1. ?Ol lida blong Katolik mo ol lida blong Protestan jos oli mekem wanem long taem blong faet?

?YU TING se God i wantem we ol Kristin oli joen long faet, mo oli kilim ol man blong ol narafala kantri? Long ol handred yia we oli pas, ol man we oli talem se oli Kristin, oli joen long faet mo oli kilkilim olgeta bakegen. Ol Katolik oli kilim ol narafala Katolik, mo ol Protestan oli kilim ol narafala Protestan. Ol lida blong Katolik jos mo ol lida blong Protestan jos, oli blesem ol ami, mo ol tul blong faet blong olgeta. Long taem blong Wol Wo Tu, ol man we oli talem se oli Kristin, oli mekem raf fasin ya bakegen mo bakegen.

2, 3. ?Ol Witnes blong Jehova oli mekem wanem long taem blong Wol Wo Tu mo ol narafala faet we oli kam biaen? ?From wanem oli mekem olsem?

² ?Ol Witnes blong Jehova oli mekem wanem long taem blong Wol Wo Tu? Oli no joen nating long faet ya, bitwin ol kantri. ?From wanem oli mekem olsem? Oli wantem obei long tok we Jisas i talem, mo oli wantem folem fasin blong hem blong lavem ol narafala man. Jisas i talem se: “Nao from we yufala i stap lavlavem yufala, bambae olgeta man oli luksave se yufala i man blong mi.” (Jon 13:35) Mo tu, ol Witnes  oli tingbaot rul we Pol i talem long ol Kristin long Korin, mo oli folem rul ya long laef blong olgeta.—Ridim 2 Korin 10:3, 4.

³ Ol tru Kristin oli letem Baebol i talem long olgeta samting we i stret, mo samting we i no stret. Taswe oli no wantem joen long faet mo oli no wantem lanem blong faet. Ol Witnes blong Jehova oli traehad blong folem fasin blong ol tru Kristin, from samting ya plante long olgeta, ol man oli mekem i nogud long olgeta. Ol yangfala mo ol olfala, ol man mo ol woman, olgeta evriwan oli safa bigwan long ol rabis kalabus. Long Wol Wo Tu, taem Nasi gavman i rul long Jemani, sam long olgeta ol man oli kilim olgeta oli ded. Nating se long Yurop, ol man oli mekem i nogud tumas long ol Witnes blong Jehova, be olgeta oli tingbaot oltaem se oli mas talemaot gud nius blong Kingdom blong Jehova. Oli gohed nomo blong prij, nating se oli stap long rabis kalabus, mo taem oli muvum olgeta i go long wan narafala kalabus. * Biaen, long 1994, ol Witnes blong Jehova oli no joen long bigfala faet long Ruwanda, we i kilim plante man i ded. Mo tu, oli no joen long faet we i kamaot long Yugoslavia.

4. ?Ol man oli talem wanem taem oli luk we ol Witnes oli no joen long faet?

⁴ Ol Witnes blong Jehova oli no joen nating long ol faet. From samting ya, plante man oli talem se ol Witnes oli lavem God tumas, mo oli lavem ol man raonabaot long olgeta, mo olgeta nao oli tru Kristin. ?Wanem sam narafala risen we i mekem ol man oli ting se ol Witnes blong Jehova nao oli ol tru Kristin?

5. ?Ol disaepol blong Jisas oli mas lan long wanem jenis?

⁵ Jisas i talem klia long ol man se wok ya blong talemaot gud nius blong Kingdom, i moa impoten i bitim ol narafala wok. Smoltaem afta we hem i stat blong prij, hem i jusumaot ol 12 disaepol blong hem, blong oli statem wok ya we bambae i gohed kasem olgeta ples long wol. Biaen hem i trenem 70 narafala man blong hem bakegen. (Luk 6:13; 10:1) Jisas i trenem ol man blong hem blong oli tijim ol man. Fastaem hem i talem long olgeta blong oli prij long ol man Isrel nomo. Be biaen hem i talem long olgeta blong oli go  prij long ol man blong narafala kantri. !Hemia wan bigfala jenis!—Ol Wok 1:8.

6. ?Wanem i givhan long Pita blong kasem save se Jehova i no luk wan laen se i gud moa i bitim narafala laen?

