Bigfala Hadwok Blong Mekem Wan Baebol Long Lanwis Blong Itali

“LONG kantri blong mifala [Itali], ol man oli pem moa Baebol i bitim klosap olgeta narafala buk. Be smol man nomo oli ridim Baebol. Jos i no givhan long ol man blong oli save Baebol, mo i no leftemap tingting blong olgeta blong ridim Baebol olsem Tok blong God. Samfala oli wantem save long Baebol, be plante taem i no gat wan man blong givim kakae long saed blong spirit we i stap long Baebol, i go long olgeta.”

Tok ya i kamaot long 1995, long Miting blong ol Bisop long Itali. Taem yumi ridim tok ya, plante kwestin oli kam long tingting blong yumi, olsem: ?Long taem bifo, plante man Itali oli ridim Baebol, no smol nomo? ?From wanem plante man Itali oli no gat wan Baebol, be plante man long ol narafala kantri oli gat? ?From wanem smol man Itali nomo oli ridim Baebol tede? Sipos yumi lukluk histri blong Baebol long lanwis Itali, bambae yumi kasem ansa blong ol kwestin ya.

I tekem plante handred yia blong ol man oli mekemap ol lanwis we oli kamaot long lanwis Latin, olsem Franis, lanwis blong Itali, Potugal, Spen, mo sam narafala lanwis bakegen. Long plante kantri blong Yurop, sloslo ol man oli tinghae long niufala lanwis blong olgeta we i kamaot long Latin. Ol man blong raetem buk, olgeta tu oli yusum ol niufala lanwis ya. Fasin ya blong mekemap ol niufala lanwis ya i afektem wok blong tanem Baebol i go long ol narafala lanwis. ?Olsem wanem i afektem wok ya? Long wan taem long histri, ol niufala lanwis wetem ol smosmol lanwis we oli kamaot long olgeta, oli kam defren olgeta long lanwis Latin we i lanwis blong jos. Ale samting ya i mekem se fulap man oli no moa save Latin, ol man we oli skulgud nomo oli kasem save long hem.

Long yia 1000, nating sipos ol man Itali oli save kasem Baebol ya Vulgate long Latin, be plante long olgeta oli faenem i hadwok blong ridim. Blong plante handred yia, ol lida blong jos oli bos long edukesen, wetem ol yunivesiti tu, we oli no plante long taem ya. Sam man nomo oli skulgud. Taswe, sloslo Baebol i kam “wan buk we ol man oli no save long hem.” Be plante man oli wantem tumas blong gat wan Baebol long lanwis blong olgeta mo kasem save long hem.

Plante lida blong jos oli no wantem se Baebol i go long lanwis blong ol man, from we oli fraet se sipos i olsem, plante moa man bambae oli agensem ol tijing blong jos. Wan man blong raetem histri, Massimo Firpo, i talem se: “[Lanwis Latin] i mekem se ol lida blong jos oli save holemtaet paoa we oli gat blong bos long ol man long saed blong wosip. Sipos ol man oli tanem Baebol i go long ol niufala lanwis ya, paoa ya bambae i lus.” Tede yet, ol man Itali oli no savegud Baebol.  Hemia i kamaot from sam samting long saed blong kalja, jos, mo laef blong olgeta.

Ol Faswan Haf Blong Baebol We Oli Tanem

Long ol yia 1200, oli stat tanem sam buk blong Latin Baebol i go long lanwis blong Itali. Oli raetem ol kopi blong ol faswan haf ya wetem prapa han blong olgeta, mekem se ol kopi ya oli sas. Long ol defren taem long ol yia 1300 mo long ol defren ples, sam man we yumi no save nem blong olgeta, oli tanem plante moa haf blong Baebol ya, gogo klosap ful Baebol i stap long lanwis blong Itali. Be ol rijman mo ol man we oli skulgud nomo oli naf blong pem ol buk ya. Taem ol man oli stat printim ol buk wetem ol mesin, ol buk oli no moa sas tumas. Be man blong raetem histri, Gigliola Fragnito, i talem se long taem ya tu, “samfala nomo oli save faenem rod blong kasem” wan Baebol.

