1, 2. (a) Vbọzẹe ne uyinmwẹ ighaegbe na ghi khian nọ ghi wa vẹwae khian? (b) De inọta ne ima gha zẹ ewanniẹn yi vbe ako iruẹmwi na?

ỌTẸN nokhuo ọkpa nọ rre odẹ ahọ ọghe Europe keghi kha wẹẹ: “Vbe I wan dee, uyinmwẹ agbọmwa ekueku ẹre ọ gba ehe hia vbe otọ ẹvbo mwẹ, rhunmwuda ọni, ẹmwẹ arriọba na khan mwẹ. I na ya egbe ba otu nọ gualọ afiwerriẹ ọghe ẹgiẹgiẹ vbe emwamwa ọghe arriọba. Ukpo nibun ẹre I ya gha re egbakhian ọghe izigan ọkpa nọ deba otu nọ gu arriọba kpigho.” Ọtẹn nokpia nọ rre odẹ ahọ ọghe Africa, nọ ka gha mwẹ obọ vbe uyinmwẹ igbinnoguo, keghi kha wẹẹ: “Te imẹ te wa yayi wẹẹ, ivbi ẹvbo mwẹ ẹre ọ hiunsi sẹ ivbi ẹvbo ọvbehe. I na deba otu azẹ. Iran keghi maa ima re, vbe na ya ya asoro gbele eghian hẹ kevbe ivbi ẹvbo ima ni deba otu azẹ ọvbehe.” Ọtẹn nokhuo ọvbehe nọ vbe rre Europe keghi kha wẹẹ: “Te imẹ ka wa gha khuiwu emwa ni ke otọ ọvbehe rre ra emwa ni rre ugamwẹ nọ lughaẹn ne ọghe imẹ.”

² Te uyinmwẹ vbenian ghi wa muan yọ vbe ẹdẹnẹrẹ. Emwa nibun ni rre otu azẹ keghi mwẹ obọ vbe uyinmwẹ igbinnoguo. Asẹ kevbe afanvbimu ne iran gualọ vbe obọ arriọba ẹre ọ ya iran yin uyinmwẹ vberriọ. Erriọ emwa nibun vbe ya khọn ba ẹmwẹ otu azẹ. Uyinmwẹ vbenian keghi ya agbọn lọghọ erriọvbe vbe oto ẹvbo eso. Zẹvbe ne Baibol tae yotọ, te emwa nibun ghi wa “rri vbe ekhọe” vbe ẹdẹ okiekie na. (2 Tim 3:1, 3) Sokpan, de vbene Ivbiotu e Kristi khian ya sẹtin gha mwẹ akugbe hẹ, agharhemiẹn wẹẹ, uyinmwẹ ighaegbe ẹre ọ ghi wa gba ehe hia vbe ẹdẹnẹrẹ? Ma gha miẹn emwi kpataki ruẹ vbe igiemwi ọghe Jesu. Vbe Jesu rre agbọn, te iwinna otu azẹ wa vbe gha si ighaegbe ye emwa  nibun egbe. Vbe ako iruẹmwi na, ma gha zẹ ewanniẹn ye inọta eha na: Vbọzẹe ne Jesu ma na gha mwẹ obọ vbe otu azẹ? De vbene Jesu ya rhiẹre ma hẹ wẹẹ te ọ khẹke ne eguọmwadia Osanobua gha rre idiaghe vbe nọ dekaẹn ẹmwẹ otu azẹ? De igiemwi ne Jesu rhie yotọ ne ima, nọ rhie ẹre ma wẹẹ ọ ma khẹke ne ima gha mwẹ obọ vbe uyinmwẹ igbinnoguo?

3, 4. (a) De emwi ne Ivbi e Ju yaro yi vbe Jesu ye rre agbọn? (b) De emwi ne erhuanegbe Jesu vbe yaro yi?

