1, 2. De vbene okha ọghe Tony ya rhiẹre maa wẹẹ, ọmwa gha sẹtin fiwerriẹ?

Ọ MWẸ igbama ọkpa ne a tie ẹre Tony. Owebe ne ukpogieva ẹre ọ ghaa ye, ẹi ghi vbe mwẹ erha. E Tony na te gha hoo ne ọ wa hẹwẹ vbe owebe na yo. Ẹmwẹ owebe keghi khan rẹn. Vbe ufomwẹ uzọla, ọ ya gha ghee esilima, ọ ma ghi ru ọni, ọ ya gha gu avbe ọsiọre ku. Ọrheyerriọ, e Tony i gbe ọmwa, ẹi rhie ọmwa emwi, ẹi vbe loo ikpẹ ukhunmwu nọ wegbe. Sokpan, ọ ma zẹdẹ mu egbe agbọn. Ọ vbe gha gbawawẹ deghẹ Osanobua gele rrọọ. Ọ ghi rre ẹdẹ ọkpa, ọ na miẹn ọdọ vbe amwẹ ni re Osẹe Jehova, ọ keghi nọ iran ọta eso, ọ na vbe gi iran rẹn wẹẹ, irẹn ma yayi wẹẹ Osanobua rrọọ. Iran na ghi rhie ebe ẹmu eva na nẹẹn—The Origin of Life—Five Questions Worth Asking kevbe Was Life Created?

² Ọdọ vbe amwẹ na ghi dọlegbe rre, iran keghi bẹghe ẹre wẹẹ, Tony fi werriẹ nẹ. Ọ keghi tie ebe ẹmu eva ni iran rhie nẹẹn fo fẹẹrẹ. Ẹi re uhukpa ọ tie ẹre. Avbe ebe ẹmu nii ghi ye mitanmitan. Tony keghi tama iran wẹẹ, “ẹi mwẹ Osanobua ma gha rrọọ.” Ọ na ghi kue yọ ne iran do gha ye Baibol maa irẹn emwi, aro nọ ghaan ẹre ọ ghi ya gha ghee arrọọ. Te Tony ka wa gha gbe okhuẹ re vbe owebe, sokpan, vbe a ghi suẹn gha ye Baibol maa irẹn emwi, ọ na do gha re ọkpa vbe usun emwa ni ghi rẹn ebe sẹ vbe owebe nọ yo. Ọna kegha re emwi ọkpadin ne okpia nọ siẹnro owebe nii, ọ na ghi tama e Tony wẹẹ: “Te uyinmwẹ  ruẹ ghi wa maan, te u ghi wa vbe rẹn ebe. Ne u na gu Avbe Osẹe Jehova mu obọ nọ ra?” Tony keghi kha wẹẹ, ẹẹn, ọ na vbe loo ẹkpotọ nii ya kporhu ma rẹn. E Tony na ghi sẹtin yo owebe ladian. Vbe na guan na, arọndẹ ọghe ẹghẹ hia kevbe ọguọmwadia iwinna ẹre ọ ghi khin. Te ọyẹnmwẹ ghi sẹ Tony, nọ na ghi do rẹn wẹẹ, irẹn mwẹ Erha nọ hoẹmwẹ irẹn, nọ re Jehova.—Psm 68:5.

3. De ibude ne Jehova rhie ne igbama?

³ Igiemwi ọghe Tony ya ima yerre wẹẹ, aro nọ ghaan ẹre Jehova ya ghee igbama ni rre otu ọghẹe. Ọ hoo ne u gha sọyẹnmwẹ kevbe na arrọọ ruẹ gha mwẹ evbọ demu. Ọni ẹre ọ si ẹre ne ọ na rhie ibude na nuẹn: “Ye Ayi ne ọ yii ruẹ rre vbe ne u he na re ọvbokhan.” (Asan 12:1) Sokpan, ọna i zẹdẹ khuẹrhẹ vbe ẹdẹnẹrẹ. Vbọrhirhighayehẹ, ẹi re emwi ne u i khian sẹtin ru. Vbe ẹtin Osanobua, u gha sẹtin musọe vbe ẹghẹ igbama ya sẹ egbe ọmaẹn. Ne ima mieke na sẹtin rẹn otọ re sayọ, ma gha ziro yan emwi ne ima gha miẹn ruẹ vbe okha ọghe Ivbi Izrẹl, vbe iran khọn miẹn Otọ Na Ru Eyan Rẹn kevbe okha ọghe Devid, vbe ọ mu aro daa Golaiat.