Blong plante handred yia, bighaf blong ol man oli no save rid mo raet. Long yia 1861, taem Itali i kam wan kantri we i joengud, 74.7 pesen blong ol man oli no save rid mo raet. Long 1870, niufala gavman blong Itali i mekem wan loa se olgeta man oli mas skul, mo se bambae oli no pem skul fi. Be Pop Pius 9 i raetem wan leta i go long king blong pulum hem blong agensem loa ya. Pop i talem se loa ya i olsem “wan sik” we i blong “spolem ol Katolik skul.”

Faswan Baebol Long Lanwis Blong Itali

Ol man Yurop oli stat printim ol buk long ol mesin we oli gat ol smosmol aean blong ol wanwan alfabet. Sikistin yia afta long taem ya, hemia long 1471, long taon ya Venice, oli printim faswan ful Baebol long lanwis blong Itali. Wan man we i tren blong kam pris wetem grup blong ol Katolik we oli kolem Camaldoli, nem blong hem Nicolò Malerbi, i tanem Baebol long eit manis. Hem i yusum ol Baebol we oli stap finis, i skelem olgeta wetem Vulgate long Latin, mo i jenisim sam tok i kam olsem ol tok we ol manples blong hem long Venetia oli yusum. Baebol ya we oli printim long ol mesin, hem i faswan Baebol long lanwis Itali we i goaot long plante man.

Wan narafala man we i printim Baebol long Venice, hemia Antonio Brucioli. Hem i wan man we i gat bigfala intres long kalja blong Gris mo Rom, mo hem i gat sam tingting blong ol Protestan tu. Nating se i olsem, hem i no lego Katolik Jos. Long 1532, Brucioli i tanem Baebol we i stap long olfala Hibru mo Grik lanwis i go long lanwis blong Itali. Hemia faswan Baebol long lanwis blong Itali we oli tanem folem ol olfala hanraet. Nating se ol tok we oli yusum long lanwis blong Itali oli no nambawan, be oli lukaotgud blong folem stret ol olfala hanraet, antap moa, long wan taem we i no gat plante save long ol olfala lanwis ya. Brucioli i putum nem blong God “Ieova” long sam ples long Baebol ya, mo i mekem sem mak taem hem i skelem Baebol ya bakegen mo mekem ol kopi blong hem. Blong klosap wan handred yia, ol Protestan mo ol man we oli no agri wetem Katolik Jos, oli laekem Baebol ya blong Brucioli.

Sam narafala man bakegen wetem sam Katolik tu oli tanem Baebol i go long lanwis blong Itali​—be ol Baebol ya oli olsem Baebol blong Brucioli nomo we oli jenisim sam samting long hem. I no gat wan long ol Baebol ya we i goaot long plante man. Long yia 1607, i gat wan pasta blong grup blong Calvin we nem blong hem Giovanni Diodati. Papa mama blong hem tufala i ronwe i go long Swiselan taem jos i mekem nogud long ol man blong ol narafala skul. Long Geneva, Diodati i tanem Baebol we i stap long olfala lanwis i go long lanwis blong Itali. Blong plante handred yia, ol Protestan long Itali oli yusum Baebol ya. Ol man oli talem se Baebol ya i wan nambawan wok, antap moa, taem yumi tingbaot se oli wokem Baebol ya long taem we fasin agens i strong tumas. Baebol blong Diodati i givhan long ol man Itali blong oli kasem save gud long ol tijing blong Baebol. Be ol lida blong jos oli agensem Baebol ya mo sam narafala Baebol, oli no wantem se oli goaot long ol man.

