Go long ol haf insaed long hem

Go long lis blong ol haf

Royal Bible—Wan Bigfala Mak We Ol Man Blong Hae Save Oli Kasem

Royal Bible—Wan Bigfala Mak We Ol Man Blong Hae Save Oli Kasem

Royal Bible—Wan Bigfala Mak We Ol Man Blong Hae Save Oli Kasem

JES afta long yia 1500, wan sip i aot long Spen, i stap go from wan poen long Itali. Sip ya i karem wan kago we i sas we i sas​—klosap olgeta Complutensian Polyglot Baebol we oli bin printim long ol yia 1514 go kasem 1517. Wantaem nomo, wan bigfala win i girap. Ol boskru oli traehad blong sevem sip, be nogat. Sip ya i draon wetem olgeta sas kago blong hem.

Disasta ya i mekem se i nidim wan narafala Polyglot Baebol. Ale, wan bigfala man blong printim ol buk, Christophe Plantin, i tekem desisen blong mekem bigfala wok ya. Be hem i mas faenem wan rij sponsa blong givim mane long hem blong mekem wok ya. Ale, hem i askem long King Philip 2 blong Spen. Bifo we king i givim ansa, hem i askem sam man blong hae save long Spen blong oli talem tingting blong olgeta. Wan long olgeta ya, Benito Arias Montano, hem i wan man blong stadi long Baebol we plante man long wol oli save long hem. Montano i talem long King Philip se: “Hemia wan wok blong God mo bambae i givhan long Katolik Jos tu. Antap long samting ya, bambae i leftemap nem blong yu, King, mo bambae ol man oli tinghae long yu.”

Ale, Philip i mekemap tingting blong hem blong sapotem fulwan projek blong Plantin blong wokem wan niufala Complutensian Polyglot, from we hem i save se hemia wan impoten wok we bambae i leftemap kantri blong hem. Hem i givim bigfala wok long Arias Montano, blong mekemrere niufala buk ya we biaen oli kolem Royal Bible no Antwerp Polyglot. *

Philip i intres bigwan long Polyglot Baebol ya, ale hem i askem olgeta we oli stap wokem, blong oli sanem faswan kopi blong evri pej long hem. Be Plantin i les blong wet gogo evri pej i aot long Antwerp i go long Spen, king i ridim mo stretem, nao i sanem i kambak. Taswe, Plantin i sanem faswan pej we oli printim nomo, wetem sam long ol narafala pej we oli printim jes biaen. Montano i gohed long wok blong hem blong ridim mo stretem Baebol ya. Hem i kasem bigfala help long tri tija long Louvain mo long gel blong Plantin.

Wan Man We i Lavem Tok Blong God

Arias Montano i wokgud wetem ol man blong hae save long Antwerp. Plantin i laekem hem from we tingting blong hem i open, mo tufala i frengud mo wokgud tugeta blong ful laef blong tufala. Montano i wan gudfala man, i no from we hem i gat bigfala save nomo, be from we hem i lavem Tok blong God tu. * Taem hem i yangfala, hem i hareap blong finis long skul, from we hem i wantem yusum olgeta taem blong hem blong stadi long Baebol.

Arias Montano i ting se taem ol man oli tanem Baebol, oli mas tanem ol tok olsem i stap, oli no mas traem givim mining blong hem. Hem i traehad blong tanem ol tok olsem i stap long ol faswan hanraet blong bifo, olsem nao, man we i ridim bambae i kasem stret Tok blong God. Montano i folem tingting blong Erasmus, we i talem long ol man blong hae save se oli mas “prijimaot Kraes olsem i stap long ol hanraet long ol faswan lanwis.” Blong plante handred yia, stret mining we ol olfala lanwis blong Baebol oli givim, i haed. Hemia from we oli bin tanem ol lanwis ya oli go long Latin, mo ol man oli bin faenem i had blong kasem save long ol Latin Baebol ya.

Putum Ol Haf Blong Baebol Ya Tugeta

Arias Montano i kasem olgeta hanraet blong Complutensian Polyglot we Alfonso de Zamora i bin jekem mo mekemrere blong printim, ale hem i yusum olgeta blong wokem Royal Bible. *

Fastaem, oli tingting blong wokem Royal Bible olsem wan niufala Complutensian Polyglot we oli stretem sam samting long hem. Be Royal Bible i kam wan samting we i bigwan moa. Septuagint long Hibru mo Grik we i stap insaed long Complutensian Baebol, oli tekemaot mo oli putum ol niufala haf, mo oli ademap wan bigfala diksonari tu. Taem oli finisim niufala Polyglot, i gat eit buk blong hem. Oli tekem faef yia blong printim, stat long1568 go kasem 1572. Hemia i kwik nomo taem yumi tingbaot olsem wanem wok ya we oli mekem i had. Oli printim 1,213 kopi blong Polyglot ya.

