1, 2. (a) De osẹ nọ rhiẹre ma wẹẹ emwa nibun hia vbe odẹ ke odẹ ne iran gha mwẹ afanvbimu? (b) Vbọ mobọ kẹrikian?

VBE ẹdẹnẹrẹ, emwa nibun keghi guan kaẹn afanvbimu kevbe asẹ nọ khẹke ne emwa hia gha mwẹ. Emwa eso i zẹdẹ hoo ne emwi rhọkpa mu iran ye imu. Iran ma hoo ne ọmwa rhọkpa gha yẹnyẹn iran mu otọ, ne a gha ya aro tila iran rua ra ne iran gha rre ivbabọ. Eso keghi hoo ne a fan obọ re ne iran, ne iran mieke na sẹtin gha taa emwi nọ rhirhi khọn iran, ne iran ru azẹ nọ rhirhi khọn iran kevbe ne iran loo arrọọ vbe nọ khọn iran. Ai miẹn ọmwa ne ẹi gualọ afanvbimu.

² Emwa eso keghi gu Arriọba khọn, iran ghi gha guọghọ emwi rua ne iran mieke na fan egbe iran hin imu rre. Uyinmwẹ ọkhọ vbenian gele ya emwa mwẹ afanvbimu ra? Hiehie! Oya ọghe ohanabe kevbe uwu ẹre ọ si. Ena ẹre ọ zẹe ne ai na muan ẹmwẹ ne Solomọn tae, vbe ọ khare wẹẹ: “Agbọn na ne emwa eso na wa mwẹ ẹtin, emwa ọvbehe ghi gha sẹ usẹ lele iran.”—Asan 8:9.

3. De emwi ne ima gha ru nọ gha ya ima gha mwẹ afanvbimu kevbe ọyẹnmwẹ nọ sẹ otọ ẹko?

³ Ukọ e Jems ya ima rẹn emwi kpataki nọ khẹke ne ima ru nọ gha ya ima gele gha mwẹ afanvbimu kevbe agbẹkunsotọ. Ọ keghi  kha wẹẹ: “Ọmwa ne ọ gbe aro ke otọ ghe uhi ne ọ gbae ne ọ ya ọmwa khian nọ yan egbe ẹre, ne ọ rhiẹre ye ekhọe vbe ẹghẹ hia . . . Osanobua gha fiangbe ọmwa vberriọ vbe emwikemwi ne ọ rhirhi gha ru.” (Jems 1:25) E Jehova ne ọ yi uhi nọ gbae na, rẹn emwi ne ima gele gualọ nọ gha ye ima gha sẹ ọyẹnmwẹ kevbe nọ gha ya arrọọ ọghe ima gha mwẹ evbọ demu. Vbe Jehova yi Adam vbe Ivi, afanvbimu kevbe emwi hia nọ gha ya iran gha sọyẹnmwẹ, ẹre ọ ya fiangbe iran.

4. De afanvbimu ne Adam kevbe Ivi ghaa mwẹ? (Ghee efoto nọ rre omuhẹn.)

⁴ Ma gha tie ebe Gẹnẹsis, uhunmwu ẹnrẹn ọkpa kevbe eva, ma gha bẹghe ẹre wẹẹ, Adam vbe Ivi wa gele gha mwẹ afanvbimu ne ima i mwẹ vbe ẹdẹnẹrẹ. Iran ghaa mwẹ emwi hia ne iran gualọ, ohan emwi rhọkpa ma zẹdẹ gha mu iran, ọmwa rhọkpa ma vbe gha ya obọ yẹnyẹn iran mu otọ. Yevbesọni, iran ma vbe gha si osi ye ẹmwẹ iwinna ne iran gha ru, ne iran khian ya gha miẹn evbare ẹdẹ, osi emianmwẹ kevbe ọghe uwu ma vbe gha rrọọ. (Gẹn 1:27-29; 2:8, 9, 15) Te ọ na ghi rhiema wẹẹ, afanvbimu ne ẹi mwẹ okhiẹ oha ẹre Adam kevbe Ivi ghaa mwẹ ra? Gi ima ziro yan rẹn.

