1, 2. (1) ?Wanem trabol we sam brata mo sista oli kasem? (2) ?Yumi save tingbaot wanem kwestin?

WAN brata, nem blong hem Liji, i talem se: “Taem faet i stat long Burundi, mi mo famle blong mi i stap long asembli. Mifala i luk ol man oli ronron olbaot, mo sam oli stap sut wetem masket. Mifala ol 11 pikinini wetem Papa mo Mama, mifala i ronwe wetem ol klos we mifala i werem nomo. Sam long mifala oli wokbaot bitim 1,600 kilometa, blong kasem kamp blong refuji long Malawi. Ol narawan oli go wanwan olbaot.”

² Long fulwol, i gat moa long 65 milian refuji we oli lego ples blong olgeta from faet, no from we ol man oli ronem olgeta. I no gat wan namba we i bigwan olsem bifo. * Plante taosen oli Witnes blong Jehova. Oli lusum evri samting we oli gat, mo sam famle blong olgeta tu oli ded.  ?Wanem sam narafala trabol we oli kasem? ?Olsem wanem yumi save givhan long ol brata mo sista ya, blong oli gohed blong wosipim Jehova wetem glad? (Ol Sam 100:2) ?Wanem gudfala rod blong prij long ol refuji we oli no save Jehova yet?

3. ?Olsem wanem Jisas mo plante disaepol blong hem oli kam refuji?

³ Taem wan enjel i givim woning long Josef se King Herod i wantem kilim Jisas i ded, Jisas wetem papa mo mama blong hem oli kam refuji long Ijip. Oli stap long ples ya kasem taem we Herod i ded. (Matiu 2:13, 14, 19-21) Plante yia biaen, ol man oli ronem mo kilim ol disaepol blong Jisas, nao olgeta tu “oli go stap olbaot long Judia mo Sameria.” (Ol Wok 8:1) Jisas i save se plante long ol man blong hem bambae oli mas ronwe long ples blong olgeta. Hem i talem se: “Taem oli ronem mo kilim yufala long wan taon, yufala i mas ronwe i go long wan narafala taon.” (Matiu 10:23) Nomata wanem risen, be i no isi nating blong man i ronwe long ples blong hem.

4, 5. ?Wanem sam denja we ol refuji oli fesem (1) taem oli stap ronwe? (2) long kamp blong refuji?

⁴ Taem ol refuji oli stap ronwe, mo taem oli stap long ol kamp blong refuji, laef blong olgeta i stap long denja. Yangfala brata blong Liji, nem blong hem Gad, i talem se: “Long taem ya, mi mi gat 12 yia. Mifala i wokbaot plante wik. Mifala i luk plante handred dedbodi oli stap olbaot. Tufala leg blong mi i solap nogud, nao mi talem long famle blong mi blong oli lego mi mi stap, oli gohed nomo. Be Papa i save se sipos hem i lego mi, bambae mi go long han blong ol rebel soldia, ale hem i karem mi. Evri dei, mifala i traehad blong stap laef. Mifala i prea long Jehova mo trastem hem. Samtaem mifala i kakae manggo nomo we mifala i faenem long bus.”—Filipae 4:12, 13.

⁵ Famle blong Liji oli stap plante yia long ol kamp blong refuji we Yunaeted Neson i setemap. Be i gat plante denja long ples ya. Liji, we naoia i wan eria elda, i talem se: “Plante man oli no gat wok. Oli stap tokbaot man, oli dring bitim mak, oli plei laki, oli stil, mo oli slip olbaot.” Ol Witnes oli mas stap bisi long kongregesen, olsem nao ol rabis fasin ya oli no save pulum olgeta. (Hibrus 6:11, 12; 10:24, 25) Mo tu, oli yusum gud taem blong olgeta, mo plante oli mekem wok blong paenia. Hemia i mekem se oli stap strong long trutok. Oli tingbaot oltaem se wan dei bambae oli no moa stap long ol kamp ya, olsem we ol man Isrel bifo oli no stap olwe long drae ples. Hemia i givhan long olgeta blong oli holem gudfala tingting.—2 Korin 4:18.