4, 5. De emwi kpataki ne ima miẹn ruẹ vbe odẹ ne Ivbi Izrẹl ya khọnmiotọ yan Ivbi e Kenan kevbe odẹ ne Devid ya khọnmiotọ yan Golaiat? (Ghee efoto ni rre omuhẹn.)

⁴ Vbe Ivbi Izrẹl ghi sikẹ Otọ Na Ru Eyan Rẹn, Osanobua ma tama iran, ne iran kakabọ mu egbe okuo yotọ. (Diut 28:1, 2) Sokpan, ọ keghi tama Ivbi Izrẹl ne iran gha lele adia ọghe irẹn, ọ na vbe wẹẹ, ne iran mu ẹtin yan irẹn. (Jọs 1:7-9) Emwa sẹtin gha roro wẹẹ, adia na i mwẹ esa nọ ye. Sokpan, adia nọ ghi maan sẹ ẹre ọ na wa gha khin rhunmwuda, e Jehova keghi ru iyobọ ne Ivbi Izrẹl ya khọnmiotọ yan Ivbi e Kenan. (Jọs 24:11-13) Ẹmwata nọ rrọọ ọre wẹẹ, ọmwa nọ mu ẹtin yan Osanobua ẹre ọ khian sẹtin gha họn ẹmwẹ nẹẹn. Ma gha gele mu ẹtin yan rẹn, ẹghẹ hia ẹre ima khian ya gha mwẹ adogbannọ. Ẹmwata ẹre ọ na wa khin, erriọ wa ye ke ẹghẹ gha dee do fi ẹdẹnẹrẹ.

⁵ Ovbiyokuo nọ wegbe ẹre Golaiat ghaa khin. Utanmwẹ ọnrẹn gberra ibata ihinrin (2.9 m), emadogua ughughan na ya khọn okuo vbe gha gu ẹre. (1 Sam 17:4-7) Sokpan emwi eva ẹre Devid ghaa mwẹ: umọvọn kevbe amuẹtinyan ne ọ mwẹ daa Osanobua. Emwa ne ẹi mwẹ amuẹtinyan sẹtin kha wẹẹ, ẹwaẹn ma gba ne Devid. Vbene ẹmwata, e Golaiat ẹre ẹwaẹn ma gba na.—1 Sam 17:48-51.

6. De emwi ne ima khian ziro yan vbe ako iruẹmwi na?

⁶ Vbe ako iruẹmwi nọ lae, ma ziro yan emwi enẹ nọ gha ya ima gha mwẹ ọyẹnmwẹ nọ sẹ otọ ẹko kevbe adogbannọ vbe arrọọ ọghe ima. Emwi enẹ na ọre, ne ima gha rri evbare orhiọn ne Jehova kpemehe ẹre, ne ima gha zẹ ọse ni maan, ne ima gha fian okhuo ne egbe ima vbe odẹ ọghe orhiọn kevbe ne ima gha loo afanvbimu ne ima mwẹ vbe odẹ nọ khẹke. Nia, gi ima ziro yan emwi enẹ na sayọ, ne ima ghee vbene ilele ni rre ebe Psalm 16 khian ya sẹtin ru iyobọ ne ima hẹ.

7. (a) De emwi na ya rẹn ọmwa nọ deziẹn vbe odẹ ọghe orhiọn? (b) De emwi ne Devid ghaa guan kaẹn vbọ khare wẹẹ, e Jehova ọkpa ẹre irẹn mwẹ? Vbe ọna ya ru iyobọ nẹẹn hẹ?

