1. De emwi nọ sunu, nọ ya e Jesu ru emwi ọyunnuan nokaro?

 MUẸN roro vbene ọ ghaa ye hẹ, vbe Jesu suẹn iwinna ikporhu, vbọ ghi bu ufomwẹ ọghe ukpo 29 C.E. A keghi gie na tie Jesu, iyẹe ighẹ e Meri kevbe erhuanegbe eso gha die ugie orọnmwẹ vbe igue ọkpa na tie ẹre Kena, nọ rre odẹ ahọ ọghe Nazarẹt. E Nazarẹt ẹre Jesu na waan. E Meri sikẹ ẹgbẹe ọghe okpia vbe okhuo na ni ru orọnmwẹ, ọ gha kẹ, te ọ ghaa gu iran mu ọghọ ye erhunmwuyẹn egbe. Sokpan, vbene ugie na ya khian, ayọn keghi fo. Emwi vbenian wa sẹ nọ gha ya ekhue mu iran ni ru orọnmwẹ kevbe ẹgbẹe iran. b Ọ gha kẹ, emwa ni rrie ugie nii bun sẹ vbene iran te ya aro yi. Ọwara ọkpa nii, e Meri keghi tama e Jesu wẹẹ: “Iran i ghi mwẹ ayọn.” (Jọn 2:1-3) Vbe Jesu a ghi ru? Ọ na ru emwi ọyunnuan. Ọ keghi ya amẹ khian “ayọn nọ maan.”—Jọn 2:9, 10.

2-3. (a) De vbene Jesu ya gha loo ẹtin ẹnrẹn hẹ? (b) De ere ne ima gha miẹn, vbe ima gha ziro yan emwi ọyunnuan ne Jesu ru?

² E Jesu wa ye ru emwi ọyunnuan nibun vbe ọ rre uhunmwu otagbọn na. c Ọ wa ya ẹtin ẹnrẹn ru iyobọ ne emwa arriaisẹn nibun. Vbe igiemwi, igbava ẹre ọ ya odẹ ọghe ọyunnuan kpemehe evbare ne emwa nibun. Okaro, ikpia 5,000, nogieva ikpia 4,000. A gha ka iran hia kugbe, ya sẹ egbe ikhuo kevbe ibiẹka ni ghaa  rre evba, iran gberra 27,000. (Mat 14:15-21; 15:32-38) Vbe igbava na kha na, te Jesu wa vbe mu emwa nibun ni ghaa khuọnmwi egbe rran. (Mat 14:14; 15:30, 31) U miẹn vbene ọ gha kpa iran odin hẹ, ighẹ odẹ ọghe ọyunnuan ne Jesu ya rri evbare ne iran kevbe odẹ nọ ya mu iran egbe rran!

³ Ma ni rrọọ vbe ẹdẹnẹrẹ gha miẹn emwi nibun ruẹ vbe emwi ọyunnuan ne Jesu ru. Vbe ako iruẹmwi na, ma gha bẹghe ẹre wẹẹ, emwi ọyunnuan ni Jesu ru, gha sẹtin ya amuẹtinyan ọghe ima gha wegbe sayọ. Ma gha ziro yan vbene ima gha ya sẹtin ya egbe taa e Jesu hẹ vbe odẹ nọ ya mu egbe rriotọ kevbe odẹ nọ ya rhie ẹre ma wẹẹ, irẹn mwẹ ẹnina vbe ọ ru emwi ọyunnuan.

4. De ọmwa ne avbe emwi ọyunnuan ne Jesu ru ya ima mu ẹtin yan?

⁴ Avbe emwi ọyunnuan ne Jesu ru wa ma ima emwi nibun, nọ gha ya ima mu ẹtin yan e Jesu kevbe Erhae sayọ. E Jehova ẹre ọ rhie ẹtin ne Jesu ya gha ru emwi ọyunnuan. Ebe Iwinna 10:38 wa so igiẹ ye ọna, ọ khare wẹẹ: “Osanobua na ya orhiọn nọhuanrẹn ọghẹe hannọ ọnrẹn zẹ, ọ na vbe rhie ẹtin nẹẹn. Ọ na gha ru emwi esi khian vbe ehe hia, ọ na vbe gha sinmwi emwa hia ne Esu mu gba, rhunmwuda, Osanobua ghaa rre ọre iyeke.” Ọghe ne ẹmwata, te Jesu wa ya egbe taa Erhae zẹẹ, vbe ẹmwẹ nọ tae, emwi nọ ru, uhiẹn ya sẹ egbe iwinna ọyunnuan nọ ru. (Jọn 14:9) Gi ima ziro yan emwi eha ne ima gha miẹn ruẹ vbe emwi ọyunnuan ne Jesu ru.