⁶ Long olgeta man we oli no laen blong Isrel, Konilias i faswan blong kam Kristin. Jehova i sanem aposol Pita, blong i go long haos blong Konilias blong prij long hem. Biaen, Pita i kasem save se Jehova i no luk wan laen se i gud moa i bitim narafala laen. Hem i wantem se ol man blong olgeta kantri oli harem trutok mo oli folem. Taswe Pita i talem long Konilias mo famle blong hem se oli mas baptaes. (Ol Wok 10:9-48) Stat long taem ya, Pita mo ol narafala man blong Jisas, oli prij long ol man blong ol narafala kantri tu.

7, 8. ?Ol Witnes oli mekem wanem blong givhan long ol man blong oli harem gud nius? (Yu luk pija long stat blong stadi.)

⁷ Tede, olgeta we Jehova i putumap olgeta blong oli lidim ogenaesesen blong hem, oli sapotem gud ogenaesesen ya. Oli mekem ol plan blong wok blong talemaot gud nius, mo blong tijim ol man long olgeta ples long wol. Naoia i gat klosap eit milian Witnes blong Jehova long fulwol. Olgeta oli wok strong blong prij long bitim 600 lanwis, mo namba blong olgeta i gohed blong kam antap. Oli prij long ol haos wanwan mo long rod tu. Samtaem, taem oli prij oli yusum ol tebol mo troli blong putum ol buk long defdefren lanwis long hem. Ol man oli luksave ol Witnes, from we olgeta nomo oli yusum ol rod ya blong talemaot gud nius.

⁸ Ogenaesesen blong Jehova i trenem bitim 2,900 brata mo sista blong oli tanem Baebol, mo ol buk we oli tokbaot Baebol i go long ol narafala lanwis. Samtaem oli tanem ol buk ya i go long ol lanwis we i gat smol man nomo i toktok long hem. Eksampol, long Spen ol Witnes blong Jehova oli stap tanem ol buk we oli tokbaot Baebol i go long lanwis ya Katalan. I no longtaem i pas, plante moa man long ol taon ya, Valencia mo Alicante, long Balearik Aelan, mo tu long kantri ya Andora oli stat blong toktok lanwis ya. Tede, i gat plante milian man oli toktok Katalan. Naoia we ol Witnes oli tanem ol buk i go long Katalan, ol man we oli toktok lanwis ya oli gat ol buk, mo oli mekem miting long lanwis blong olgeta we i tajem hat blong olgeta.

9, 10. ?Wanem i pruvum se ogenaesesen blong Jehova i wantem we olgeta man oli save trutok? Talem sam eksampol.

⁹ Wok ya blong tanem ol buk we oli tokbaot Baebol mo blong tijim ol man long prapa lanwis blong olgeta i stap gohed long fulwol. Eksampol, long Meksiko, bighaf blong ol man oli toktok lanwis Spen. Be plante man taem oli gruap, oli toktok wan narafala lanwis long haos. Lanwis Maya i wan long ol lanwis ya. Tim we i tanem ol buk i go long lanwis Maya, i stap long eria we ol man oli toktok lanwis ya. Oli mekem olsem blong oli save toktok, mo oli harem olsem wanem ol man oli toktok evri dei. Olsem nao, oli save tanem ol buk long wan fasin we ol man Maya bambae oli kasem save gud long hem. Wan narafala eksampol hemia long kantri ya Nepal. Long kantri ya ol man oli toktok samwe long 120 defren lanwis, mo i gat bitim 29 milian man. Bitim 10 milian man oli toktok lanwis Nepali olsem fas lanwis blong olgeta, mo plante narafala oli toktok lanwis ya olsem nambatu lanwis blong olgeta. Taswe ol brata blong yumi oli tanem ol buk i go long lanwis Nepali.

¹⁰ Wok ya blong tanem ol buk i go long  ol defdefren lanwis, i pruvum se ogenaesesen blong Jehova i tinghae long wok ya blong talemaot gud nius long fulwol. Ol Witnes blong Jehova oli seremaot plante milian traket, ol buklet, mo ol magasin, be oli no salem. Defren olgeta, ol Witnes oli givim presen mane nomo blong sapotem wok ya. Oli folem tok ya blong Jisas se: “Yufala i kasem we yufala i no pem, mo yufala i mas yusum, we oli no pem yufala from.”—Matiu 10:8.