⁷ Ọmwa ne ọ rhie aro tua emwi orhiọn, keghi mu ẹtin yan Osanobua, ọ vbe ghee emwi vbene Osanobua ghee ẹre, adia ọghẹe ẹre ọ vbe ya ru emwi. (1 Kọr 2:12, 13) Igiemwi esi ẹre Devid rhie ye ima otọ vbe asefẹn na. Ọ keghi kha wẹẹ: “Wẹ ọkpa ọre I mwẹ Nọyaẹnmwa, wẹ vbe viọ emwi ne Ii mwẹ hia mẹ.” (Psm 16:5) E Jehova ẹre Devid lẹgbinna. Asikẹgbe ne Devid gu e Jehova mwẹ, ẹre ọ ghaa guan kaẹn vbọ khare wẹẹ, “wẹ ọkpa ọre I mwẹ Nọyaẹnmwa.” (Psm 16:1) Ọyẹnmwẹ ne ẹi gia gie ẹre ọ ghaa sẹ Devid rhunmwuda asikẹgbe nọ gu e Jehova mwẹ. Ẹre ọ zẹe ne ọ na kha wẹẹ: “I vuọn ne ọyẹnmwẹ.”—Tie Psalm 16:9, 11.

8. De emwi eso ni gele ya ima sọyẹnmwẹ?

 ⁸ Emwa ni ya ẹdagbọn iran khu emwi ewe khian i sẹtin gha mwẹ ọyẹnmwẹ nọ sẹ otọ ẹko ne David ghaa mwẹ. (1 Tim 6:9, 10) Ọtẹn nokpia ọkpa nọ rre Canada keghi kha wẹẹ: “Ẹi re emwi ne ima sẹtin fiangbua vbe agbọn na, ẹre ọ ya ima sọyẹnmwẹ, sokpan, emwi nọ gele ya ima sọyẹnmwẹ ọre emwi ne ima rhie ne Jehova, nọ re Osa ne ẹse ọhẹ hia ke obọ re rre.” (Jems 1:17) Nọnaghiyerriọ, ma gha gele mu ẹtin yan e Jehova, ima na vbe gha ya ekhọe hia gae, arrọọ ọghe ima ghi gha mwẹ evbọ demu, ma ghi vbe gha sọyẹnmwẹ. Vbua khian ya sẹtin gha mwẹ amuẹtinyan nọ wegbe hẹ? Ọ khẹke ne u gha gu e Jehova mu obọ, ọni nọ wẹẹ, u gha tie Baibol, u gha rhie aro tua emwi nọ yi, u vbe gha ru erria yan avbe akpa ne ọ mwẹ kevbe ahoẹmwọmwa ne ọ mwẹ nuẹn.—Rom 1:20; 5:8.

9. Vbe na ghee Devid, de vbene u khian ya kie ẹkpotọ yọ hẹ, ne Ẹmwẹ Osanobua gha dia ruẹ?

⁹ Ugbẹnso, odẹ ne Jehova ya rhiẹre ma wẹẹ, irẹn hoẹmwẹ ima, ọre ne ọ na gbe ima hin ọkhọ rre. Erriọ erha nọ hoẹmwẹ ivbi ẹre wa vbe ru ẹre zẹẹ. E Devid wa gbọyẹnmwẹ ye odẹ ne Jehova ya dia re. Ọ keghi kha wẹẹ: “I rhie urhomwẹ ne Nọyaẹnmwa rhunmwuda, irẹn ọre ọ dia mwẹ, ẹdẹ gha mu nẹ, ekhọe mwẹ ghi gha ya obọ sekhae mẹ.” (Psm 16:7) E Devid keghi ru erria yan vbene Osanobua ru emwi hẹ, ọni ẹre ọ yae do gha ghee emwi vbene Jehova ghee ẹre. U gha ru vberriọ, ahoẹmwọmwa ne u mwẹ daa Jehova ghi do wegbe sayọ, u vbe gha họn ẹmwẹ nẹẹn, u ghi vbe do gha re ọmwa nọ deziẹn vbe odẹ ọghe orhiọn. Ọtẹn nokhuo na tie ẹre Christin keghi kha wẹẹ, “Ẹghẹ ke ẹghẹ ne I ya ru ezanzan, I na vbe ru erria yan emwi ne I tie re, ọ ghi ye vbe na miẹn wẹẹ rhunmwuda mwẹ, ẹre Jehova na wẹẹ na gbẹnnẹ ọnrẹn yotọ!”