5. De iziro nọ ma gba ne emwa nibun mwẹ vbekpae afanvbimu? Vbọ khian ya emwa gele gha mwẹ afanvbimu?

⁵ Emwa nibun vbe ẹdẹnẹrẹ keghi roro ẹre wẹẹ, ọmwa nọ ru emwi nọ rhirhi khọn rẹn, vbe ne ẹi na ghee iyeke, ọre ọmwa nọ gele mwẹ afanvbimu. The World Book Encyclopedia keghi kha wẹẹ: “Afanvbimu ọre ne a sẹtin gha muẹn sẹ ighẹ azẹ ne a ru.” Ọna vbe rhie tẹ wẹẹ: “Emwa gha sẹtin gha mwẹ afanvbimu deghẹ arriọba ma na gha yi uhi ne ẹi mwẹ esa ra ne ẹi gie emwa zẹ obọ zẹ owẹ.” Ọna rhie ma wẹẹ, ne emwi miẹke na gele gha khian ẹse, te ọ khẹke ne emwa hia gha mwẹ uwu ne iran khian sẹ. Inọta nọ ghi rre evba nia ọre wẹẹ: De ọmwa nọ gele mwẹ asẹ ne a ya tae wẹẹ uhi ne a yi khẹke ra ọ ma khẹke?

6. (a) Vbọzẹe ne a na miẹn wẹẹ, e Jehova ọkpa ẹre ọ mwẹ afanvbimu ne ẹi mwẹ okhiẹ oha? (b) De afanvbimu nọ khẹke emwa nagbọn? Vbọzẹe?

⁶ Ọ khẹke ne ima rẹn wẹẹ, e Jehova ọkpa ẹre ọ mwẹ afanvbimu ne ẹi mwẹ okhiẹ oha. Vbọzẹe? Rhunmwuda, irẹn ọre Ayi nọ yi emwi hia, irẹn ẹre ọ vbe re Osa ne Oghodua nọ khaemwisẹ yan agbọn vbe ẹrinmwi. (1 Tim 1:17; Arhie 4:11) Ọba e Devid keghi ye ẹmwẹ urhomwẹ gie vbene Jehova kpọlọ sẹ hẹ kevbe ukpo nọ ghi yo sẹ ne Jehova ne a zẹ. (Tie 1 Krọnikol 29:11, 12.) Ọ na rhiema wẹẹ, ọ mwẹ eke nọ sẹ ighẹ afanvbimu ne evbayi hia mwẹ. Ọ khẹke ne ima rẹn wẹẹ, e Jehova ọkpa ẹre ọ mwẹ asẹ ne a ya yi uhi ne emwa nagbọn, irẹn ẹre ọ vbe mwẹ asẹ ne a ya tae eke nọ khẹke ne iran khian sẹ. Erriọ e Jehova vbe ya vin uwu ye otọ ne Adam kevbe Ivi vbe ọ yi iran, ne iran mieke na rẹn wẹẹ, ọ mwẹ eke nọ khẹke ne iran khian sẹ.

7. De emwi eso ne ima ru vbe odẹ ọghe a biẹ ọmwa biẹ nọ sẹ ima ọyẹnmwẹ?

⁷ Adam kevbe Ivi ghaa mwẹ afanvbimu ne gele gele vbene iran te sọtẹ, sokpan afanvbimu nii, ghaa mwẹ eke nọ sẹe. Ọ mwẹ emwi eso ne iran ghaa ru vbe odẹ ọghe a biẹ ọmwa biẹ, iran vbe gha ya ẹwaẹn obọ iran ru eso, sokpan iran ma ru ẹre gberra egbe. Vbe igiẹmwi, iran ghaa hiọnrọn, iran ghaa rri evbare, iran vbe gha vbiẹ. Ena ya iran khian emwa ne ẹi ghi mwẹ afanvbimu ra? Hiehie! Te iran ghaa sọyẹnmwẹ ena hia rhunmwuda erriọ Osanobua ya yi emwa nagbọn. (Psm 104:14, 15; Asan 3:12, 13) Te ima hia gbọyẹmwẹ ye ẹhoho ne khuẹrhẹ, evbare nọ rhiẹnrhiẹn, erriọ vbe ye vbe ima gha vbiẹ ẹse. Oghọghọ ẹre ima ya ru ena hia, erriọ vbe gha ye ne Adam kevbe Ivi.