³ Te Ivbi e Ju nibun ne Jesu kporhu ma wa yaro ye ẹghẹ ne iran khian ya gha mwẹ afanvbimu vbe obọ arriọba e Rom. Otu nọ sinmwi oseghe ẹvbo ne Ivbi e Ju ẹre ọ wa gha kọe ye Ivbi e Ju orhiọn wẹẹ, te ọ khẹke ne iran kpa hin ototọ ọdakha ọghe arriọba e Rom rre. Otu na, keghi ya egbe ba e Judas ne ovbi e Galili, nọ gha re ọkaolotu ọghe Ivbi e Ju ni sọtẹ daa arriọba e Rom. Irẹn ọ ghaa re mẹzaia ọghe okeke ne ọ mu emwa nibun rẹrẹ. Ọtokha ọghe Ivbi e Ju ne a tie ẹre Josephus keghi kha wẹẹ: “Te Judas wa gha muẹn ye Ivbi e Ju orhiọn ne iran sọtẹ daa arriọba e Rom, ọ na gha tie Ivbi e Ju ni viọ ihako gie Rom avbiẹrẹ.” Uyinmwẹ na ẹre ọ zẹe ne ivbiyokuo e Rom na gbẹ rua. (Iwinna 5:37) Vbe Judas ye vbe wu nẹ, te erhuanegbe ye gha khọn ba ẹmwẹ afanvbimu.

⁴ Te Ivbi e Ju nibun wa yaro ye urremwẹ ọghe Mẹzaia rhunmwuda iran ghaa mwẹ ọnrẹn vbe orhiọn wẹẹ, ọ gha fan iran hin imu ọghe arriọba e Rom rre, ọ ghi vbe ya arriọba ọghe Ivbi Izrẹl khian nọ hiunsi. (Luk 2:38; 3:15) Te iran nibun wa yayi wẹẹ, Mẹzaia gha mu arriọba gbọọ vbe otọ Izrẹl, vbe ẹghẹ nii, Ivbi e Ju ni zagha lele otọ ẹvbo ughughan, ghi werriegbe gha die owa. Uhiẹn, ọ mwẹ ẹghẹ ne Jọn ne Baptist ya nọ Jesu wẹẹ: ‘Uwẹ ọre ọmwa nọ dee ra.’ (Mat 11:2, 3) Ughaghe te Jọn ghaa roro ẹre wẹẹ, ọ mwẹ e Mẹzaia ọvbehe nọ khian do fan Ivbi e Ju hin imu ọghe Rom rre. Jesu ghi rhiọkpaegbe nẹ, erhuanegbe ẹre eva keghi miẹn ọnrẹn vbe iran rrie Emaọs. Iran te wa vbe yaro yọ wẹẹ, e Mẹzaia gha fan Ivbi e Ju hin imu rre. (Tie Luk 24:21) Vbọ ma he kpẹ vba, erhuanegbe Jesu na vbe nọ rẹn wẹẹ: “Nọyaẹnmwa, ẹi re te u ra mu nene Arriọba werriegbe ne Ivbi Izrẹl na ra?”—Iwinna 1:6.

5. (a) Vbọzẹe ne Ivbi e Galili na gha hoo ne iran ma e Jesu ọba? (b) De vbene Jesu ya dia iziro ọghe iran hẹ?

⁵ Te Ivbi e Ju gele wa yaro yọ wẹẹ, e Mẹzaia gha do sọfurre ye ọlọghọmwa hia ne iran werriẹ aro daa. Ọ gha kẹ, ọna ẹre ọ zẹe ne Ivbi e Galili na te gha hoo ne iran ma e Jesu ọba. Te iran wa gha mwẹ ọnrẹn vbe orhiọn wẹẹ Jesu ẹre ọ sekpe nọ gha kha yan iran. Ughaghe evbọzẹe ne iran na gha mwẹ iyayi vbenian ọre wẹẹ, Jesu kegha re ọmwa ne ẹmwẹ maan re unu, ọ mwẹ ẹtin ne a ya mu emwa egbe rran kevbe ne a ya kpemehe evbare ne emwa nibun vbe odẹ ọghe ọyunnuan. Asẹ ọkpa vbe Jesu rhie evbare ne emwa ni rrie odẹ 5,000, ọ keghi kpa emwa hia ni rre evba odin. E Jesu keghi rẹn emwi nọ rre iran ekhọe. E Baibol keghi kha wẹẹ: “Jesu rẹnrẹn wẹẹ iran ra do ya ẹtin vbe iwo vbe egbe mu irẹn ma irẹn Ọba, ọ na vbe dọlegbe gha rrie uhunmwu oke, irẹn ọkpa kẹkan.” (Jọn 6:10-15) Ẹdẹ ghi gbe, izọghae ne iran te gha mwẹ ne iran ya ma e Jesu ọba keghi rrie otọ. Jesu na ghi loo ẹkpotọ nii ya gi iran rẹn emwi ne irẹn rrie agbọn do ru. Ọ keghi gi iran rẹn wẹẹ, te irẹn rrie agbọn do ru iyobọ ne emwa vbe odẹ ọghe orhiọn, ẹi re vbe odẹ ọghe ikpakpa. Ọ na ghi rhie ibude na ne iran: “Wa ghẹ miẹn ẹsọn ye evbare ne ọ sẹtin rhia, sokpan emwi ne ọ kere ne uwa miẹn ẹsọn yi ọre evbare ne ọ sẹtin gha rrọọ ya sẹ agbọn etẹbitẹ.”—Jọn 6:25-27.