10. Zẹ vbene ebe Aizaia 26:3 khare, de afiangbe ne ima khian miẹn vbe ima ghaa rhie aro tua emwi orhiọn?

¹⁰ Vbene ẹmwata, u ghaa mu emwi orhiọn ye okaro vbe arrọọ ruẹ, u ghi do gha mwẹ azamemwi kevbe irẹnmwi nọ dinnmwi. Avbe akpa na ẹre ọ khian ghi ya ruẹ gha ghee agbọn na vbene Jehova ghee ẹre. U vbe gha mwẹ ọnrẹn vbe orhiọn wẹẹ, ovbi ẹghẹ kherhe ẹre ọ ghi kẹ ne agbọn Esu sẹ ufomwẹ. Vbọzẹe ne Jehova na rhie irẹnmwi kevbe azamemwi nuẹn? Ọ hoo ne u rẹn emwi ni ru ekpataki sẹ vbe arrọọ, ne u gha ru azẹ nọ maan kevbe ne u gha mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, emwi gha dunna vbe odaro. (Tie Aizaia 26:3.) Ọtẹn nokpia na tie ẹre Joshua, nọ rre United States, keghi kha wẹẹ: “U gha gele sikẹ Jehova, u ghi do rẹn emwi ni ru ekpataki kevbe emwi ni ma gele ru ekpataki vbe arrọọ.” Irẹnmwi vbenian ẹre ọ gele ya ọmwa sọyẹnmwẹ.

11. De vbene Devid ya rhie igiemwi esi yotọ vbe nọ dekaẹn odẹ na ya zẹ ọse ni maan?

¹¹ Tie Psalm 16:3. E Devid wa rẹn vbene a ya zẹ ọse ni maan hẹ. “Ọyẹnmwẹ” kegha sẹ Devid vbọ rre uwu ẹbu emwa ni hoẹmwẹ Jehova. E Devid keghi tie emwa vbenian, “emwa ni gu obọ e Nọyaẹnmwa.” Ọsian ọvbehe na vbe kha wẹẹ: “Ọse iran hia ni gaa ọre imẹ khin, iran hia ni ya uhi ruẹ ru emwi.” (Psm 119:63) Zẹvbe ne ima ruẹ ọre vbe ako iruẹmwi nọ lae, u gha sẹtin zẹ ọse ni maan vbe otu e Jehova. Avbe ọse na, sẹtin gha re igbama kevbe etẹn ni khian eniwanrẹn nẹ.

12. Vbọ ye Devid vbe Jonatan gha re ọse ne khuankhuankhuan?

¹² Igbama kevbe eniwanrẹn ẹre Devid ghaa gu mu obọ. U ye yerre, eni ọse ne khuankhuankhuan ne Devid ghaa mwẹ ra? Eni ẹnrẹn ọre Jonatan. E Baibol gi ima rẹn wẹẹ, ọse ọghe obọ ma miẹn uhunmwu ẹi vbiẹ ẹre Devid vbe Jonatan ghaa khin. Uwẹ kue rẹn wẹẹ, ọ gberra ukpo 30 ne Jonatan ya diẹn Devid? Vbọ mobọ ya iran sikẹ egbe sẹrriọ? Ọ keghi re amuẹtinyan ne iran mwẹ daa Osanobua, iran vbe gha rhie ọghọ ne egbe. Ẹi vbe ọni ọkpa, udinmwẹ ne iran eva rhie ma, vbe iran gu eghian Osanobua khọn, vbe ya iran sikẹ egbe sayọ.—1 Sam 13:3; 14:13; 17:48-50; 18:1.

13. De vbene ima khian ya sẹtin gha mwẹ ọse nibun? Ru igiemwi yọ.

¹³ Vbe na ghee Devid kevbe Jonatan, ọ wa sẹ  ima ọyẹnmwẹ ne ima na zẹ ọse ni hoẹmwẹ e Jehova kevbe ni mu ẹtin yan rẹn. Ukpo nibun ẹre ọ he ye na ne Kiera ke ga Osanobua. Ọ keghi kha wẹẹ: “I zẹ ọse nibun vbe ehe ughughan vbe uhunmwu otagbọn.” U ghaa zẹ ọse vbenian, u ghi do bẹghe vbene Ẹmwẹ Ọghe Osanobua kevbe orhiọn nọhuanrẹn ọghẹe ya ku ima ku gbe hẹ.