8. De iyi ne Osanobua yi ne evbibiẹ ima nokaro? Vbọzẹe ne ọ na yi iyi nii?

 ⁸ E Jehova ẹre ọ wa tama Adam kevbe Ivi ne iran biẹlẹ emọ, ne uniẹn emwa nagbọn do gba ehe hia vbe uhunmwu otagbọn, ne iran vbe gha gbaroghe agbọn na. (Gẹn 1:28) Iyi na mu idobo ye afanvbimu ne iran ghaa mwẹ ra? Ẹo. Te Jehova yi iyi na, ne Adam kevbe Ivi mieke na gha mwẹ obọ vbe emwamwa ọghe Osanobua, ọni ọre nọ ya agbọn na khian Paradais, ne emwa ni gbae gha rrọọ vbe etẹbitẹ. (Aiz 45:18) Vbe ẹdẹnẹrẹ, emwa ni ma rhie okhuo ra ni ma rọnmwẹ ọdọ ma rraa uhi e Jehova, erriọ vbe ye deghẹ emwa ru orọnmwẹ sokpan iran ma biẹ. Ọrheyerriọ, emwa ye ru orọnmwẹ, iran ye biẹlẹ emọ, agharhemiẹn wẹẹ isievẹn lelẹe khian. (1 Kọr 7:36-38) Vbọzẹe ne emwa na ye ru orọnmwẹ biẹlẹ emọ? Rhunmwuda iran yaro yọ wẹẹ oghọghọ, kevbe agbẹkunsotọ ẹre iran khian lae miẹn. (Psm 127:⁠3) Akpawẹ te Adam kevbe Ivi họn ẹmwẹ ne Osanobua, te iran gha te sọyẹnmwẹ orọnmwẹ ọghe iran vbe etẹbitẹ.

9. Vbọzẹe ne ọ na khẹke ighẹ iyi ne Jehova yi ne Adam vbe ebe Gẹnẹsis 2:⁠17?

⁹ E Jehova keghi yi iyi ọvbehe ne Adam kevbe Ivi, ọ na vbe tama iran emwi nọ gha kẹrikian vbe iran gha rhie owẹ gberra re. Ọ keghi kha wẹẹ: “Sokpan, ọnii ne ọ rhie ẹwaẹn ne a ya rẹn emwi nọ maan kevbe ne ẹi maan ne ọmwa, ghẹ rri ọmọ rẹn. U gha rri ọre, u gha wu ẹdẹ ne ẹdẹrriọ zẹẹ.” (Gẹn 2:17) Ọ gha gia na kha wẹẹ iyi na i mwẹ esa nọ ye ra ọ ma khẹke? Ọ mu idobo ye afanvbimu ọghe Adam kevbe Ivi ra? Hiehie! Emwa nibun ni tie Baibol dinmwi vbe owebe nọ yo keghi kha wẹẹ, te uhi nii ne Osanobua yi wa gbe ye uviẹn. Ọkpa vbọ keghi kha wẹẹ: “Iyi ne Osanobua yi vbe ebe Gẹnẹsis 2:16, 17 rhiẹre ma wẹẹ, Osanobua ọkpa ẹre ọ rẹn emwi nọ maan ne emwa agbọn . . . irẹn ẹre ọ vbe rẹn emwi ne ẹi maan . . . ne iran. Nọnaghiyerriọ, ne iran mieke na miẹn afiangbe ọghe Osanobua, te iran gha họn ẹmwẹ nẹẹn, iran ghi vbe mu ẹtin yan rẹn. Deghẹ iran ma ru vberriọ, Osanobua ghi sẹ iran rae ne iran ya ekhọe obọ iran gha ru azẹ . . . ne egbe iran.” Vbene ẹmwata, ọna ọre emwi ne emwa nagbọn i gele sẹtin tobọ iran ru.