Baebol​—“Wan Buk We Ol Man Oli No Save Long Hem”

Enciclopedia Cattolica i talem se: “Long ol yia we oli pas, oltaem Jos i mekem wok blong jekemap ol buk. Be bifo we ol man oli yusum ol mesin blong printim buk, jos i no ting se i gat nid blong mekem wan lis blong ol buk we oli tabu, from  we jos i stap bonem ol buk we hem i ting se oli denja.” Long taem ya, samfala we oli no agri long tijing blong Katolik, oli girap oli stanemap Protestan jos. Ale ol pris blong Katolik long sam kantri blong Yurop oli traehad blong blokem ol buk we oli talem se oli agensem tijing blong jos. Afta long Kaonsel blong Trent long 1546, wan bigfala jenis i kamaot. Long taem ya oli tokbaot ol Baebol long lanwis blong Itali. I gat tu defren tingting i stap: Samfala oli wantem putum tabu long ol Baebol ya. Oli talem se ol Baebol ya oli “mama mo stamba blong olgeta tok we i agensem ol tijing blong jos.” Samfala oli no wantem putum tabu long ol Baebol ya. Oli talem se sipos jos i putum tabu long ol Baebol, ol Protestan we oli “enemi” blong olgeta, bambae oli talem se jos i stap traem blong haedem fasin blong hem blong “trikim mo giaman long ol man.”

From we i gat tu tingting olsem, Kaonsel i no tekem wan desisen. Hem i jes leftemap Baebol ya Vulgate olsem trufala Baebol, mo biaen Katolik Jos i yusum Baebol ya nomo. Be wan tija long Salesianum Yunivesiti blong Pop long Rom, nem blong hem Carlo Buzzetti, i talem se ol tok blong Kaonsel ya se Vulgate nao i “trufala Baebol,” i “givim tingting long ol man se ol Baebol we oli defren long Vulgate, oli nogud.” Ol samting we i kamaot biaen i pruvum se tingting blong man ya i tru.

Long 1559, Pop Paul 4 i raetem faswan lis blong ol buk we jos i putum tabu long olgeta. Ol Katolik oli no mas ridim, salem, tanem, no holem ol buk ya. Jos i talem se ol buk ya oli nogud, mo oli save spolem bilif mo ol gudfala fasin. Lis ya i talem se i tabu blong ridim ol Baebol long lanwis blong Itali, wetem Baebol blong Brucioli tu. Ol man we oli no obei, jos bambae i sakemaot olgeta. Long 1596, oli mekem wan narafala lis we i moa strong. I no gat wan man we i gat paoa blong givim raet long narafala blong tanem mo printim Baebol long lanwis blong Itali. Ol Baebol olsem bambae jos i spolem olgeta.

From samting ya, long en blong ol yia 1500, plante taem oli hivimap ol Baebol long yad blong jos mo oli bonem olgeta. Long tingting blong ol man, Baebol i buk blong ol man we oli agensem ol tijing blong jos. Plante man tede oli holem tingting ya yet. Oli spolem klosap olgeta Baebol wetem ol buk blong eksplenem Baebol, we oli stap long ol pablik laebri mo long ol laebri blong ol man. Blong 200 yia, i no gat wan Katolik we i tanem Baebol i go long lanwis blong Itali. Ol Baebol we ol man Itali oli gat long taem ya, hemia ol Baebol we ol bigman blong Protestan oli tanem. Be oli kasem olgeta long fasin haed, olsem nao jos i no save bonem olgeta. Taswe, man blong raetem histri, Mario Cignoni, i talem se: “Blong plante handred yia, ol Katolik oli no moa ridim Baebol  nating. Baebol i wan buk we ol man oli no save long hem, mo plante milian man Itali oli stap ful laef blong olgeta we oli no ridim wan pej blong Baebol nating.”