14. (a) De emwi nọ gha ru iyobọ nuẹn ya gha fian okhuo ne egbuẹ vbe odẹ ọghe orhiọn? (b) De emwi ne igbama eso tae vbekpae okhuo ne iran fian ne egbe iran?

¹⁴ Tie Psalm 16:8. Nọ ne Devid, na gha ga Osanobua ẹre ọ ghi ru ekpataki sẹ vbe arrọọ ọghẹe. U gha mu ugamwẹ e Jehova ye okaro vbe arrọọ ruẹ, agbọn ghi maan ruẹn. Ọtẹn nokpia ọkpa na tie ẹre Steven keghi kha wẹẹ: “I keghi hia ne I muẹn sẹ ighẹ okhuo ne I rhirhi fian ne egbe mwẹ. Ẹko keghi sẹ mwẹ ọyẹnmwẹ vbe I gha bẹghe wẹẹ, I gele mwẹ alaghodaro vbe asefẹn na.” Ọtẹn nokpia ọkpa nọ ke Germany rre, nọ ghi ga vbe otọ ẹvbo ọvbehe nia, keghi kha wẹẹ: “I gha khian ọmaẹn nẹ, I ma hoo na miẹn wẹẹ, ọghe enegbe mwẹ ẹre I wa ya arrọọ mwẹ ru.” Uwẹ vbe mwẹ egbe ekhọe vbenian ra? Ọ gha yerriọ, hia ne u ya emwi hia ne u mwẹ ga Osanobua, u vbe gha ru iyobọ nọ khẹke ne emwa ọvbehe. (Gal 6:10) Fian okhuo ne egbuẹ vbe odẹ ọghe orhiọn, u ghi vbe na erhunmwu gie Jehova nọ ru iyobọ nuẹn ya muẹn sẹ. Ekhọe hia ẹre Jehova ya họn erhunmwu vberriọ.—1 Jọn 3:22; 5:14, 15.

15. De okhuo ne u gha sẹtin fian ne egbuẹ vbe odẹ ọghe orhiọn? (Ya ghee ne ẹkpẹti “ Okhuo Ne U Gha Sẹtin Fian Ne Egbuẹ.”)

¹⁵ De okhuo ne u gha sẹtin fian ne egbuẹ vbe odẹ ọghe orhiọn? U sẹtin wẹẹ u hoo ne u gha ya ẹmwẹ obọ ruẹ zẹ ewanniẹn vbe iko. U sẹtin rhie obọ ye iwinna arọndẹ ọghe ẹghẹ hia ra u sẹtin ya ga vbe Bẹtẹl. U sẹtin vbe ya ruẹ urhuẹvbo ọvbehe, ne u mieke na ya ru iyobọ vbe ehe ne a na zẹ urhuẹvbo ne u ruẹ re. E Barak nọ re arọndẹ ọghe ẹghẹ hia, keghi kha wẹẹ: “Ne I na rẹn wẹẹ, I ya arrọọ mwẹ ga e Jehova vbe ẹdẹgbegbe, keghi ya mwẹ sọyẹnmwẹ. Iwinna ọvbehe i rrọọ nọ gha te ya mwẹ gha sọyẹnmwẹ vbenian.”

16. De aro ne Devid ya gha ghee uhi kevbe ilele ọghe Jehova? Vbọzẹe ne ọ na gha ya aro vberriọ ghee ẹre?

¹⁶ Tie Psalm 16:2, 4. Zẹvbe ne ima ruẹ ọre vbe ako iruẹmwi nọ lae, uhi kevbe ilele ọghe Osanobua na lele, ẹre ọ gele fan ima hin imu  rre. Ọ ru iyobọ ne ima ya gha ru emwi esi, ọ vbe ya ima khuiwu emwi dan. (Emọs 5:15) E Devid keghi kha wẹẹ, obọ e Jehova ẹre ‘emwi nọ maan hia ne irẹn mwẹ ke rre.’ Vbene ẹmwata, ai miẹn emwi ọkpa ne Jehova ru ne ẹi maan. E David keghi hia vbe odẹ ke odẹ nọ gha ya egbe tae Jehova. Emwi esi na ru kegha yẹẹ ọre, ọ na vbe gha khuiwu emwi ne ẹi yẹẹ Jehova, vbe na ghee ẹbọ na ga. Ọni ọre na gha rhie ugamwẹ nọ khẹke Jehova ne emwa nagbọn ra emwi ọvbehe.—Aiz. 2:8, 9; Arhie 4:11.