5. Vbọ ya e Jesu gha ru emwi ọyunnuan? (Matiu 20:30-34)

⁵ Nokaro, e Jesu vbe Erhae wa gele hoẹmwẹ ima. Vbe Jesu rre uhunmwu otagbọn na, ọ gele rhie ẹre ma wẹẹ irẹn hoẹmwẹ emwa, vbe odẹ nọ ya ya ẹtin ẹnrẹn sọfurre ye ọlọghọmwa ne iran ghaa ye. Ọ ghaa mwẹ asẹ ọkpa, ne arhuaro eva ya tu tie Jesu nọ ru iyobọ ne iran. (Tie Matiu 20:30-34.) E Jesu “keghi tohan iran,” ẹre ọ na mu iran egbe rran. Evba yae kha ighẹ ẹmwẹ e Grik na ke zedu ẹmwẹ na ladian nọ re “tohan iran,” ọre agiẹngiẹn ra ẹnina na mwẹ daa emwa ọvbehe. Agiẹngiẹn na, ẹre ọ gua e Jesu kpa ya kpemehe evbare ne emwa nibun, ẹre ọ vbe yae mu ọkhọnmwọ oti egbe rran. Odẹ vbenian ẹre ọ ya rhie ẹre ma wẹẹ, irẹn hoẹmwẹ emwa ọvbehe. (Mat 15:32; Mak 1:41) Uwa gi ima gha mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, e Jehova nọ re Osa nọ mwẹ “itohan nọkhua” kevbe Ovbi ẹre, wa gele hoẹmwẹ ima, ọ wa vbe da iran vbe ima ghaa rri oya. (Luk 1:78; 1 Pit 5:7) Iran wa vbe ya aro ye ẹghẹ ne iran khian ya wabọ ọre rua orhikhan kevbe oyanghan ne emwa nagbọn ye!

6. De aro ẹtin ne Osanobua rhie ne Jesu?

⁶ Nogieva, Osanobua rhie ẹtin ne Jesu nẹ, nọ ya sọfurre ye ọlọghọmwa hia ne emwa nagbọn ye. Avbe emwi ọyunnuan ne Jesu ru, rhie ẹre ma wẹẹ, ọ gha sẹtin sọfurre ye avbe ọlọghọmwa ne ima tobọ ima i sẹtin sọfurre yi. Vbe igiemwi, ọ mwẹ ẹtin nọ gha ya fan ima vbe obọ ẹtin orukhọ, emianmwẹ kevbe uwu; ena hia ẹre ọ si ọlọghọmwa ne emwa nagbọn ye. (Mat 9:1-6; Rom 5:12, 18, 19) Avbe emwi ọyunnuan ne Jesu ru rhie ẹre ma wẹẹ, ọ gha sẹtin mu “emwa hia ni khuọnmwi” egbe rran, kevbe wẹẹ, ọ gha sẹtin huẹn emwa ni wulo kpaegbe. (Mat 4:23; Jọn 11:43, 44) Yevbesọni, e Jesu vbe mwẹ ẹtin nọ ya dia okpe ẹhoho nọ wegbe, ọ gha vbe sẹtin ru iyobọ ne emwa ne orhiọn dan mu gba. (Mak 4:37-39; Luk 8:2) Ọ keghi wa fu ima ẹko rre, ne ima na rẹn wẹẹ, e Jehova rhie ẹtin vberriọ ne Ovbi ẹre!

7-8. (a) De ilẹkẹtin ne ima mwẹ, rhunmwuda emwi ọyunnuan ne Jesu ru? (b) De emwi ọyunnuan ne uwẹ wa mobọ ya aro yi vbe agbọn ọgbọn nọ dee?