Oli No Moa Blokem Fulwan

Long Jun 13, 1757, Pop Benedict 14 i raetem wan pepa we i jenisim loa. Hem i “letem ol man oli ridim Baebol long lanwis blong Itali, be oli mas ridim nomo ol Baebol we Pop i agri long olgeta mo we ol bisop oli bos long wok blong printim olgeta.” From samting ya, Antonio Martini, we biaen i kam ajbisop blong Florence, i rerem evri samting blong tanem Vulgate i go long lanwis blong Itali. Oli printim fas haf blong hem long 1769, mo oli finisim buk ya long 1781. Wan buk blong ol Katolik i talem se, Baebol blong Martini i “faswan Baebol long lanwis blong Itali we i gudwan.” Bifo long taem ya, ol Katolik we oli no kasem save long Latin, oli no save ridim ol Baebol we jos i agri long olgeta. Long ol 150 yia biaen, jos i letem ol Katolik long Itali oli ridim Baebol blong Martini nomo.

Long miting blong Vatican 2, wan jenis i kamaot. Long 1965, oli raetem pepa ya Dei Verbum mo hemia i faswan taem we jos i pulum ol man blong “yusum gudfala rod mo stret rod blong tanem Baebol . . . i go long ol defren lanwis. Hemia i tru moa sipos oli tanem tabu buk ya folem ol olfala hanraet.” Smoltaem bifo long hemia, long 1958, Pontificio istituto biblico (Baebol Institut blong Pop) i printim “faswan ful Katolik Baebol we oli tanem folem ol olfala hanraet.” Long sam ples long Baebol ya, oli putum nem blong God “Jahve.”

Fasin blong agensem ol Baebol long lanwis blong Itali, i rili spolemgud ol man. Mo plante frut blong fasin ya oli stap yet. Gigliola Fragnito i talem se fasin ya i “mekem we ol man blong bilif oli harem se oli no gat raet blong yusum prapa tingting blong olgeta, mo tu, oli no trastem tingting blong olgeta blong lidim olgeta.” Antap long samting ya, i gat plante kastom blong jos we ol man oli mas folem. Plante Katolik oli ting se ol kastom ya oli moa impoten i bitim ol rul blong Baebol. Ol samting ya i mekem se ol man oli no save Baebol, nating se oli lanem blong rid mo raet.

Wok blong prij blong ol Witnes blong Jeova long Itali i pulum plante man blong oli intres bakegen long Baebol long lanwis Itali. Long 1963, ol Witnes oli printim New World Translation of the Christian Greek Scriptures long lanwis blong Itali. Long 1967, oli wokem ful Baebol. Oli givimaot bitim 4,000,000 kopi blong Baebol ya long Itali. New World Translation i putum nem blong God, Jeova, long evri ples we nem ya i mas stap long hem. Baebol ya i defren long ol narawan from we taem ol man oli tanem, oli lukaotgud blong folem stret mining blong ol olfala hanraet.

Ol Witnes blong Jeova oli go long olgeta haos wanwan blong ridim mo eksplenem tok blong Baebol we i givim hop long ol man. (Ol Wok 20:20) Long nekis taem we yu yu luk wan Witnes blong Jeova, i gud yu askem long hem blong soem nambawan promes blong God long prapa Baebol blong yu. Promes ya, hemia se i no longtaem, bambae God i putum “niufala wol” we “stret fasin nomo bambae i stap long hem.”​—2 Pita 3:13.

[Map blong pija long pej 13]

(Lukluk niuspepa)

Venice

ROM

[Tok blong pija long pej 15]

Brucioli i putum nem blong God, Ieova, long Baebol blong hem

[Tok blong pija long pej 15]

Lis blong ol buk we Jos i putum tabu long olgeta, i talem se ol Baebol long lanwis blong Itali oli save spolem ol man

[Foto Credit Line blong pija long pej 13]

Bible title page: Biblioteca Nazionale Centrale di Roma

[Foto Credit Lines blong pija long pej 15]

Brucioli’s translation: Biblioteca Nazionale Centrale di Roma; Index: Su concessione del Ministero per i Beni e le Attività Culturali