6. De vbene e Jesu ya rhiẹre ma wẹẹ, irẹn i mwẹ obọ vbe ẹmwẹ otu azẹ ọghe agbọn na? (Ghee efoto nọ rre omuhẹn.)

⁶ Vbe ẹdẹ uwu ọghe Jesu ghi sikẹ otọ, ọ keghi do bẹghe ẹre wẹẹ, eso vbe uwu avbe erhuanegbe irẹn yaro yọ wẹẹ, irẹn gha mu arriọba ọghe irẹn gbọọ vbe Jerusalẹm. Jesu keghi ya erre ọghe igho igoru ya dia iziro ọghe iran. Vbe erre nii, Jesu ọre “adazẹ” nọ gha kpa vbe ẹghẹ eso. Ẹghẹ nọ khian ya vbe ehe nọ rrie gha taẹn vbe otọ.  (Luk 19:11-13, 15) Jesu vbe si agbada vbe unu tama Pọntiọs Pailet wẹẹ, irẹn i mwẹ obọ vbe iwinna otu azẹ ọghe emwa nagbọn. E Pailet keghi nọ e Jesu wẹẹ: “Ọba avbe Ju wẹ khin ra?” (Jọn 18:33) Ughaghe, te ohan ghaa mu e Pailet wẹẹ Jesu gha ya Ivbi e Ju sọtẹ daa arriọba e Rom. Sokpan, e Jesu keghi wanniẹn wẹẹ: ‘Arriọba mwẹ i re ọghe emwa nagbọn.’ (Jọn 18:36) Jesu keghi gie Pailet rẹn wẹẹ, irẹn i mwẹ obọ vbe otu azẹ ọghe emwa nagbọn rhunmwuda, ẹrinmwi ẹre a khian na mu arriọba ọghe irẹn gbọọ. Ọ na vbe tama e Pailet wẹẹ, te irẹn rrie agbọn do gie emwa rẹn “ẹmwẹ ẹmwata.”—Tie Jọn 18:37.

7. Vbọzẹe ne ẹi na re emwi nọ khuẹrhẹ ne ima sẹtin rhie ekhọe hin ẹmwẹ otu azẹ rre fo fẹẹrẹ?

⁷ Jesu wa rẹn iwinna ne Erhae wẹẹ ne ọ do ru vbe agbọn. Ma gha vbe rẹn iwinna ne Jehova waa ima re, ma i khian gha mwẹ obọ vbe emwi ke emwi nọ dekaẹn otu azẹ. Ekhọe ima i khian vbe gha winna ghee odọ hiehie. Vbene ẹmwata, ọna i zẹdẹ khuẹrhẹ. Ọgbaroghe ọghe otako ọkpa keghi kha wẹẹ, “Emwa nibun vbe ẹdogbo ne ima ye keghi gbe olighi rhunmwuda iran gualọ afiwerriẹ vbe arriọba. Nibun keghi sinmwi oseghe ẹvbo rhunmwuda iran yayi wẹẹ, ọvbi ẹvbo iran ghaa rre ukpo arriọba ẹre agbọn khian na maan iran. Nọ ya maan ọre wẹẹ, etẹn ni rre ẹdogbo na wa mwẹ akugbe, iran wa vbe rhiegba ye iwinna ikporhu iyẹn nọ maan. Iran ya izinegbe diakhẹ Osanobua ne ọ do sọfurre ye ọlọghọmwa ne ima werriẹ aro daa ya sẹ egbe uyinmwẹ a gbe ọmwa ekueku.”