⁷ Nogieha, ma gha sẹtin gha mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, e Jehova gha mu emwi hia nọ yan rẹn sẹ vbe  Arriọba ọghẹe. Emwi ọyunnuan ne Jesu ru vbe ọ rre agbọn na, ya ima rẹn wẹẹ, ọ ghaa khaemwisẹ nẹ zẹvbe Ọba vbe Arriọba Osanobua, ọ gha ru enọ sẹ ọni. Gia ya unu kaẹn emwi eso ne ima gha sọyẹnmwẹ ọnrẹn vbe Jesu ghaa khaemwisẹ nẹ. Egbe ghi rran emwa hia, ai ghi vbe miẹn ọmwa ne egbe ma gba na. (Aiz 33:24; 35:5, 6; Arhie 21:3, 4) Ai ghi miẹn ọmwa ne ohanmwẹ gbe, ai khian ghi rri oya ne odekun ẹrhia si ye emwa egbe. (Aiz 25:6; Mak 4:41) Ọyẹnmwẹ nọkhua ẹre ọ khian gha sẹ ima, vbe ima ghaa gbe ọbokhian ne emwa ima na khian huẹn kpaegbe vbe “uwu idin ayere.” (Jọn 5:28, 29) De emwi ọyunnuan ne uwẹ wa mobọ ya aro yi vbe agbọn ọgbọn nọ dee?

⁸ Vbe ẹghẹ ke ẹghẹ ne Jesu ya ru emwi ọyunnuan, te ọ wa gha rhie ẹre ma wẹẹ, irẹn mu egbe rriotọ kevbe wẹẹ, irẹn mwẹ ẹnina. Gi ima gha ya egbe taa e Jesu vbe odẹ vbenian. Nian, gia guan kaẹn odẹ eva ne Jesu ya rhie ọna ma, nokaro ọre emwi nọ sunu vbe ugie orọnmwẹ na do vbe Kena.

9. Vbe Jesu a ru vbe ugie orọnmwẹ na do vbe Kena? (Jọn 2:6-10)

⁹ Tie Jọn 2:6-10. Vbe ayọn ghi fo vbe ugie orọnmwẹ nii, ukpo ọghe Jesu ghaa nọ, nọ ya amẹ khian ayọn ra? Ẹo. Akhasẹ rhọkpa ma ta ẹre yotọ wẹẹ, e Mezaia gha ya amẹ khian ayọn vbe odẹ ọghe ọyunnuan. Sokpan, muẹn roro vbene ọ khian gha ye ruẹ hẹ, adeghẹ ugie orọnmwẹ ọghuẹ ẹre ayọn na fo vberriọ. Te Jesu ghaa mwẹ ẹnina daa ẹgbẹe nii, katekate ovbi ọha kevbe ọdafẹn ọha, rhunmwuda ọ ma hoo  ne ekhue do gha mu iran. Zẹvbe na ka ya unu kaan rẹn sin, ọ keghi ya amẹ khian ayọn. Ọ na ya amẹ nọ rrie odẹ 390 liters (103 gal) khian ayọn nọ ghi maan sẹ. Ọ gha kẹ, emwi nọ si ẹre ne ayọn nii na bun sẹ vberriọ ọre wẹẹ, ọ gha kẹ rre, a sẹtin ye loo ẹre vbe ẹdẹ ọvbehe, a sẹtin vbe khiẹn ọnrẹn na ya igho na miẹn vbọ, ru iyobọ ne odọ vbe amwẹ na ni da ru orọnmwẹ. Ẹi mwẹ ọdọ vbe amwẹ na, ma gbọyẹmwẹ ye iyobọ ne Jesu ru ne iran!

10. De emwi eso ne kpataki ne ima miẹn rhie ladian vbe okha nọ rre ebe Jọn uhunmwu ẹnrẹn 2? (Ghee efoto nọ rre ipapa 4.)

¹⁰ Gi ima guan kaẹn emwi eso ne kpataki ne ima miẹn rhie ladian vbe okha nọ rre ebe Jọn uhunmwu ẹnrẹn 2. Ako nii ma kha wẹẹ, e Jesu ẹre ọ tobọre sa amẹ ye avbe akhe amẹ nii. Ne emwa ghẹ mieke na ya aro ye ọre egbe, ọ na wẹẹ ne avbe ọguọmwadia sa amẹ ye avbe akhe amẹ nii. (Uviẹn 6, 7) Vbe ọ ghi vbe ya enene amẹ khian ayọn nẹ, ọ ma tobọre sa vbọ gie olaga ọghe ugie nii, avbe ọguọmwadia nii ẹre ọ gie. (Uviẹn 8) E Jesu ma vbe sa vbe ayọn nii, nọ gha rrie odaro emwa ni rrie ugie nii, nọ suẹn gha rhuọ wẹẹ, ‘Uwa do danmwẹ ayọn ne I wa ru banbanna!’