6, 7. (1) From we yumi “lavem God,” ?yumi wantem mekem wanem? (2) Talem wan eksampol long taem blong yumi.

⁶ From we yumi “lavem God,” yumi wantem soemaot lav long ol brata mo sista, speseli taem oli fesem hadtaem. (Ridim 1 Jon 3:17, 18.) Taem ol Kristin long Judia bifo oli sot long kakae, kongregesen i givhan long olgeta. (Ol Wok  11:28, 29) Mo tu, aposol Pol mo Pita i talem ol gudfala toktok long ol Kristin, blong pulum olgeta blong oli welkamem ol narafala Kristin long haos blong olgeta. (Rom 12:13; 1 Pita 4:9) Tede, yumi stap harem ol tok se yumi mas kaen long ol brata we oli kam long ol narafala ples blong visitim yumi. Taswe, yumi mas kaen moa long ol brata we laef blong olgeta i stap long denja, mo we ol man oli stap ronem mo kilim olgeta from bilif blong olgeta. *—Ridim Ol Proveb 3:27.

⁷ I no longtaem i pas, plante taosen Witnes blong Jehova long Is Yukren oli ronwe long ples blong olgeta from faet, mo from we ol man oli ronem olgeta. Sore tumas, oli kilim sam long olgeta i ded. Be plante brata mo sista long ol narafala ples long Yukren mo Rasia, oli tekem olgeta oli go long haos blong olgeta. Long tufala kantri ya, ol brata oli no joen long faet from we oli “no blong wol ya.” Mo oli gohed wetem strong tingting blong talemaot “gud nius blong tok ya blong God.”—Jon 15:19; Ol Wok 8:4.

8, 9. (1) ?Wanem ol hadtaem we ol refuji oli fesem taem oli kasem narafala kantri? (2) ?From wanem oli nidim yumi blong givhan long olgeta?

⁸ Sam refuji oli ronwe i go long wan narafala ples long kantri blong olgeta. Be plante oli go long wan narafala kantri we oli neva go long hem bifo. Nating se gavman i givim kakae, klos, mo ples blong slip, be oli fesem plante hadtaem yet. Traem tingbaot ol defdefren kakae we oli mas lan long olgeta. Mo tu, sam refuji we oli kam long ol hot ples, oli mas lan long ples we i kolkol. Sam narafala oli mas lanem blong yusum ol masin we oli wok wetem lektrik, mo sam narafala samting olsem.

⁹ Long sam kantri, gavman i givim trening long ol refuji. Be afta we sam manis i pas, oli mas lukaot long olgeta nomo. Hemia i had. Traem tingbaot ol samting we oli mas lanem kwiktaem nomo: wan narafala lanwis, ol kastom, ol loa blong pem takis mo ol kaon, skul blong pikinini, mo maet fasin blong stretem pikinini tu. ?Olsem wanem? ?Yu yu rere blong givhan wetem respek mo longfala tingting, long ol brata mo sista ya?—Filipae 2:3, 4.

10. ?Olsem wanem yumi save mekem bilif blong ol refuji i kam strong? (Yu luk pija long stat blong stadi.)

¹⁰ Samtaem ol haeman mo ol ogenaesesen blong gavman oli mekem i had blong ol brata we oli refuji oli joen long kongregesen. Maet oli talem se bambae oli no moa givhan long olgeta. Mo tu, taem ol brata ya oli no wantem tekem wan wok we i blokem olgeta blong go long miting, ol haeman ya oli talem se bambae oli sakemaot olgeta long kantri. Sam brata oli fraet nao oli tekem wok ya. From samting ya, i impoten tumas blong go mitim kwiktaem ol brata we oli kam long ples blong yumi olsem refuji. Oli mas luk se yumi kea. Taem yumi soemaot lav mo yumi mekem sam samting blong givhan, bilif blong olgeta i kam strong.—Ol Proveb 12:25; 17:17.

11. (1) ?Ol refuji oli nidim wanem fastaem? (2) ?I gud we ol refuji oli gat wanem fasin?