8. Vbọ ya egbe igho uhunmwu na hae wọọ Ivbi Ju nibun vbe orre nokaro?

⁸ Uyinmwẹ a gbe ọmwa ekueku ẹre ọ mobọ ya ẹmwa nibun deba otu azẹ. Vbe Jesu ye rre agbọn, ẹmwẹ igho uhunmwu na hae ẹre ọ ya emwa nibun rhiegba ye ẹmwẹ otu azẹ. Ẹmwẹ ighọ uhunmwu ne arriọba e Rom wẹẹ ne Ivbi e Ju gha hae, ẹre ọ ye Judas ne ovbi e Galili sọtẹ da arriọba e Rom. Sokpan emwa ni lele adia ọghe Jesu wa gha hae igho uhunmwu nibun. Usun emwi ne iran ghaa hae igho uhunmwu yi ọre emwi ne iran mwẹ, otọ kevbe owa. Ibeleku ne avbe emwa ni koko igho uhunmwu ghaa fi, ẹre ọ ya ẹmwẹ igho uhunmwu na hae gha lọghọ emwa nibun. Vbe iran ya gha do ẹki ero na hẹ? Eso vbe uwu iran sẹtin mu igho ọrhẹnrhẹn gie arriọba ne arriọba mieke na mu ukpo nọ yo ne iran. Iran ghi do gha loo asẹ nii ya miẹn emwa igho ọrhẹnrhẹn. Odẹ vbenian ẹre Zaikiọs ya khian ọmwa nọ fe. Irẹn ẹre ọ ghaa re ọkaolotu ọghe emwa ni koko igho uhunmwu vbe Jẹriko. (Luk 19:2, 8) Te Zaikiọs wa gele gha gbe emwa rhu.

9, 10. (a) De vbene eghian Jesu te ya ya ero si ẹre owẹ ladian hẹ? (b) Vbe ima miẹn ruẹ vbe ewanniẹn ne Jesu zẹ? (Ghee efoto nọ rre omuhẹn.)

⁹ Eghian Jesu ke gha gualọ ehe ne iran khian la la re egbe. Iran keghi ya ẹmwẹ igho uhunmwu ne a hae danmwẹ ọnrẹn ghee. Igho uhunmwu ne a kha na ọre ikobọ “igho” ne a tie ẹre  dinariọs. Ọna ẹre ọ ghaa re ighọ uhunmwu ne arriọba e Rom fian ne Ivbi e Ju. (Tie Matiu 22:16-18.) Te igho uhunmwu na wa gha ya ẹko khọ Ivbi e Ju rhunmwuda, te ọ ghaa ye iran re rre wẹẹ, ototọ arriọba e Rom ẹre iran ye. Te ekpayẹ e Hẹrọd ni nọ e Jesu ọta na, te gha hoo ne Jesu gbodan ye igho uhunmwu ne Ivbi e Ju hae ne Rom. Akpawẹ Jesu gele ru vberriọ, iran ghi yae khian ọmwa nọ sọtẹ daa arriọba e Rom. Deghẹ te Jesu vbe kha wẹẹ te ọ khẹke ne Ivbi e Ju gha hae igho uhunmwu, ughaghe te erhuanegbe ẹre gha te bizugbẹe. Vbe Jesu a ghi ru?

¹⁰ Jesu ke gha begbe rhunmwuda ọni, ọ ma de ye ifi ne iran khuẹn khẹ ọre. Ọ keghi kha wẹẹ: “Wa rhie ne ọre ọghe Nọgbaisi nẹẹn, ne uwa vbe rhie ne ọre ọghe Osanobua ne Osanobua.” (Mat 22:21) E Jesu rẹnrẹn wẹẹ, emwa ni koko igho uhunmwu wa fi ibeleku, sokpan ọ ma rhie aro tua ọni. Ọ keghi rhie aro tua Arriọba Osanobua rhunmwuda Arriọba na, ẹre ọ khian sọfurre ye ọlọghọmwa ne emwa nagbọn werriẹ aro daa. Ọna ọre igiemwi esi ne Jesu rhie ye ima hia otọ. Ọ ma khẹke ne ima deba otu azẹ rhọkpa ọ gha khọnrẹn wẹẹ, emwa ni rre otu azẹ nii hia ne iran gha ru emwi esi. Otu azẹ ghaa gbe emwa ekueku, ọ ma kaẹn ima. Arriọba Osanobua ẹre ọ khẹke ne ima ya egbe ba.—Mat 6:33.