10. De alughaẹn nọ rre asẹ ne a ya zẹ ne egbe ọmwa kevbe asẹ ne a ya kha wẹẹ, ọ na ọre emwi nọ maan ra ne ẹi maan?

¹⁰ Emwa eso sẹtin gha roro ẹre wẹẹ iyi ne Jehova yi ne Adam ma kie ẹkpotọ nẹẹn ya gha ru emwi ne ọ khọn rẹn. Emwa vberriọ ma rẹn alughaẹn nọ rre asẹ ne a ya zẹ ne egbe ọmwa kevbe asẹ ne a ya kha wẹẹ, ọ na ọre emwi nọ maan ra ne ẹi maan. Adam kevbe Ivi ghaa mwẹ asẹ ne a ya zẹ ne egbe ọmwa. Obọ iran ẹre ọ ghaa ye deghẹ iran gha họn ẹmwẹ ne Osanobua ra deghẹ iran gha sọtẹ daa re. Sokpan, e Jehova ọkpa ẹre ọ mwẹ asẹ ne a ya tae wẹẹ, emwi maan ra ẹi maan. Vbe ima ya rẹn hẹ? Rhunmwuda emwi nọ sunu vbe ogba ọghe Idẹn. E Jehova ẹre ọ tama Adam wẹẹ, ọ mwẹ erhan ọkpa vbuwe ogba nii, nọ mudia ye “ẹwaẹn nẹ a ya rẹn emwi nọ maan ke ne ẹi maan.” (Gẹn 2:9) Vbene ẹmwata, ma i wa rẹn vbe nọ khian de hẹ ighẹ azẹ ne ima rhirhi gha ru, amaiwẹ te ima khian sẹtin dia re ne azẹ hia ne ima ru gha dunna ne ima. Ọna ọre zẹe ighẹ, emwa nibun gha ya ekhọe nọ maan ru azẹ nẹ, emwi ohanabe ghi ye kẹrikian. (Itan 14:12) A ma gba ọghomwa ẹre ọ mobọ si emwi vbenian. Ọna ẹre ọ si ẹre ne Jehova na yi iyi ne Adam vbe Ivi. Te ọ yae maa iran emwi kpataki, ọni ọre wẹẹ, iran gha lele adia ọghe Osanobua, ẹre iran khian na gele gha mwẹ afanvbimu. De emwi ne evbibiẹ ima nokaro ghi ru?

11, 12. Vbọzẹe ne ọ na zẹ ẹbe ighẹ azẹ ne Adam vbe Ivi ru? Ru igiemwi yọ.

¹¹ Evbibiẹ ima keghi sọtẹ daa Osanobua.  Esu na ya ẹkẹ vbe ero muẹn Ivi rẹrẹ. Ọ keghi kha wẹẹ: “Wa gha rri ọre, wa gha do gha ye vbe Osanobua, wa ghi do gha rẹn emwi nọ maan ke ne ẹi maan zẹ vbene irẹn yẹ.” (Gẹn 3:5) Adam kevbe Ivi gele do gha mwẹ afanvbimu ne iran te yaro yi ra? Hiehie! Aro keghi do gbannọ iran, vbe iran ghi do rẹn wẹẹ, ọmwa gha sọtẹ daa Osanobua, te ọ zẹ ẹbe. (Gẹn 3:16-19) Vbọzẹe ne ọ na yerriọ? Rhunmwuda, e Jehova ẹre ọ mwẹ asẹ ne a ya tama emwa nagbọn ehe ne iran gha khian sẹ, irẹn ẹre ọ vbe mwẹ asẹ ne a ya tae wẹẹ, emwi maan ra ẹi maan, emwa nagbọn i mwẹ asẹ vberriọ.—Tie Itan 20:24; Jerimaia 10:23.