Long saed blong Complutensian Polyglot we oli wokem long 1517, samfala oli talem se hem i “nambawan eksampol blong naesfala raeting mo ol tul blong mekem dip stadi long Baebol.” Be niufala Antwerp Polyglot i moagud long saed blong ol save we i stap long hem, mo from we ol man we oli wokem oli gat gudhan moa, mo tu, from we ol rod we oli yusum blong wokem, oli moagud. Baebol ya i wan niufala mak we ol man blong printim buk oli kasem, antap moa, wan niufala mak we oli kasem long wok blong mekemrere wan Baebol we ol narafala oli save yusum blong tanem Baebol i go long ol defren lanwis.

Ol Enemi Blong Tok Blong God Oli Agensem Wok Ya

Yumi no sapraes se, samfala we oli no wantem wan Baebol we i moa stret, oli agensem wok ya. Nating se pop i agri long Antwerp Polyglot, mo ol man oli ona long Arias Montano olsem wan man we i gat bigfala save, be samfala oli daonem hem long kot blong Inkwisisin. Ol man ya we oli agensem hem, oli talem se wok blong hem i leftemap niufala hanraet blong Santes Pagninus long Latin i kam hae moa long Vulgate we oli tanem plante handred yia bifo, olsem we niufala hanraet ya i laenap wetem ol olfala Hibru mo Grik hanraet be Vulgate i no laenap. Mo tu, oli tok agens long Arias Montano from we hem i lukluk i gobak long ol olfala lanwis blong traem wokem wan Baebol we i stretgud​—long tingting blong olgeta, hemia i agensem jos.

Kot ya Inkwisisin i talem se “King i no kasem ona taem hem i putum nem blong hem long buk ya.” Kot i talem tu se i no stret we Montano i no bin tinghae long Baebol ya we ol man oli akseptem, hemia Vulgate. Nating se oli talem ol tok agens ya, be oli no save faenem wan pruf se Montano mo Polyglot Baebol blong hem i rong, ale kot i no save jajem hem. Biaen, ol man oli laekem Royal Bible, mo plante yunivesiti oli yusum.

Gudfala Tul Blong Tanem Baebol i Go Long Narafala Lanwis

Oli no wokem Antwerp Polyglot blong ol man olbaot oli yusum. Be kwiktaem nomo hem i kam wan tul blong ol man we oli tanem Baebol i go long ol defren lanwis. Olsem Complutensian Polyglot bifo, hem i givhan long ol man blong tanem Baebol blong oli jekem mo skelem ol hanraet blong Baebol we oli gat finis. Mo tu, hem i halpem olgeta blong oli kasem save moa long ol olfala lanwis ya. Antwerp Polyglot i givhan long ol man we oli tanem Baebol i go long plante bigfala lanwis blong Yurop. Buk ya, The Cambridge History of the Bible, i talem se ol man we oli tanem King James Version no Authorized Version long 1611, oli yusum Antwerp Polyglot oltaem blong halpem olgeta blong tanem ol olfala lanwis. Mo tu, Royal Bible i givhan bigwan long ol man we oli wokem tu impoten Polyglot Baebol long ol yia 1600.​—Lukluk bokis ya “Ol Polyglot Baebol.”

Wan long ol gudfala samting long saed blong Antwerp Polyglot, hemia se i karem faswan Niutesteman long Syriak lanwis i go long ol man blong hae save long Yurop. Insaed long Polyglot ya, oli putum Niutesteman long Syriak i stap klosap long Niutesteman long Latin. I gud tumas we oli ademap hemia, from we Niutesteman long Syriak i olfala moa i bitim Niutesteman long plante narafala lanwis. Niutesteman we oli wokem long Syriak long ol yia 400 K.T., i stanap long ol hanraet blong ol yia 100 K.T. Buk ya, The International Standard Bible Encyclopedia, i talem se: “Klosap olgeta man blong hae save oli agri se Peshitta [long Syriak] i wan gudfala tul blong yusum blong jekem ol hanraet. Hem i wan impoten witnes blong ol kastom blong bifo, from we ol save we i stap insaed long hem i olfala moa i bitim klosap olgeta narafala buk.”

Yes, ol bigfala wef blong solwota mo ol fasin agens blong Inkwisisin long Spen, tugeta oli no blokem wok blong printim wan narafala Complutensian Polyglot we i moagud mo i bigwan moa, hemia Royal Bible we oli wokem long yia 1572. Stori blong Antwerp Polyglot Baebol ya i soemaot bakegen olsem wanem sam man oli rili bin traehad blong mekem Tok blong God i stap gud mo stret.