11. Vbe ima miẹn ruẹ vbe emwi ọyunnuan ne Jesu ru?

¹¹ Vbe ima miẹn ruẹ vbe emwi ọyunnuan ne Jesu ru, ne ọ na ya amẹ khian ayọn? Ọ khẹke ne ima gha mu egbe rriotọ. E Jesu ma gha rhuọ vbọ ru emwi ọyunnuan na; ẹghẹ ọkpa i rrọọ nọ ya gha rhuọ rhunmwuda emwi nọ ru. Erhae ẹre irẹn wa gha rhie uyi gie. (Jọn 5:19, 30; 8:28) Vbe na ghee Jesu, ma ghaa mu egbe rriotọ, ma i khian vbe gha rhuọ rhunmwuda emwi ne ima sẹtin ru. Emwi ke emwi ne ima sẹtin ru vbe ugamwẹ e Jehova, ọ ma khẹke ne ima yae gha rhuọ, nọghayayerriọ, wa gi ima gha ya e Jehova rhuọ, rhunmwuda ẹkpotọ nọ kie ne ima vbe ugamwẹ ọghẹe. (Jer 9:23, 24) Wa gi ima gha rhie uyi nọ khẹke gie Osanobua. Ọghe ne ẹmwata, de emwi ne ima gha gele sẹtin ru, adeghẹ Jehova ma ru iyobọ ne ima?—1 Kọr 1:26-31.

12. De odẹ ọvbehe ne ima gha ya sẹtin ya egbe taa e Jesu vbe odẹ nọ ya gha mu egbe rriotọ? Ru igiemwi yọ.

¹² Gia ghee odẹ ọvbehe ne ima gha ya sẹtin ya egbe taa e Jesu vbe odẹ nọ ya gha mu egbe rriotọ. Gia kha wẹẹ, ọdiọn ọkpa vbe iko rhie ẹghẹ nọ taẹn ya ru iyobọ ne ọguọmwadia iwinna ọkpa nọ re igbama, nọ mu egbe ọta azagba ọghẹe nokaro. Ọtẹn na ghi ya ọta na guan nẹ, emwa hia keghi wa rri orhiẹnrhiẹn ọta nii. Vba ghi zobọ vbe iko nii, orhunmwu ọkpa na bu odiọn na gha dee do kha wẹẹ: ‘Ọta ne ọtẹn na ya guan wa deyọ.’ Te ọdiọn na khian ghi gha kha wẹẹ: ‘Ẹn, ọ hia ẹre, sọkpan ẹi re ẹghẹ kherhe ẹre I ya ru iyobọ nẹẹn’? Ọ ghaa re ọmwa nọ mu egbe rriotọ, ọ ghi kha wẹẹ: ‘Ọghe ne ẹmwata, ọ wa hia. Ọmọ na ya hio nọ.’ Ma ghaa mu egbe rriotọ, ma i khian gha tian egbe ima ye iyobọ ne ima ru ne emwa ọvbehe. Ọ khẹke nọ sẹ ima ọkẹn, ne ima na rẹn wẹẹ, e Jehova bẹghe emwi ne ima ru, kevbe wẹẹ, ọ vbe yẹẹ ọre. (Yae taa Matiu 6:2-4; Hib 13:16) Vbene ẹmwata, te ima ya ẹko rhiẹnrhiẹn e Jehova, vbe ima ghaa mu egbe rriotọ vbe na ghee Jesu.—1 Pit 5:6.

13. De emwi ne Jesu miẹn vbe ọkpẹn ẹvbo na tie ẹre Nain, de emwi nọ ghi ru? (Luk 7:11-15)

¹³ Tie Luk 7:11-15. Gi ima guan kaẹn emwi nọ sunu vbọ ghi rre odẹ ukpo ọkpa vbe ukhiọnmwẹ ne Jesu suẹn iwinna ikporhu. Ọ mwẹ ẹghẹ ne Jesu ya sẹ otọ e Galili vbe ẹvbo na tie ẹre Nain, nọ ma rre gbe ne Shunem. E Shunem ẹre Ẹlaisia na huẹn ovbi okhuo ọkpa nokpia nọ wu kpaegbe, vbe odẹ ukpo 900 ọ te sẹ ẹghẹ e Jesu. (2 Ọba 4:32-37) E Jesu ghi sikẹ onurho ẹvbo nii, ọ na bẹghe ẹre wẹẹ, emwa mu orinmwi rrie eke ne iran khian na ree ẹre. Ukpọmọkpa  ne okhuo ọkpa nọ dẹgbẹe mwẹ ẹre ọ wu na, rhunmwuda ọni, emwa nibun ni rre ẹvbo nii keghi deba okhuo nọ dẹgbẹe na gha khiẹ. Vbe uwu akhiẹ na, ẹre Jesu na do khian vba iran, ẹre ọ na ru emwi ọyunnuan. Ọ keghi huẹn ovbi okhuo na kpaegbe! Vbe Ebe Enẹ Ni Ta Okha Ọghe Jesu, ọna ẹre ọ wa re ọmwa okaro vbe uwu orhunmwu eha ni Jesu huẹn kpaegbe.

14. De emwi eso ne kpataki ne ima miẹn rhie ladian vbe okha nọ rre ebe Luk uhunmwu ẹnrẹn 7? (Ghee efoto nọ rre ipapa 6.)

¹⁴ Gi ima guan kaẹn emwi eso ne kpataki ne ima miẹn rhie ladian vbe okha nọ rre ebe Luk uhunmwu ẹnrẹn 7. Yẹrẹro wẹẹ, e Jesu ghi “bẹghe” okhuo nii vbe ọ viẹ, ẹre ọ na ghi ‘tohan rẹn ẹsẹse.’ (Uviẹn 13) Ọna rhie ma wẹẹ, emwi ne Jesu bẹghe, ẹre ọ yae gele tohan okhuo nii, ọ gha kẹ, te okhuo nii ghaa viẹ, zẹvbe nọ ya gha khian lele emwa ni mu ovbi ẹre rrie eke na khian na ya ree ẹre. E Jesu ma wa tohan okhuo na kẹkan, sokpan ọ keghi rhie ẹre ma wẹẹ, irẹn mwẹ ẹnina daa ẹre. Ọ na ya urhu ne khuẹrhẹ rhie igiọdu nẹẹn, ọ na tama rẹn wẹẹ: “Ghẹ ghi viẹ.” Iyeke ọni, e Jesu na ghi zẹ emwi ru. Ọ na huẹn ọmọ okpia nii kpaegbe, ọ “na ghi rhie ẹre ne iyẹe.”—Uviẹn 14, 15.

15. Vbe ima miẹn ruẹ vbe emwi ọyunnuan ne Jesu ru?

¹⁵ Vbe ima miẹn ruẹ vbe odẹ ne Jesu ya huẹn ovbi okhuo nọ dẹgbẹe nii kpaegbe? Ọ khẹke ne ima gha mwẹ ẹnina daa emwa ni khiẹ. Vbene ẹmwata, ma i sẹtin huẹn ọmwa nọ wu kpaegbe, vbene Jesu ru ẹre. Vbọrhirhighayehẹ, adeghẹ aro ima na gha sotọ vbe egbe emwa ni khiẹ, ma gha sẹtin rhie ẹre ma wẹẹ ima mwẹ ẹnina daa iran. Odẹ ọkpa ne ima gha ya sẹtin ru ọna ọre wẹẹ, ima ghi gha ta ẹmwẹ nọ gha mu iran orhiọn sotọ, ma ghi vbe gha ru iyobọ nọ khẹke ne iran. d (Itan 17:17; 2 Kọr 1:3, 4; 1 Pit 3:8) Ọ gha khọnrẹn na miẹn wẹẹ, ẹmwẹ kherhe ẹre ima ta ya rhie igiọdu ne iran, ra emwi kherhe ma ru ne iran, ọ gha wa ru iyobọ ne iran.

16. Efoto nọ rre ipapa 6 keghi re orhiema ọghe emwi nọ gele sunu, vbua miẹn ruẹ vbe emwi nọ sunu daa ọtẹn nokhuo ọkpa ne ovbi ẹre da wu?

¹⁶ Ọ mwẹ emwi nọ sunu vbe ukpo eso nọ gberra, vbe etẹn so ihuan vbe iko. Ọtẹn nokhuo ọkpa keghi ke ehe nọ tota yi vbe odẹ iyeke bẹghe ọtẹn nokhuo ọvbehe nọ viẹ. Ihuan nii guan  kaẹn ẹmwẹ arriọkpaegbe, ọ ma he kpẹẹ gbe ne ovbi ẹre nokhuo wu. Vbobọvbobọ nii, ọtẹn nokhuo nọkpa na wa bu ẹre gha khian, ọ na rhie obọ la ẹre urhu, ọ na vbe deba ẹre so ihuan nii fo. Ọtẹn nokhuo na, wa gele ghọghọ wẹẹ, irẹn yo iko vbe ẹdẹrriọ. Ẹghẹ eso ghi gberra nẹ, ọtẹn nokhuo ne ovbi ẹre wu nii keghi kha wẹẹ: “Ekhọe hia ẹre I ya hoẹmwẹ etẹn. Iko na yo ẹre ima na gele miẹn iyobọ ne ima gualọ.” Gi ima gha mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, e Jehova bẹghe emwi hia ne ima ru, ne ima ya rhie ẹre ma wẹẹ, ma mwẹ ẹnina daa emwa ni khiẹ kevbe emwa “ne agbọn zẹ ọre ẹtin.” Iyobọ ne ima ru ne iran wa vbe yẹẹ ọre.—Psm 34:18.

17. De emwi ne ima he ruẹ vbe ako iruẹmwi na?

¹⁷ Ma ghaa tie okha ọghe emwi ọyunnuan ne Jesu ru ni rre Baibol, ọ keghi ya amuẹtinyan ọghe ima wegbe sayọ. Avbe okha na keghi ma ima re wẹẹ, e Jehova vbe Jesu gele hoẹmwẹ ima, e Jesu mwẹ ẹtin nọ gha ya sọfurre ye ọlọghọmwa hia ne emwa nagbọn ye, kevbe wẹẹ avbe afiangbe ne ima khian sọyẹnmwẹ ọnrẹn vbe Arriọba Osanobua gha rherhe sẹ ima obọ. Zẹvbe ne ima ya tie avbe okha na, ma ghi gha muẹn roro odẹ ne ima gha ya sẹtin ya egbe taa e Jesu. U sẹtin zẹ ẹghẹ kọ ya tie vbekpa avbe emwi ọyunnuan ọvbehe ne Jesu ru, uwa sẹtin vbe ru vberriọ vbe Iruẹmwi Ẹgbẹe ọghe uwa. U gha wa miẹn emwi nibun ruẹ, u ghi vbe gi emwa ọvbehe rẹn vbekpa emwi ne u ruẹ re. Ọna gha wa ya amuẹtinyan ọghe uwẹ kevbe ọghe emwa ọvbehe wegbe sayọ!—Rom 1:11, 12.

18. De emwi ne ima khian ziro yan vbe ako iruẹmwi nọ ghi lele ọna?

¹⁸ Vbọ ghi bu ẹghẹ ne Jesu khian ya winna iwinna ọghẹe fo vbe agbọn na, ọ na vbe huẹn ọmwa ọvbehe nọ wu kpaegbe, ọna ẹre ọ ya gba vbe orhunmwu eha ne Jesu huẹn kpaegbe zẹvbe ne ima miẹn ọnrẹn vbe Baibol. Sokpan, arriọkpaegbe na lughaẹn ne nikẹre, kevbe wẹẹ ọsiọre ẹre ọ huẹn kpaegbe. De emwi ne ima gha miẹn ruẹ vbe emwi ọyunnuan na kha na? Vbọ khian ya ima gha mwẹ amuẹtinyan nọ wegbe wẹẹ, emwa ni wulo gha gele rhiọ kpaegbe? Ma gha zẹ ewanniẹn ye avbe inọta na vbe ako iruẹmwi nọ ghi lele ọna.