11, 12. ?Ol man oli talem wanem, taem oli luk we yumi prij mo yumi tijim ol man long olgeta ples long wol?

¹¹ Ol Witnes blong Jehova oli bilif strong se oli faenem trutok. Taswe oli traehad blong lego plante samting, blong oli save prij long ol man blong ol narafala kantri mo laen. Oli mekem laef blong olgeta i no fasfas, oli lanem wan narafala lanwis, mo oli lanem wan defren fasin blong laef blong oli save mekem impoten wok ya. Taem ol man oli luk we ol Witnes oli stap prij, mo oli tijim ol man long olgeta ples long wol, oli talem se olgeta nao oli stap folem Jisas Kraes.

¹² Ol Witnes oli mekem olgeta samting ya, from we oli bilif strong se oli faenem trutok. ?Wanem sam narafala samting we i pulum ol brata mo sista, blong yumi blong oli bilif strong se oli faenem trutok?—Ridim Rom 14:17, 18.

13. ?Ol Witnes oli mekem wanem blong ogenaesesen blong Jehova stap klin oltaem?

¹³ Ol brata mo sista blong yumi oli tokbaot ol risen we i mekem se oli bilif strong se oli faenem trutok. Wan brata we i mekem wok blong Jehova longtaem finis i talem se: “Ol man blong Jehova oli traehad blong mekem ogenaesesen blong hem i stap klin, nating se oli stretem samfala long olgeta.” ?Wanem i givhan long olgeta blong oli holemtaet gudfala fasin? Olgeta wanwan oli mekem bes blong olgeta blong obei long ol samting we God i talem long Baebol, mo oli traehad blong folem fasin blong Jisas, mo ol disaepol blong hem. Be i gat samfala we oli no wantem folem ol loa blong God long samting we i stret, mo samting we i no stret, ale kongregesen i mas putumaot olgeta. Hemia i min se oli no moa joen wetem kongregesen. Bighaf blong ol Witnes  blong Jehova, oli mekem laef blong olgeta i klin long fes blong Jehova. Plante we bifo oli mekem samting we God i no glad long hem, naoia oli jenisim fasin blong olgeta, mo oli folem ol loa blong God.—Ridim 1 Korin 6:9-11.

14. ?Olgeta we kongregesen i putumaot olgeta, oli mekem wanem? ?Wanem samting i kamaot from?

¹⁴ Baebol nao i talem long ol Kristin blong oli putumaot ol man we oli no wantem obei long God. Yumi glad se plante long olgeta ya, oli sore bigwan from samting we oli mekem, mo oli kambak. (Ridim 2 Korin 2:6-8.) Ol Witnes oli letem Baebol i jenisim fasin blong olgeta, taswe kongregesen i stap klin. Hemia i mekem olgeta oli bilif strong se ogenaesesen ya nao, we God i glad long hem. Plante jos oli letem ol man blong olgeta oli mekem eni fasin nomo we oli wantem. Be ol Witnes oli folem gud ol rul blong Jehova long laef blong olgeta. Samting ya i mekem plante man oli bilif strong se, ol Witnes blong Jehova oli holem trutok.

15. ?Wanem i mekem se wan brata i bilif strong se hem i faenem trutok?

¹⁵ ?From wanem ol narafala Witnes oli bilif se oli faenem trutok? Wan brata i mekem wok blong Jehova stat taem hem i yangfala nomo, mo naoia hem i gat 54 yia blong hem. Hem i talem se bilif blong hem i stanap long tri impoten samting. Hem i bilif se: (1) God i stap, (2) Baebol i kamaot long God, mo (3) ol Witnes blong Jehova nao oli stap mekem samting we God i wantem. Hem i talem se: “Long olgeta yia we mi mi stadi long Baebol, oltaem mi traem blong faenemaot sipos ol bilif ya oli tru, mo oli stanap long Baebol. Taem ol yia oli pas, mi luksave moa se ol bilif ya oli tru tumas. Mo hemia i mekem bilif blong mi i kam strong moa, mo mi bilif strong se hemia nao trutok.”

16. ?From wanem wan sista i bilif strong se hem i faenem trutok?