11. De odẹ nọ maan sẹ ne a gha ya sẹtin ru iyobọ ne emwa ni gbe ọmwa ekueku?

¹¹ Osẹe Jehova nibun ni ka gha mwẹ obọ vbe ẹmwẹ oseghe ẹvbo ne a sinmwi keghi wio obọ hin vbọ rre. Ọtẹn nokhuo nọ rre Great Britain keghi kha wẹẹ: “Vbe I suẹn gha ruẹ emwi vbekpae okha ọghe emwi nọ sunu vbe ẹghẹ nẹdẹ vbe owebe nọ yo, I keghi do rẹn vbekpae obọ atosi ne ebo ya gha mu emwa nekhui vbe ẹghẹ nẹdẹ. Ọna ẹre ọ ghi ya mwẹ gha gbodan ghee arriọba. I na te wa gha hoo ne I suẹn gha sinmwin oseghe ne emwa nekhui rhunmwuda, ma rri oya gbe vbe obọ ebo. Ọmwa ne ai sẹtin gu muan ẹmwẹ ẹre I wa gha khin, sọkpan, agharhemiẹn wẹẹ mẹ ẹre ọ deyan emwa ọvbehe vbe imuaẹmwẹ, arrọọ mwẹ ma ye gha mwẹ evbọ demu. I ma te rẹn wẹẹ, ekhọe ẹre uyinmwẹ a gbe ọmwa ekueku ke zọ ladian kevbe wẹẹ, te ọ khẹke na vuẹ hin ekhọe emwa rre iran ke sẹtin fiwerriẹ. Avbe Osẹe Jehova ghi suẹn gha gu mwẹ tie Baibol, I na do bẹghe ẹre wẹẹ, te ọ khẹke ne I fi iziro ekhọe mwẹ werriẹ. Ọtẹn nokhuo ọkpa nọ re ebo ẹre ọ ru iyobọ mẹ ya fiwerriẹ. Nia, iko ne a na zẹ urhuẹvbo ekhakha ẹre I na ga zẹvbe arọndẹ ọghe ẹghẹ hia. Te imẹ ghi vbe hia vbe odẹ ke odẹ ne I ya ru iyobọ ọghe orhiọn ne emwa ni ke ẹvbo ughughan rre.”

12. De eyist ne Jesu wẹẹ ne erhuanegbe ẹre biegbe na?

¹² Vbe ẹghẹ Jesu, te emwa ugamwẹ ọghe Ivbi e Ju wa gha mwẹ obọ vbe otu azẹ. Ebe ọkpa ne a tie ẹre Daily Life in Palestine at the Time of Christ keghi kha wẹẹ: “Te ugamwẹ Ivbi Ju ghae egbe ye ihe ughughan vbe na ghee otu azẹ.” Ọna ẹre ọ si ẹre ne Jesu na ya obọ sekhae ne erhuanegbe ẹre wẹẹ: “Wa gha begbe vbe obọ eyist ọghe Farisi kevbe eyist ọghe Hẹrọd.” (Mak 8:15) Ughaghe ekpayẹ Hẹrọd ẹre Jesu guan kaẹn vbe ọ sunu ye eni Hẹrọd. Nọ ne Ivbi e Farisi, te iran wa gha hoo ne a fan Ivbi e Ju hin imu ọghe arriọba e Rom rre. Sokpan te avbe Sadusi wa gha hoo ne arriọba e Rom wa gha kha yan Ivbi e Ju khian rhunmwuda, iran wa gha rre ukpo nọ yo vbe ototọ arriọba e Rom. Ebe Matiu gi ima rẹn wẹẹ, Jesu vbe tama erhuanegbe ẹre ne iran gha begbe vbe egbe Ivbi e Sadusi. Rhunmwuda ọni, Jesu keghi kakabọ ya obọ sekhae ne erhuanegbe ẹre ne iran biegbe ne eyist ra imamwaemwi ọghe ekpayẹ Hẹrọd, Ivbi e Farisi kevbe Ivbi e Sadusi. (Mat 16:6, 12) Te ibude na wa rre ye ẹghẹ. Jesu ghi taa ẹmwẹ na ma erhuanegbe ẹre nẹ, ọ ma he kpẹ vba, Ivbi e Galili na te gha hoo ne iran ma Jesu ọba.

