili kavremap ol klia tok blong Baebol wetem fulap tingting blong man nomo.

Aposol Pita i talem se: “Taem mifala i talemaot long yufala, se Jisas Kraes Masta blong yumi i gat paoa, mo bambae hem i kambak bakegen, be mifala i no kasem ol samting ya long ol storian olbaot, nogat.” (2 Pita 1:16) Ol advaes we Pita i raetem i go long faswan Kristin kongregesen i no olsem tok we i stap long ol buk blong Philo. Ol advaes ya i stanap long trutok mo long samting we tabu spirit i soemaot, “Spirit ya we i Stamba blong Trutok” mo we i lidim ol man blong folem trutok.​—Jon 16:13.

Sipos yu yu wantem mekem wosip long God ya blong Baebol, yu mas letem trutok i lidim yu, i no ol mining we oli stanap long tingting blong man nomo. Yu yu nidim stret save long saed blong Jeova mo ol samting we hem i wantem. Blong stadi wetem fulhat blong yu, yu nidim tingting daon tu. Sipos yu gat gudfala fasin ya taem yu stadi Baebol, bambae yu savegud ‘ol tok blong Baebol we i save mekem yu yu waes, mo i save lidim yu blong yu save stanap strong long bilif blong yu long Jisas Kraes, blong God i save sevem yu.’ Bambae yu luk we Tok blong God i save mekem yu yu ‘kam waes long olgeta samting, nao bambae yu savegud ol rod blong mekem ol gudfala wok.’​—2 Timoti 3:15-17.

[Ol Futnot]

^ B.K.T. i minim Bifo Kristin Taem.

^ Long saed blong sol, The Jewish Encyclopedia we oli wokem long 1910, i talem se: “Tingting ya se sol i gohed blong laef afta we bodi i lus, hem i no stanap long trufala bilif, be hem i kamaot long tingting blong ol waes man blong wol mo ol man we oli gat save long ol tijing blong jos. Taswe, Tabu Baebol i no tijim tingting ya nating.”

[Bokis/Foto blong pija long pej 10]

TAON BLONG PHILO

Philo i stap laef mo i wok long taon ya Alexandria long Ijip. Blong plante handred yia, taon ya i gat moa buk long hem i bitim ol narafala taon long wol, mo ol man we oli skulgud oli storian moa long taon ya i bitim ol man long ol narafala taon long wol.

Ol studen long taon ya oli go long ol skul we ol man blong bigfala save oli tij long olgeta. Ol man long olgeta ples blong wol oli harem toktok long saed blong nambawan laebri blong Alexandria. Ol man we oli wok long laebri ya oli traehad blong faenem wan kopi blong evri hanraet mo buk, gogo laebri ya i gat plante handred taosen buk mo hanraet long hem.

Be sloslo ol man long wol oli no moa tinghae tumas long Alexandria mo bigfala save we taon ya i fulap long hem. Ol empera blong Rom oli ting se ol prapa taon blong olgeta oli moa impoten. Ale oli mekem se Yurop i kam stamba ples blong kalja. Alexandria i godaon sloslo gogo samwe long ol yia 600 K.T., * ol ami oli kam faet agensem taon ya mo oli winim. Kam kasem tede, ol man we oli stadi long histri oli sore tumas we gudfala laebri long taon ya i lus. Sam long olgeta oli talem se samting ya i mekem we wol i stap sem mak blong 1,000 yia, i no gohed nating.

[Futnot]

^ K.T. i minim Kristin Taem.

[Credit Line]

L. Chapons/Illustrirte Familien-Bibel nach der deutschen Uebersetzung Dr. Martin Luthers

[Bokis blong pija long pej 12]

OL TOK WE I GAT NARAFALA MINING TEDE

Ol tok we i gat narafala mining, hemia “ol pijatok no aksin we oli soemaot samting we i tru olgeta no we i tru klosap oltaem, long saed blong laef blong ol man.” Ol stori no hanraet we oli yusum olkaen tok olsem, oli olsem pija no saen blong save we i moa impoten mo we i haed. Tede, sam tija long ol jos oli mekem sem fasin olsem Philo blong Alexandria, oli putum narafala mining long ol tok blong Baebol.

Yumi save tekem Jenesis japta 1-11, we i tokbaot taem ya we God i wokem wol go kasem taem we ol man oli seseraot from trabol we i kamaot long taoa blong Babilon. The New American Bible, wan Baebol blong ol Katolik, i tokbaot ol japta ya i se: “Blong mekem se ol man Isrel oli kasemgud mining blong ol trutok long ol japta ya, mo blong oli save pasem i go long ol pikinini blong olgeta, oli mas raetem ol trutok ya long ol wod we oli laenap wetem tingting blong ol man long taem ya. Ol man oli mas luksave klia olsem wanem ol trutok ya oli defren long ol tok we ol man oli yusum blong raetemdaon olgeta.” Tok ya i stap talem se, ol samting we Jenesis japta 1-11 i tokbaot oli no rili hapen. Oli ting se ol tok ya oli haedem trufala mining we i stap insaed long olgeta, olsem we klos i haedem bodi blong man.

Be Jisas i tijim ol man se ol samting we ol faswan japta ya blong Jenesis oli tokbaot, oli rili hapen. (Matiu 19:​4-6; 24:​37-39) Aposol Pol mo aposol Pita, tufala i tijim sem samting. (Ol Wok 17:​24-26; 2 Pita 2:5; 3:​6, 7) Ol man we oli rili wantem kasem save long Baebol, oli sakemaot ol tok blong eksplenem Baebol we i no laenap wetem ful Baebol.

[Tok blong pija long pej 9]

Bigfala laethaos long Alexandria

[Credit Line]

Archives Charmet/Bridgeman Art Library