¹² Ma sẹtin ya ọna gie ọmwa nọ fi okọ ẹhoho khian. Ne ọ mieke na sẹtin sẹ eke nọ rrie vbe egbe hẹnnẹdẹn, te ọ khẹke ne ọ la uviẹn ne a kpasẹ yi. Emadogua ne avbe umẹwaẹn da ru ladian nia, ẹre ọmwa ne ọ fi okọ ẹhoho ya dia egbe ẹre. Emadogua na, ẹre emwa ni dia okọ ẹhoho, vbe ehe ne okọ ẹhoho na kun sie, vbe ya dia ọmwa ne ọ fi okọ ẹhoho khian, ne ẹi ghẹ mieke na baeku ighẹ uviẹn nọ khẹke ne ọ la sẹ ehe nọ rrie. Sokpan, deghẹ ọmwa ne ọ fi okọ ẹhoho nii khian ma kue lele adia na rhie nẹẹn, ẹbe sẹtin rhuan rẹn. Erriọ Adam vbe Ivi vbe ya hee ẹmwẹ ye Osanobua ọbọ. Vbọ ghi kẹrikian? Orukhọ kevbe uwu ọre ẹbe nọ rhuan iran. Orukhọ kevbe uwu ẹre emọ ne iran biẹlẹ ghi re vbe ukhu. (Rom 5:12) Afanvbimu ne gele gele keghi wii Adam kevbe Ivi rhunmwuda, te iran ghaa hoo ne iran kha yan egbe iran.

13, 14. Vbe ima khian ya sẹtin do gha mwẹ afanvbimu ne gele gele hẹ?

¹³ Emwa nibun keghi roro ẹre wẹẹ, ọmwa ghaa mwẹ afanvbimu ne ẹi mwẹ okhiẹ oha, ẹre egbe na rọkhọe, sokpan iziro nii ma gba. Ẹmwata nọ wẹẹ, ọmwa nọ mwẹ afanvbimu ọghe ẹmwata keghi sọyẹnmwẹ arrọọ, sokpan de vbene agbọn na gha te gha ye hẹ deghẹ uhi rhọkpa i rrọọ, nọ ya ọmwa rẹn ehe nọ khẹke nọ khian sẹ? Ọna ẹre ọ zẹe ne The World Book Encyclopedia na kha wẹẹ: “Uhi nọ rre otọ ẹvbo ughughan keghi lọghọ ne a rẹn otọ re rhunmwuda te a avbe uhi na gbogba gae asẹ ne emwa mwẹ, ẹre ọ vbe ya emwa rẹn ehe nọ khẹke ne iran khian sẹ.” Ẹi re avbiẹ uhi ẹre otọ ẹvbo ughughan mwẹ, erriọ avbe uhi na vbe ya lọghọ na rẹn otọ re. Ọna ẹre ọ zẹe ne avbe  omugui kevbe avbe ọbuohiẹn ni rhan otọ re na vbe bun vbe otọ ẹvbo ughughan.

¹⁴ Jesu keghi maa ima emwi ne ima gha ru ne ima mieke na gele gha re emwa na fan vbe imu. Ọ keghi kha wẹẹ: “Adeghẹ uwa ya emwi ne I ma uwa re gha ru emwi, erhuanegbe mwẹ wa gele khin. Wa gha rẹn ẹmwata ne ọ rrọọ, ẹmwata nii, gha ya uwa khian enọ yan egbe ẹre.” (Jọn 8:31, 32) Ne ima mieke na gha mwẹ afanvbimu ne gele gele, emwi eva ẹre ọ khẹke ne ima ru: Okaro, ma ghi miẹn imamwaemwi ọghe ẹmwata yi; nogieva, ma ghi do gha re erhuanegbe Jesu. Ena ẹre ọ khian ya ima gha re emwa na gele fan vbe imu. Sokpan, de emwi nọ mu ima ye imu? Jesu keghi rhan otọ re vbenian: “Ọmwa ne ọ rhirhi ru orukhọ, ọviẹn orukhọ nọ. Deghẹ Ọmọ ghi fan uwẹ fua, u ghi do khian enọ yan egbe ẹre vbe ẹmwata.”—Jọn 8:34, 36.