13, 14. (a) De vbene ugamwẹ kevbe otu azẹ ya gha si Igbinnoguo kevbe uyinmwẹ a gbe ọmwa ekueku hẹ vbe ẹghẹ Jesu? (b) Vbọzẹe nọ ma na khẹke ne ima gha mwẹ obọ vbe igbinnoguo ọ gha khọnrẹn wẹẹ emwa gbe ima ekueku? (Ghee efoto nọ rre omuhẹn.)

¹³ Igbinnoguo ẹre ọ mobọ kẹrikian vbe ẹmwa ugamwẹ ghaa mwẹ obọ vbe otu azẹ. Jesu keghi  gi erhuanegbe ẹre rẹn wẹẹ, te ọ khẹke ne iran gha rre idiaghe. Ọna rre usun emwi nọ ya Ivbi e Farisi gha si uma ne iran gbe Jesu rua. Te iran ghaa ghee Jesu zẹvbe ọmwa nọ gu iran suan. Iran kegha roro ẹre wẹẹ, Jesu gha ya imamwaemwi ọghẹe silo emwa iran ba egbe, ẹghẹ nii, arriọba e Rom sẹtin do miẹn iran ukpo nọ yo ne iran te ye. Ọna ẹre ọ si ẹre ne iran na kha wẹẹ: “Ma gha gi ẹre gha ru avbe ẹmwi na khian vberriọ, emwa hia gha do yae yi, ẹghẹ nii, arriọba e Rom ghi ye ohu guọghọ ima Ọgua Osa, ọ ghi khọn ẹvbo ima muotọ.” (Jọn 11:48) Rhunmwuda ọni, e Kaiafas ne Ogie Ohẹn ẹre ọ ghaa re ọkaolotu emwa ni si uma ya gbe Jesu rua.—Jọn 11:49-53; 18:14.

¹⁴ E Kaiafas keghi gie Ivbiyokuo ne iran ya mu e Jusu vbe ogiasọn. Sokpan, Jesu rẹn uma ne Kaiafas si, rhunmwuda ọni, vbe irẹn vbe erhuanegbe ẹre ghi rri evbare nẹ vbe asọn nokiekie nọ gbe vbe agbọn, Jesu na tama iran ne iran ya dẹ umozo. Umozo eva gha sẹ Jesu ya maa erhuanegbe ẹre emwi kpataki ne ọ hoo nọ maa iran re. (Luk 22:36-38) Vbe asọn nii, e Pita keghi ya umozo fian ehọ ọghe ọkpa vbe usun emwa ni rre do mu Jesu. Vbe ọ ye Pita do ẹki na? Te ohu wa mu e Pita rhunmwuda, Jesu ma rẹn ọkpa rẹn eva. (Jọn 18:10) Vbọrhirhighayehẹ, Jesu keghi tama e Pita wẹẹ: ‘Rhie umozo ruẹ ye ako ẹre, rhunmwuda iran ni viọ umozo hia gha la obọ umozo rrie.’ (Mat 26:52, 53) Te Jesu ya ọna maa erhuanegbe re wẹẹ, ọ ma khẹke ne iran gha yin vbe ne a ghee emwa ni rre uwu agbọn. Ọna keghi guaero erhunmwu ne Jesu ka na vbe asọn nii. (Tie Jọn 17:16.) E Jehova ọkpa ẹre ọ mwẹ asẹ ne a ya wabọ uyinmwẹ ekueku rua.