¹⁶ Wan sista we i mared, mo i wok long hedkwota blong ol Witnes blong Jehova long Brooklyn, New York, i talem samting we i mekem hem i bilif se hem i faenem trutok. Hem i talem se ogenaesesen blong Jehova nomo i stap talemaot nem blong Jehova long ol man. Mo oli talemaot tu se nem ya i stap long Baebol klosap 7,000 taem. Hem i talem tu se, ol tok blong 2 Kronikel 16:9, i leftemap tingting blong hem bigwan. Vas ya i talem se: “Hae God i stap luklukgud long olgeta samting long wol ya, blong i save givim paoa long ol man we oli ona long hem long olgeta tingting blong olgeta.” Sista ya i talem se: “Trutok i mekem mi luksave se sipos mi putum tingting blong mi fulwan long Jehova, bambae hem i save givim paoa long mi. Mi mi luksave se fasin blong mi blong fren gud wetem Jehova i impoten tumas. Mo mi mi glad tumas long wok we Jisas i mekem, blong givim ol save blong God we oli givhan bigwan long mi.”

17. ?Wanem i mekem se wan brata i bilif long God? ?From wanem i olsem?

¹⁷ Wan brata we bifo i no bilif long God, i talem se: “Taem mi luk ol samting we God i mekem, mi mi bilif se God i  wantem se ol man oli glad long laef. Taswe bambae hem i no save letem yumi harem nogud blong olwe. Tede wol i fulap long ol nogud fasin. Be ol man blong Jehova oli gohed blong mekem bilif blong olgeta i kam strong moa, oli gat strong tingting, mo oli gat lav. Tabu spirit blong Jehova nomo i save mekem ol samting ya.”—Ridim 1 Pita 4:1-4.

18. ?From wanem tufala brata ya, tufala i bilif se tufala i faenem trutok? ?Wanem tingting blong yu long saed ya?

¹⁸ Wan narafala brata we i stap longtaem finis long trutok, i tokbaot sam risen from wanem hem i bilif se hem i faenem trutok. Hem i talem se: “Stadi we mi mekem long ol yia we oli pas, oli mekem mi mi bilif strong se ol Witnes oli traehad bigwan blong folem fasin blong ol aposol. Taem mi go long ol defdefren ples long wol, mi luk we olgeta man blong Jehova oli joen gud wanples. Trutok we i stap long Baebol i mekem mi mi harem gud tumas.” Wan brata we i gat bitim 60 yia, i talem se ol Witnes blong Jehova oli bilif fulwan long Jisas. Hem i eksplenem se: “Mifala i stadi gud long laef blong Jisas, mo wok blong prij we hem i mekem, mo samting ya i mekem mifala i glad blong folem eksampol blong hem. From Jisas nao, mifala i jenisim sam samting long laef blong mifala, blong mifala i save kam klosap moa long God. Mifala i luksave se ded blong Jisas nomo i rod we God i yusum blong sevem mifala. Mo mifala i save se hem i laef bakegen. I gat pruf se samting ya i tru, from we sam man oli luk Jisas taem hem i laef bakegen.”—Ridim 1 Korin 15:3-8.

19, 20. (1) ?Wanem wok we Pol i talem long leta blong hem? (2) ?Olgeta man blong Jehova oli mas mekem wanem?

¹⁹ Ol tru Kristin oli lavem ol man. From samting ya, yumi mas talemaot trutok we yumi lanem long ol narafala man. Pol i talem long kongregesen blong Rom se ol man we oli biaen long Jisas oli mas prij. Hem i talem se: ‘Sipos yu talemaot we Jisas i Masta blong yu, mo yu bilif long hat blong yu we God i mekem hem i laef bakegen, God bambae i sevem yu. Taem yumi bilif long hem long hat blong yumi, God i mekem yumi kam stret man long fes blong hem, mo taem yumi talemaot tok ya, God i sevem yumi.’—Rom 10:9, 10.

²⁰ Ol Witnes blong Jehova oli bilif strong se oli faenem trutok, mo oli tingbaot se hemia wan blesing blong oli tijim narafala long gud nius blong Kingdom. Taswe i no naf we yu tijim narafala nomo long Baebol, be yu mas soemaot tu long laef blong yu se yu faenem trutok.