15. De vbene afanvbimu ne Jesu ru eyan rẹn khian ya ya ima khian emwa na gele fan vbe imu hẹ?

¹⁵ Vbene ẹmwata, afanvbimu ne Jesu wẹẹ erhuanegbe ẹre khian gha mwẹ ẹre ọ maan sẹ ne emwa nagbọn khu khian vbe ẹdẹnẹrẹ. Vbe Jesu khare wẹẹ: “Deghẹ Ọmọ ghi fan uwẹ fua, u ghi do khian enọ yan egbe ẹre vbe ẹmwata,” vbe ọ yae kha? Te ọ ghaa guan kaẹn vbene ọ khian ya fan ima hin imu ọghe orukhọ rre hẹ rhunnwuda imu ọghe orukhọ ẹre ọ ghi khọ sẹ imu hia ne emwa nagbọn he rri oya re. Eviẹn orukhọ ẹre ima khin rhunmwuda orukhọ ẹre ọ si ẹre ne ima na re emwa ni ma gba, ẹre ọ vbe si ẹre ne ima i na sẹtin ru emwi nọ khẹke ne ima ru. Emwi ne ọna ghi si yi ima egbe ọre orriara ọghe ekhọe, usẹ, iro nọ han ọmwa kevbe uwu. (Rom 6:23) Ukọ e Pọl tobọre miẹn obalọ ne orukhọ si ye ọmwa egbe. (Tie Rom 7:21-25.) Osanobua gha ghi fan ima hin ẹtin orukhọ rre nẹ, ẹre ima khian na do gha mwẹ egbe afanvbimu ne Adam kevbe Ivi ghaa mwẹ.

16. Vbe ima khian ya do gha re emwa ne a gele fan vbe imu hẹ?

¹⁶ Jesu keghi kha wẹẹ, “Adeghẹ uwa ya emwi ne I ma uwa re gha ru emwi, erhuanegbe mwẹ wa gele khin.” Vbe Jesu a ya ẹmwẹ na kha? Evbọ yae kha ọre wẹẹ, ọ mwẹ emwi eso nọ khẹke ne ima ru ne ima mieke na gha mwẹ afanvbimu imu. Zẹvbe Ivbiotu e Kristi ni ya egbe fiohan ne Jehova nẹ, ma i ghi mu ọghe enegbe ima ye okaro, iyi ọghe Jesu ẹre ima ghi ya ru emwi vbe arrọọ ọghe ima. (Mat 16:24) Zẹvbe ne Jesu ru eyan rẹn, ma gha do gha re emwa na gele fan vbe imu, vbe Osanobua gha ghi fan ima hin imu ọghe orukhọ rre nẹ, lekpae izọese adẹwerriegbe ọghe Jesu.

17. (a) De emwi nọ khian ye arrọọ ọghe ima gha mwẹ evbọ demu? (b) Vbe ima khian ziro yan vbe ako iruẹmwi nọ ghi lele ọna?

¹⁷ Ma gha gele miẹn imamwaemwi ọghe ẹmwata yi, ọ gha ya arrọọ ọghe ima gha mwẹ evbọ demu. Ọ gha vbe ye ima gha re emwa na gha gele fan hin ẹtin orukhọ kevbe uwu rre. (Tie Rom 8:1, 2, 20, 21.) Vbe ako iruẹmwi nọ ghi lele ọna, ma gha ziro yaẹn vbene ima khian ya gha loo ẹre ẹse, ighẹ afanvbimu ne ima mwẹ nia, ne ima mieke na sẹtin gha rhie uyi ne Jehova vbe etẹbitẹ, rhunmwuda, irẹn ọre Osa nọ gele fan emwa hin imu rre.