¹¹ Fastaem, yumi save givim samting we ol refuji oli nidim blong laef, olsem kakae mo klos. * Nating se yumi givim wan smol samting nomo olsem wan nektae, be hemia i save tajem hat blong wan brata. I gud we ol refuji oli glad long smol samting we narafala i givim, oli no mas askem tumas samting. Hemia bambae i mekem ol brata we oli givim samting, oli harem gud. I impoten tu we ol refuji oli traehad blong kasem samting we oli nidim. Bambae oli harem gud taem oli naf blong lukaot long olgeta, mo bambae oli no mekem i hevi tumas long ol brata. (2 Tesalonaeka 3:7-10) Be bambae oli nidim yumi yet blong givhan long olgeta.

12, 13. (1) ?Yu save mekem wanem blong givhan long ol refuji? (2) Talem wan eksampol.

¹² Yu no nidim plante mane blong givhan long ol refuji. Oli nidim moa we yu spenem taem wetem olgeta mo soemaot lav. Yu save tijim olgeta blong oli yusum pablik transpot, mo soem ol ples blong pem ol gudfala kakae we i no sas. Yu save givhan long olgeta blong oli kasem wan masin blong somap no blong katem gras, nao oli save yusum blong winim smol mane.  Samting we i moa impoten se, yu givhan long olgeta blong oli joen gud wetem kongregesen. Sipos yu gat wan trak, yu save tekem olgeta oli go long miting. Mo tu, yu save eksplenem ol gudfala rod blong prij, mo yu prij wetem olgeta.

¹³ Ol elda oli givhan long fo yangfala refuji we oli kam long kongregesen blong olgeta. Oli tijim olgeta blong draevem trak, raetem wan leta, mo fulumap pepa blong askem wok. Mo tu, oli givhan long olgeta blong oli mekem wan gudfala program, nao oli save putum wok blong Jehova long fasples long laef blong olgeta. (Galesia 6:10) I no longtaem, ol fo brata ya oli mekem wok blong paenia. Taem ol elda oli givhan long olgeta mo olgeta tu oli traehad, oli gohed gud long wok blong Jehova mo oli no joen long wol blong Setan.

14. (1) ?Ol refuji oli mas lukaot gud long wanem samting? (2) Talem wan eksampol.

¹⁴ Olsem ol narafala Kristin, ol refuji tu oli mas lukaot gud se oli no stat blong ronem ol sas samting, nao oli no moa fren gud wetem Jehova. * Liji wetem ol brata mo sista blong hem oli tingbaot yet, olsem wanem papa blong olgeta i tijim olgeta blong oli trastem Jehova, taem oli stap ronwe. Oli talem se: “Sloslo Papa i sakemaot ol smosmol samting long basket gogo i emti, nao i smael, mo i talem se: ‘?Yufala i luk? !Yumi nidim hemia nomo!’”—Ridim 1 Timoti 6:8.

15, 16. (1) ?Yumi save mekem wanem blong givhan long bilif blong ol brata blong yumi? (2) ?Olsem wanem blong leftemap tingting blong olgeta?

¹⁵ I no kakae mo klos nomo we ol refuji oli nidim. Oli nidim ol tok blong Baebol tu blong leftemap tingting blong olgeta. (Matiu 4:4) Ol elda oli save kasem ol buk long lanwis blong olgeta, mo oli save askem sam brata we oli toktok lanwis ya blong oli go luk olgeta. Hemia i impoten tumas from we taem ol refuji oli ronwe, oli lego famle, vilej, mo kongregesen blong olgeta. Long niufala kongregesen, oli mas haremsave se Jehova i lavem olgeta mo i sore long olgeta. Sipos i no olsem, maet oli go lukaot ol manples blong olgeta we oli no wosipim Jehova, blong askem help blong olgeta. (1 Korin 15:33) Taem yumi givhan long “ol strenja” ya blong oli joen gud wetem kongregesen, yumi wok wetem Jehova blong lukaot gud long olgeta.—Ol Sam 146:9.

¹⁶ Jisas mo famle blong hem oli no save gobak long ples blong olgeta, taem king we i agensem olgeta i stap rul. From ol risen olsem, sam refuji oli no save gobak long ples blong olgeta. Be sam oli no wantem gobak. Liji i talem se, plante papa mo mama we oli luk ol man oli repem mo kilim i ded sam famle blong olgeta, oli no wantem tekem ol pikinini oli gobak. Blong leftemap tingting blong ol brata ya, yumi mas ‘safa wetem olgeta mo laekem olgeta tumas, yumi mas gat bigfala sore, mo tingting blong yumi i mas stap daon.’ (1 Pita 3:8) Sam refuji we ol man oli bin ronem mo kilim  olgeta, oli fraet blong joen wetem ol narafala, mo oli sem blong tokbaot ol samting we i hapen long olgeta, antap moa, long fored blong ol pikinini blong olgeta. I gud yu tingbaot se: ‘Sipos mi, ?bambae mi wantem se ol narafala oli mekem wanem long mi?’—Matiu 7:12.

17. ?Olsem wanem wok blong prij i stap givhan long ol refuji?

¹⁷ Plante refuji oli kamaot long ol kantri we gavman i putum tabu long wok blong prij. Taswe, plante taosen long olgeta oli neva harem “tok blong Kingdom” samtaem. Yumi talem tangkiu long ol Witnes we oli stap wok had blong talemaot tok ya long olgeta. (Matiu 13:19, 23) Taem ol refuji ya we oli “stap karem ol hevi samting” oli joen wetem yumi long ol miting, oli harem gud mo oli gat pis long tingting. Oli talem se: “God i stap wetem yufala.”—Matiu 11:28-30; 1 Korin 14:25.

18, 19. ?Olsem wanem yumi save waes, taem yumi prij long ol refuji?

¹⁸ Taem yumi prij long ol refuji, yumi mas “waes.” (Matiu 10:16; Ol Proveb 22:3) Yumi mas lesin gud long olgeta, be yumi no tokbaot politik. Yumi mas folem ol advaes we i kam long branj ofis mo gavman, sipos no, yumi save putum yumi no narafala long denja. From we oli kamaot long ol defdefren skul mo kalja, yumi mas gat respek mo kasem save long filing mo tingting blong olgeta. Sam long olgeta oli kamaot long ol kantri we i gat rul long saed blong ol klos we woman i werem. Taswe, taem yumi prij, ol klos blong yumi oli no mas mekem olgeta oli harem nogud.

¹⁹ Yumi wantem givhan long ol man ya we oli kasem hadtaem, mo oli no wosipim Jehova yet. Yumi mas folem gudfala fasin blong man Sameria long pijatok blong Jisas. (Luk 10:33-37) Nambawan rod blong givhan long ol man ya, i blong tijim olgeta long gud nius. Wan elda we i givhan long plante refuji i talem se, i impoten blong talem stret long olgeta se yumi Witnes blong Jehova. Yumi talem se yumi kam blong givim wan nambawan hop we i kamaot long Baebol, be i no blong givim mane mo olting long olgeta.

20, 21. (1) ?Wanem gudfala frut i save kamaot taem yumi soemaot lav long ol refuji? (2) Long nekis stadi, ?bambae yumi tokbaot wanem?

²⁰ Taem yumi soemaot lav long “ol strenja” ya, i gat gudfala frut i kamaot. Wan kristin sista i talem se famle blong hem i mas ronwe from ol fasin agens long Eritrea. Fo long ol pikinini blong hem oli wokbaot eit dei krosem drae ples blong kasem Sudan. Oli taed we oli taed, be sista i talem se: “Ol brata oli mekem i gud long mifala olsem we mifala i famle nomo. Oli givim kakae, klos, ples blong slip, mo transpot. ?Hu i save welkamem ol strenja long haos blong olgeta from we oli wosipim sem God? !Ol Witnes blong Jehova nomo!”—Ridim Jon 13:35.

²¹ ?Olsem wanem long ol pikinini we oli kam wetem ol papa mo mama blong olgeta? Long nekis stadi, bambae yumi tokbaot olsem wanem yumi save givhan long ol famle olsem, blong oli glad blong wosipim Jehova.