15, 16. (a) De vbene Ẹmwẹ Osanobua ya ru iyobọ ne etẹn ya gbaengbe ne igbinnoguo kevbe uyinmwẹ nọ si ighaegbe? (b) De emwi ne Jehova bẹghe nọ ya ẹko rhiẹnrhiẹn ọnrẹn?

¹⁵ Ọtẹn nokhuo ne a ka guan kaẹn vbe omuhẹn ban, nọ rre odẹ ahọ ọghe Europe, keghi do bẹghe ẹre wẹẹ, ọ ma khẹke ne a gha mwẹ obọ vbe igbinnoguo. Ọ keghi kha wẹẹ, “I do bẹghe ẹre wẹẹ, igbinnoguo i sẹtin ya emwa ni gbe emwa ekueku fiwerriẹ. Emwa nibun ni mwẹ obọ vbe igbinnguo keghi ya uhunmwu khiẹ ọre. Uwu orriara ẹre nibun ghi ye. Te ọyẹnmwẹ ghi sẹ mwẹ ne I na do rẹn vbe Baibol wẹẹ, Osanobua ọkpa ẹre ọ khian sẹtin wabọ uyinmwẹ ekueku rua. Ukpo 25 ẹre ọ he ye na ne I ke kporhu iyẹn nọ maan.” Ọtẹn nokpia nọ rre odẹ ahọ ọghe Africa na guan kaẹn vbe omuhẹn ban keghi ya ‘umozo ọghe orhiọn’ nọ re Ẹmwẹ Osanobua rhihe umozo nọ te ya gbinna. Ikporhu iyẹn nọ maan ọghe ọfunmwegbe ẹre irẹn ghi kpe ma emwa ni ke ehe ughughan rre. (Ẹfis 6:17) Ọtẹn nokhuo ọvbehe nọ vbe rre Europe ne a ka vbe guan kaẹn vbe omuhẹn ban ghi khian Osẹe Jehova nẹ, ọ na rọnmwẹ okpia nọ ke ẹvbo ne irẹn te khuiwu ẹre rre. Etẹn eha na, keghi ru afiwerriẹ na rhunmwuda iran hoo ne iran ye vbe Kristi.

¹⁶ Te ọ wa khẹke ne ima ya egbe tae igiemwi esi ọghe etẹn na. E Baibol keghi ya emwa nagbọn gie okun ne ọ hẹ yo hẹ rre, ne ulẹmwẹ ọnrẹn i dobọ yi. (Aiz 17:12; 57:20, 21; Arhie 13:1) Vbe ẹdẹnẹrẹ, ẹmwẹ otu azẹ kevbe oseghe ẹvbo ne a sinmwi keghi si ighaegbe ye uwu ẹkpo emwa, nọ ghi ya iran gbinna rhia egbua. Sokpan te ima wa lughaẹn. Ọfunmwegbe kevbe akugbe ẹre ima ya zọmọ vbe otu e Jehova. Ọna keghi ya ẹko rhiẹnrhiẹn e Jehova.—Tie Zẹfanaia 3:17.

17. (a) De odẹ eha ne ima khian ya sẹtin gha mwẹ akugbe sayọ? (b) De emwi ne ima khian ziro yan vbe ako iruẹmwi nọ ghi lele ọna?

¹⁷ Vbe ako iruẹmwi na, ma ziro yan odẹ eha ne ima khian ya sẹtin gha mwẹ akugbe sayọ: (1) Te ọ khẹke ne ima gha mwẹ amuẹntinyan wẹẹ, Arriọba Osanobua ọkpa ẹre ọ khian sẹtin wabọ uyinmwẹ ekueku rua, (2) Ọ ma khẹke ne ima gha mwẹ obọ vbe otu azẹ (3) Ọ ma vbe khẹke ne ima gha mwẹ obọ vbe igbinnoguo. Sokpan, emwi ọvbehe ye rrọọ nọ gha sẹtin si ighaegbe ye uwu ẹkpo ima, ọni ọre ne ai na ghee ivbi ẹvbo ọvbehe sẹ emwi rhọkpa. Vbe ako iruẹmwi nọ ghi lele ọna, ma gha ziro yan vbene ima khian ya sẹtin gbaengbe ne uyinmwẹ vbenian hẹ, zẹvbe ne Ivbiotu e Kristi vbe orre nokaro ru ẹre.