Ol man ya we oli givim bes blong olgeta long wok ya, maet oli no bin save se hadwok blong olgeta i laenap wetem tok blong profet Aesea. Klosap tri taosen yia finis, Aesea i raetem se: “Yes, gras i stap kam drae, mo flaoa i stap lusum kala, be tok blong God blong yumi bambae i stap olwe, gogo i no save finis.”​—Aesea 40:8.

[Ol Futnot]

^ Oli kolem Baebol ya se Royal Bible from we King Philip nao i sponsa blong hem, mo oli singaotem se Antwerp Polyglot tu, from we oli printim long taon ya Antwerp, we long taem ya i stap aninit long gavman blong Spen.

^ Hem i savegud lanwis Arabik, Grik, Hibru, Latin, mo Syriak, hemia faef bigfala lanwis insaed long Polyglot Baebol. Mo tu, hem i gat plante save long saed blong wok blong digim graon blong faenem ol samting blong bifo, hem i save gud wok blong dokta, hem i stadi dip long ol samting we God i wokem, mo hem i stadi long God mo ol skul tu. Olgeta save ya, hem i yusumgud blong wokem wan diksonari insaed long Polyglot Baebol.

^ Blong kasem save from wanem Complutensian Polyglot Baebol i impoten, ridim Wajtaoa, Eprel 15, 2004.

[Tok blong makem poen pija long pej 13]

“Tok blong God blong yumi bambae i stap olwe, gogo i no save finis.”

[Bokis/Foto blong pija long pej 12]

OL POLYGLOT BAEBOL

Wan man blong hae save long Spen, Federico Pérez Castro, i talem se: “Polyglot Baebol hem i wan Baebol we i karem hanraet blong Baebol long plante lanwis. Fastaem, tok ya Polyglot i minim wan Baebol we i karem hanraet blong Baebol long ol olfala lanwis nomo. Folem mining ya, i no gat plante Polyglot Baebol long wol.”

1. Complutensian Polyglot (1514-1517), we Kadinal Cisneros i sponsarem, oli printim long Alcalá de Henares, long Spen. Hem i sikis buk evriwan, mo insaed long hem i gat ol hanraet blong Baebol long fo lanwis ya, Hibru, Grik, Aramaik, mo Latin. Ol man blong tanem Baebol long ol yia 1500, oli yusum hanraet long Hibru-Aramaik long wok blong olgeta.

2. Antwerp Polyglot (1568-1572) we Benito Arias Montano i mekemrere, i ademap Syriak Peshitta blong Niutesteman mo Aramaik Targum blong Jonathan i go long Complutensian Baebol. Hibru haf blong hem we i karem ol smosmol mak blong soem olsem wanem blong talem ol wod, oli skelem wetem Hibru hanraet blong Jacob ben Hayyim. Taswe Polyglot ya i wan hanraet blong Oltesteman we ol man blong tanem Baebol oli stap yusum.

3. Paris Polyglot (1629-1645). Wan Franisman we hem i wan loea, Guy Michel le Jay, i sponsarem Baebol ya, we i stanap long Antwerp Polyglot, be i gat sam haf blong hem long lanwis blong Samaria mo Arebia tu.

4. London Polyglot (1655-1657), we Brian Walton i mekemrere, hem tu i stanap long Antwerp Polyglot. Insaed long London Polyglot i gat sam olfala hanraet blong Baebol long lanwis blong Itiopia mo Pesia. Be ol hanraet ya oli no givhan bigwan blong mekem ol tok blong Baebol i klia.

[Credit Lines]

Banner and Antwerp Polyglots (two underneath): Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid; Antwerp Polyglot (on top): By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen; Walton Polyglot: From the book The Walton Polyglot Bible, Vol. III, 1655-​1657

[Tok blong pija long pej 9]

Philip 2, king blong Spen

[Credit Line]

Philip II: Biblioteca Nacional, Madrid

[Tok blong pija long pej 10]

Arias Montano

[Credit Line]

Montano: Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Tok blong pija long pej 10]

Ol olfala mesin blong printim buk, long Antwerp, Beljiom

[Credit Line]

Press: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Tok blong pija long pej 11]

Lefsaed: Christophe Plantin wetem fas pej blong Antwerp Polyglot

[Credit Line]

Title page and Plantin: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Tok blong pija long pej 11]

Antap: Eksodas japta 15 long fo lanwis

[Foto Credit Line blong pija long pej 9]

Title page and Plantin: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Foto Credit Line blong pija long pej 13]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid