Rhunmwuda ne ọvbokhan mwẹ na re ọmwa ne aro ọre wa sotọ ẹsẹse, ọ na rherhe rẹn wẹẹ, avbe olakpa sẹ ehe ne ima ye nẹ. Ọ keghi fẹko mu unu yọ mwẹ ehọ, ọ na kha wẹẹ, “Ghẹ gbokhuo, avbe olakpa sẹ emwa nẹ!” I ghi gele gbaro ghee iyeke, avbe olakpa mu imọto iran ye odaro e hotẹl nii nẹ. Erriọ iran ya mu ima eva khui. Sokpan, emwi ne Osa ya ru ima ẹse ọre ne ọvbokhan mwẹ na rherhe tama mwẹ wẹẹ avbe olakpa sẹ ehe ne ima ye nẹ. Ọni ẹre ọ zẹẹ ighẹ ọ kẹ mwẹ ya viọ ebe eso ni ru ekpataki ne ọtẹn nokpia ọkpa ọvbehe nọ ghaa rre evba.

Vbe iran ghi viọ ima rrie eghan, I na gha kpọnmwẹ Osanobua ne ọ na rhie okhuo esi mẹ; okhuo nọ mwẹ udinmwẹ kevbe nọ deziẹn vbe odẹ ọghe orhiọn. Ọna kegha re ọkpa vbe usun ẹghẹ nibun ne ọvbokhan mwẹ ya ku obọ gbe ba mwẹ. Nia, gu mwẹ tama uwa, emwi nọ mu ima gha rrie otọ ẹvbo eso ne arriọba na mu awua ye iwinna ima.

Ẹgbẹe nọ rhiegba ye ugamwẹ e Catholic ẹre a biẹ mwẹ yi vbe ukpo 1930, vbe Croix nọ re igue ọkpa nọ rre odẹ okuọ ọghe France. Uzọla ọkpa i gberra ne ima ghẹ yo esọsi. Erha mwẹ wa gha mwẹ izọghae vbe iwinna esọsi. Sokpan, ọ mwẹ emwi nọ sunu vbe I ghi bu odẹ ukpo 14, nọ ghi ya mwẹ rẹn wẹẹ, ugamwẹ ohoghe ẹre ima ye.

Ivbiyokuo e Germany ẹre ọ wa gba ehe hia vbe France vbe ẹghẹ ne okuo ọgbagbọn nogieva ya gha khọn. Ẹghẹ hia, ẹre ohẹn esọsi ọghe ima ya gha tama ima, ne ima gha ye ẹre ike ighẹ arriọba e Nazi nọ miẹn agba dia vbe ẹvbo na tie ẹre Vichy vbe France. Emwi ne ohẹn nii ghaa ta keghi ya egbe wọọ ima rhunmwuda ẹmwẹ otu azẹ ẹre ọ muẹn. Te emwa nibun vbe France ghaa lẹre danmwehọ iyẹn BBC vbe ẹkpẹti ọta vbe ẹghẹ nii. Erriọ ima vbe gha ru ẹre. Ugha iyẹn BBC, ẹre ima na gha họn iyẹn vbekpae ivbiyokuo ni si egbe koko gha gu Germany kpigho na tie ẹre Allied forces. Ohẹn ọghe ima ghi bẹghe ẹre wẹẹ, ọ ye vbe ne ọkpa i khian gbe ifuẹn ne ivbiyokuo Germany, ọ na wa khian ọgueva, ivbiyokuo ni gu arriọba Germany khọn ẹre ọ ghi deba. Ọ na wẹẹ ne ima do ugie vbe esọsi ya kpọnmwẹ Osanobua ye alaghodaro ọghe ivbiyokuo ni gu arriọba Germany kpigho vbe September 1944. Emwi ne ohẹn na ru keghi kpa mwẹ odin. Ọna ẹre ọ ghi ya mwẹ rẹn wẹẹ, emwa okeke ẹre avbe olodigba khin.

Erha mwẹ keghi wu vbe okuo nii da sẹ ufomwẹ. Vbe ẹghẹ na kha na, ọtẹn mwẹ nokhuo nọdiọn rọnmwẹ ọdọ nẹ, e Belgium ẹre ọ ghaa ye. Rhunmwuda ọni, mẹ ẹre ọ ghi gha gbaroghe iye mwẹ kevbe ọtẹn mwẹ nokhuo nekherhe. Asẹ nii ẹre I ya miẹn iwinna nọ maan vbe kọmpini ne a na ru ukpọn. Emwa ni wa rhiegba ye ugamwẹ e Catholic, ẹre arowa mwẹ kevbe ivbi ẹre nikpia wa gha khin. I rẹn wẹẹ I gha te do khian okpọmwa vbe isiwinna  nii, sokpan vbe ọ ma he kpẹ vba, I na werriẹ aro daa edanmwẹ.

Ọtẹn mwẹ nokhuo nọdiọn nọ re Osẹe Jehova, na tie ẹre Simone, ne I ka guan kaẹn ban, keghi do tuẹ ima vbe ukpo 1953. Ọ keghi ye Baibol vẹẹ ọre rua, imamwaemwi ohoghe esọsi e Catholic, vbe na ghee imamwaemwi ọghe ẹrinmwi erhẹn, Osa Ne Agbeha kevbe evbọ rrọọ ne ẹi wu. I na ka gha muan rẹn wẹẹ, e Baibol ọvbehe ẹre ọ loo, ighe ẹi re Baibol e Catholic. Sokpan vbene ẹghẹ ya khian, I na do bẹghe ẹre wẹẹ, ẹmwata ẹre ọ gele ta. Ọ na ghi viọ The Watchtower eso gu mwẹ. Asọn ẹre I wa ya gha tie ẹre vbe ughugha mwẹ. Ọwarọkpa, ẹre I wa ya rẹn wẹẹ, odẹ ọghe ẹmwata na khin. Ọrheyerriọ, ohan na gha mu mwẹ wẹẹ, I gha suẹn gha ga e Jehova, iran gha khu mwẹ vbe isiwinna.

Vbe ọwara uki eso, I na gha tobọ mwẹ tie Baibol kevbe Watchtower. Ẹdẹ ọkpa, I na wẹẹ I gha yo Ọgua Arriọba ọghe avbe Osẹe Jehova. I ghi yo, odẹ ne iran ya gbe ọbokhian mẹ keghi mu mwẹ ekhọe. Uki ehan ẹre ọtẹn nokpia ọkpa nọ kpẹre nẹ vbe otu na, ya maa mwẹ emwi. Vbe iyeke ọni, I na dinmwiamẹ vbe September 1954. Vbọ ma he kpẹ vba, iye mwẹ kevbe ọtẹn mwẹ nokhuo nekherhe na vbe dinmwiamẹ. Ẹko na wa gha sẹ mwẹ ọyẹnmwẹ.

Ọ ghi bu ẹghẹ na khian ya do asikoko Ọghe Uhunmwu Otagbọn vbe New York vbe ukpo 1958, iye mwẹ na wu. Vbọrhirhighayehẹ, I ye yo asikoko nii. I ghi sẹ owa, ọmwa rhọkpa ma ghi gha rrọọ ne I gbaroghe, rhunmwuda ọni, I na ghi zobọ vbe iwinna ne I ru, I na suẹn iwinna arọndẹ ọghe ẹghẹ hia. Vbe ẹghẹ na kha na, mẹ vbe ọtẹn nokhuo ọkpa na tie ẹre Danièle Delie, nọ re arọndẹ ọghe ẹghẹ hia kegha si egbe obọ. Uki e May 1959 ẹre ima ghi ru orọnmwẹ.

Igue ọkpa na tie ẹre Brittany, ẹre Danièle na suẹn iwinna arọndẹ. Brittany wa kakabọ rree ne ẹvbo ne Danièle ke rre. Ugamwẹ e Catholic ẹre ọ wa gba ehe hia vbe Brittany, rhunmwuda ọni, ọmwa nọ ma din i sẹtin kporhu vbe ẹvbo nii amaiwẹ nọ ya ikẹkẹ gha rrie igue ni kakabọ rree vbe ikinkin nii. Emwi nọ ye Danièle rhiegba ye iwinna ikporhu iyẹn nọ maan ẹre ọ vbe ya imẹ rhiegba yọ, ọni ọre ne ima na gha mwẹ ọnrẹn vbe orhiọn wẹẹ, ufomwẹ agbọn na sikẹ otọ nẹ. (Mat 25:13) Ọvbokhan mwẹ kegha re ọmwa nọ mu ọghe emwa ọvbehe ye okaro, ọna wa ru iyobọ ne ima vbe iwinna ugamwẹ ẹghẹ hia.

Vbọ ghi rre ikpẹdẹ eso ne ima ru orọnmwẹ, otu na wẹẹ ne I suẹn gha ru iwinna ọgbaroghe ọghe otako. Ma na ghi ya arrọọ ọghe ima khian ne khuẹrhẹ. Etẹn 14 ẹre ọ ghaa rre iko nokaro ne ima mu otuẹ gie. Etẹn nii ma miẹn owa mu ne ima tota yi, rhunmwuda ọni, uhunmwu ogiukpo vbuwẹ Ọgua Arriọba ẹre ima ghaa vbiẹ. Ọ ma zẹdẹ gha khuẹrhẹ ne ima.

Iwinna ọgbaroghe ọghe otako wa rherhe gu ọvbokhan egbe ro agharhemiẹn wẹẹ, te iwinna wa gha bun ne ima ghi gha ru. Ugbẹnso, ọ ghi tota ye uwu imọto ima gha khẹ mwẹ, vbe I ghaa gu ediọn do iko ne ima ma te mu egbe ẹre. Ẹghẹ ọkpa i rrọọ nọ ya gui ẹzọ uwu unu. Ukpo eva kẹkan ẹre ima ya ru iwinna ọgbaroghe ọghe otako. Vbuwe ẹghẹ na, ma keghi do rẹn vbene ọ ru ekpataki sẹ hẹ, ne ọdọ vbe amwẹ gba ẹko egbe kevbe ne iran gha mwẹ akugbe.

Vbe ukpo 1962, otu keghi gie na tie ima gha die owebe Gilead ne ukpogie 37 vbe Brooklyn, New York. Vbe ẹghẹ na kha na, uki igbe ẹre a ya gha yo owebe na. Vbuwe orhunmwu 100 ne ima gba yo owebe nii, ọdọ vbe amwẹ 13 ẹre ọ ghaa rre uwu ẹbu ima. Ukpamuyọmọ ẹre wa gha nọ, ne imẹ vbe ọvbokhan mwẹ na gba yo owebe nii. Ii khian mianmian etẹn ni sekpe ni maa ima emwi vbe owebe nii. Usun iran ọre, Frederick Franz, Ulysses Glass kevbe Alexander H. Macmillan.

 Etẹn ni maa ima emwi vbe owebe nii keghi ru iyobọ ne ima ya rẹn odẹ eso na ya gbarokotọ. Ugbẹnso, ma gha zobọ nẹ vbe ẹdẹ Satọde, iran ghi rhie ima khian ẹlẹ vbe ehe ughughan vbe New York City. Ma gha ghi sẹ klasi vbe ẹdẹ Mọnde, ma ghi gbẹnnẹ emwi eso ne ima miẹn yotọ. Ẹghẹ ke ẹghẹ ne ima ya ke ehe ne ima yo sẹ owa vbe ẹdẹ Satọde, egbe ghi wa wọọ ima. Ọtẹn nokpia nọ winna vbe Bẹtẹl nọ rhie ima khian ẹlẹ ghi nọ ima ọta eso, ne ima mieke na miẹn emwi gbẹn vbe edanmwẹ ne ima ru vbe ẹdẹ Mọnde. Vbe ẹdẹ Satọde ọkpa, avan ohoho ẹre ima ya khian ẹlẹ la ehe nibun vbe ẹvbo nii. Ma na mu otuẹ gha rrie owa ọkhẹ ne avbe umẹwaẹn ke ghee emwi nọ sunu vbe ideghedeghe (observatory). Evba nii, ẹre ima na ruẹ vbekpae okuta ra ematọn ni rre ideghedeghe, ni rhiegbe ma zẹvbe orhọnmwẹ ni tin khian vbe orere iso (meteors). Ni ma ranran fo vbe ideghedeghe, ni dele yotọ, ẹre a tie ẹre meteorites. Ma vbe sẹ American Museum of Natural History. Evba nii, ẹre ima na rẹn alughaẹn nọ rre uwu ẹkpo ẹghughu kevbe agbaka. Ma ghi die Bẹtẹl, ọtẹn nokpia nọ rhie ima khian ẹlẹ na nọ ima wẹẹ, “De alughaẹn nọ rre uwu ẹkpo meteor kevbe meteorite?” Ne egbe na kakabọ wọọ ọvbokhan mwẹ, ọ keghi kha wẹẹ, “Akọn meteorites ẹre ọ tan sẹ!”

Emwi ọkpa odin wa gha nọ ne ima, vbe otu gie ima gha rrie abotu nọ rre France. Ukpo 53 ẹre ima ya ga vbe abotu nii. Ọ ghi rre ukpo 1976, I na ghi do gha re ọsiemwiẹnro ọghe Agbaziro Ọghe Abotu. Otu na vbe wẹẹ, ne I gha mu otuẹ yo otọ ẹvbo eso ne a na mu awua ye iwinna ima vbe otọ Africa kevbe Middle East. Ọna ẹre ọ ya ima gha rrie Gabọn ne I guan kaẹn vbe omuhẹn ban. Na gbe ọdẹn na ta ẹmwata, I ma te roro ẹre wẹẹ, I gbegba nọ gha sẹtin winna iwinna hia ne otu waa mẹ. Te ọvbokhan mwẹ wa yọ mwẹ ike, ọna ẹre ọ ya mwẹ gha mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, I gha sẹtin ru iwinna ne otu rhirhi waa mẹ.

Te ima wa gha sọyẹnmwẹ iwinna ima vbe Bẹtẹl. Uki isẹn ẹre ọvbokhan mwẹ ya ruẹ urhuẹvbo Ebo, ma ke gha rrie owebe Gilead. Ọ ghi sẹ ẹghẹ, ọ na ghi do gha re ọkpa vbe usun etẹn ni zedu. Iwinna ne ima ghaa ru vbe Bẹtẹl wa gha ya ọyẹnmwẹ sẹ ima, sokpan, iwinna ima vbuwe iko, ẹre ọ ghi sẹ ima ọyẹnmwẹ sẹ. I ye yerre, asẹ ọkpa ne imẹ vbe ọvbokhan mwẹ lae okọ erhẹn na tie ẹre Paris metro vbe asọn, agharhemiẹn wẹẹ egbe wọọ ima, te ọyẹnmwẹ ye gha sẹ ima rhunmwuda, ma gu emwa nibun tie Baibol vbe ẹdẹrriọ. Sokpan, emianmwẹ keghi dekun ọvbokhan mwẹ vbe udemwurri. Ọ ma ghi sẹtin gha sasa egbe vbe nọ te rre ọre ekhọe. Ọ wa kakabọ da mwẹ.

Ukpo 1993, ẹre avbe ọbo ebo ghi gualọ otọ re miẹn wẹẹ emianmwẹ na tie ẹre breast kansa ẹre ọ dekun ọvbokhan mwẹ. Avbe ọbo ebo keghi mwaan re egbe, iran na vbe loo avbe ikpẹ ukhunmwu ni wegbe ya gbaroghe ẹre. Obalọ ne ọ lele ẹre khian i re nekherhe. Ukpo ekesugie ghi gberra nẹ, e kansa na vbe dọlegbe dekun ẹnrẹn. Ọna ẹre ọ ghi khọ sẹ nọ ka dekun ẹnrẹn. Vbọrhirhighayehẹ, te iwinna izedu wa gha yẹẹ ọvbokhan mwẹ, ọni ẹre ọ zẹe nọ na ye gha yo iwinna ẹghẹ ke ẹghẹ ne egbe ẹre ya zẹye.

Ọ ma mwẹ ẹghẹ ọkpa nọ ya la ima ekhọe ne ima kpa hin Bẹtẹl rre, agharhemiẹn wẹẹ, ọvbokhan mwẹ ghaa khuọnmwi emianmwẹ nọ wegbe. Ọrheyerriọ, isievẹn eso rrọọ vbe ọmwa ghaa khuọnmwi vbe Bẹtẹl, katekate deghẹ emwa ma na gele rẹn vbene emianmwẹ nii wegbe sẹ hẹ. (Itan  14:13) Vbe ọvbokhan mwẹ rre ode ukpo 80, olose ẹre ọ ye gha khin, rhunmwuda ọni, emwa I rherhe rẹn ighẹ ọ khuọnmwi. Ọ ma vbe gha gbe ọsumẹ se egbe. Nọghayayerriọ, ọ kegha ru iyobọ ne emwa ọvbehe. Ọ wa gha rhie ehọ ne emwa ọvbehe taa yi rhunmwuda, ọ rẹnrẹn wẹẹ, ọna gha sẹtin mu iran orhiọn sotọ. (Itan  17:17) Ọvbokhan mwẹ ma ghaa ru vbene a miẹn wẹẹ, ọbude ẹre irẹn ghi wa khin, sokpan, emwi nọ he miẹn vbe agbọn ẹre  ọ ya gha rhie igiọdu ne etẹn nikhuo, ne iran ghẹ gha mu ohan e kansa.

Ma werriẹ aro daa isievẹn eso ọvbehe. Ọrheyerriọ, ọvbokhan mwẹ wa ru iyobọ mẹ ẹsẹse, vbọ ma ghi sẹtin gha winna vbe ẹghẹ hia. Iyobọ nọ ghaa ye mẹ keghi ye emwi hia khuẹrhẹ mẹ, ẹre ọ vbe zẹe ighẹ I sẹtin ga zẹvbe ọsiemwiẹnro ọghe Agbaziro Ọghe Abotu vbe ọwara ukpo 37. Vbe igiemwi, ọ ghi ru emwamwa yotọ, ne ima mieke na koko rhie evbare vbe uwu owa vbe ẹghẹ avan, ma ghi vbe miẹn ẹghẹ kherhe ya hẹwẹ. Erriọ wa gha ru ẹre ẹdẹgbegbe.—Itan 18:22.

Ọmwa nọ mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ emwi hia gha dunna, ẹre ọvbokhan mwẹ ghaa khin. Ọ ghi sẹ ẹghẹ, emianmwẹ kansa na werriegbe dekun ẹnrẹn. Ọna keghi ya egbe wọọ ima. Ukhunmwu ni wegbe nọ ghi gha loo kevbe obẹlẹ ne ọbo ebo ya gbaroghe emwa ni khuọnmwi e kansa na tie ẹre radiotherapy, keghi gbe ẹre ẹtin sẹrriọ wẹẹ, ọ ma ghi sẹtin gha zobọ zowẹ ugbẹnso. Ọ keghi daa mwẹ sẹ ugboloko, rhunmwuda ẹmwẹ ma ghi gha gba vbe unu ọvbokhan mwẹ nọ te wa guẹ iwinna izedu.

Agharhemiẹn wẹẹ isievẹn na hia ya iro han ima, te ima ye gha na erhunmwu vbe ẹghẹ hia, ma na vbe gha mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, Jehova i khian kue ne ima werriẹ aro daa edanmwẹ ne ima i khian sẹtin zinegbe ẹre. (1 Kọr 10:13) Ma wa gbọyẹnmwẹ ye iyobọ ne Jehova ru ne ima. E Jehova keghi ya Ẹmwẹ Ọnrẹn ru iyobọ ne ima, etẹn ni winna vbe ugha isinmwinegbe vbe Bẹtẹl kevbe etẹn ọvbehe ya ru iyobọ ne ima.

Ma vbe gha rinmwian e Jehova vbe erhunmwu nọ ru iyobọ ne ima, ne ima mieke na rẹn obẹlẹ ne ima gha loo. Asẹ ọkpa, ima ma ghi rẹn obẹlẹ ne ima gha loo. Ẹghẹ ke ẹghẹ na ya loo obẹlẹ na tie ẹre chemotherapy ya gbaroghe ẹre, ọ ghi wa kuọ. Ọbo ebo nọ gbaroghe ọvbokhan mwẹ vbe ọwara ukpo 23 ma sẹtin rhan otọ re, evbọzẹe nọ na gha sunu vberriọ. Ọ ma vbe sẹtin tama ima, obẹlẹ ọvbehe ne ima gha la. Egbe keghi wọọ ima rhunmwuda, ima ma ghi rẹn emwi nọ khian ghi sunu. Ẹghẹ nii, ma na ghi miẹn ọbo ebo ọvbehe nọ gbaroghe emwa ni khuọnmwi e kansa nọ wẹẹ irẹn gha sẹtin gbaroghe ọvbokhan mwẹ. Odẹ ọvbehe ne Jehova ya rhie ẹtin ne ima ya sẹtin ya egbe miẹn ọlọghọmwa na, ẹre ọna wa gha khin.

Emwi ọkpa nọ ru iyobọ ne ima, ọre wẹẹ, ima ma gha mu udu kee ba ẹmwẹ ẹdẹnakhuẹ. Zẹvbe ne Jesu khare, ‘ikpẹdẹ ọkpọkpa mwẹ orueghe ọghe obọ re.’ (Mat 6:34) Ma yaro yọ wẹẹ emwi hia gha dunna, emwa ni gbọdẹn ẹre ima vbe gha khin. Ọna wa ru iyobọ ne ima. Vbe igiemwi, ẹghẹ ne emwi ya wegbe mu ọvbokhan sẹrriọ wẹẹ, a ma ghi rẹn ukhunmwu na gha loo ye emianmwẹ ọnrẹn, ọ keghi ya ọdẹn kha wẹẹ, “Eban egbe ghi rhan mwẹ sẹ!” (Itan 17:22) Agharhemiẹn wẹẹ, egbe ma rran ọvbokhan mwẹ, te ọ ye gha ya urhu nọ lae so ihuan arriọba ọghe ọgbọn ni da ladian.

Ọmwa ne ẹi si osi gberra egbe ẹre ọvbokhan mwẹ ghaa khin. Ọ wa gele ru iyobọ mẹ. Ẹmwata nọ rrọọ ọre wẹẹ, Vbe ukpo 57 ne ima ya ru orọnmwẹ, irẹn ẹre ọ wa gha gbaroghe mwẹ. Ọ ma kue maa mwẹ vbene a ya ranmwẹ ekẹn ọkhọkhọ kẹkan. Vbe ẹghẹ ne ọvbokhan mwẹ ghi ya kakabọ gha khuọnmwi, mẹ ẹre ọ ghi gha kpe ọkpan, mẹ ẹre ọ ghi gha họ ukpọn, I na vbe ruẹ vbe ne a ya le evbare eso hẹ. I gbele tọmbla eso vbe I kpe ọkpan, sokpan, te ọ wa gha sẹ mwẹ ọyẹnmwẹ ne I na sẹtin gha ru iyobọ ne ọvbokhan mwẹ. *

I ruẹ emwi nibun vbe ọlọghọmwa ne ima werriẹ aro daa, vbe na ghee ọlọghọmwa ọghe emianmwẹ kevbe isievẹn nọ lele ọmaẹn khian. Okaro, ọ khẹke ne ima gha mwẹ ẹghẹ ne ọmwa ne ima rọnmwẹ, ma ghi vbe ya ekhọe hia hoẹmwẹ ọnrẹn. Ọ khẹke ne ima hia vbe odẹ ke odẹ ne ima gbaroghe emwa ne ima hoẹmwẹ ọnrẹn, vbene ima te khian ọmaẹn. (Asan 9:9) Nogieva, ne ima ghẹ gha si osi ye emwi nọ ma sẹ emwi, ne ima ghẹ mieke na rhie aro gberra afiangbe nibun ne ima miẹn vbe obọ Jehova vbe ẹdẹgbegbe.—Itan 15:15.

I ghaa yerre, ukpo nibun ne ima gbe vbe ugamwẹ ẹghẹ hia, ọ ghi wa dewarorua wẹẹ, e Jehova wa fiangbe ima vbe odẹ ne ima ma te ya aro yi. Vbe na ghee Devid, I gha vbe sẹtin kha wẹẹ: “E Nọyaẹnmwa ru mwẹ ẹse nẹ.”—Psm 116:7.