17, 18. (a) Zẹ vbene Devid khare, de emwi nọ sunu daa emwa ugamwẹ ohoghe? (b) De vbene emwa ya si ọlọghọmwa gie egbe iran vbe ẹdẹnẹrẹ?

¹⁷ Vbe ẹghẹ nẹdẹ, te emwa ugamwẹ ohoghe wa gha mwẹ obọ vbe uyinmwẹ alama oghẹ. (Hoz 4:13, 14) Ugamwẹ vbenian wa gha yẹẹ emwa nibun rhunmwuda, ọ kie ẹkpotọ yọ, ne iran ya gha ru oghẹ. Ọna ya iran gha mwẹ ọyẹnmwẹ nọ sẹ otọ ẹko ra? Hiehie! E Devid keghi kha wẹẹ: “Ọlọghọmwa nibun, ọre iran si ye egbe iran egbe ighẹ iran ni khirhi lele ẹbọ khian.” Erriọ iran vbe ya gha ya ivbi iran zọ ẹse ne ẹbọ. (Aiz 57:5) Ẹko ma zẹdẹ rhiẹnrhiẹn e Jehova ye ekhọe atosi ne iran ghaa mwẹ. (Jer 7:31) Akpawẹ a biẹ ruẹ nẹ vbe ẹghẹ nii, u gha te gha ghọghọ deghẹ evbibiẹ ruẹ lele uhi e Jehova.

¹⁸ Te emwa ugamwẹ ohoghe wa vbe mwẹ obọ vbe uyinmwẹ alama oghẹ vbe ẹdẹnẹrẹ. Nọ ne iran, ọ ma de emwi nọ rhia ne ikpia ikpia kevbe ne ikhuo ikhuo gha lovbiẹ ke egbe. Ọna sẹtin ya emwa gha roro ẹre wẹẹ, iran mwẹ afanvbimu, sokpan, ‘ọlọghọmwa nibun, ẹre ọ si ye iran egbe.’ (1 Kọr 6:18, 19) Ughaghe aro ruẹ gha dae nẹ, ọlọghọmwa ne uyinmwẹ vbenian he si ye emwa egbe vbe ẹdogbo ne u ye. Nọnaghiyerriọ, uwa ne igbama, wa gha họn ẹmwẹ ne Erha uwa nọ rre ẹrinmwi. Uwa gha mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, umamwẹ ọghe egbe uwa nọ, deghẹ uwa họn ẹmwẹ nẹẹn. Ọ khẹke ne uwa kọe ye orhiọn wẹẹ, ẹbe nọ rre emwi dan na ru, ẹre ọ sẹ orhiẹnrhiẹn na miẹn vbọ. (Gal 6:8) E Joshua na guan kaẹn ban keghi kha wẹẹ, “Ma gha loo afanvbimu ọghe ima vbene ima rhirhi miẹn, ma i miẹn ere vbọ hiehie.”

19, 20. De afiangbe ne igbama ni mu ẹtin yan e Jehova kevbe ni họn ẹmwẹ nẹẹn khian miẹn vbe odaro?

¹⁹ Jesu keghi tama erhuanegbe ẹre wẹẹ: “Adeghẹ uwa ya emwi ne I maa uwa re gha ru emwi, erhuanegbe mwẹ wa gele khin. Wa gha rẹn ẹmwata ne ọ rrọọ, ẹmwata ni gha ya uwa khian enọyan egbe ẹre.” (Jọn 8:31, 32) Odẹ ọghe ẹmwata na, ẹre ọ gele fan ima hin imu ọghe ugamwẹ kevbe imamwaemwi ohoghe rre, ẹre ọ vbe zẹe ighẹ ma i mu ohan avbe orhiọn dan. Yevbesọni, vbe agbọn ọgbọn nọ dee, ma ghi do gha mwẹ “afanvbimu ọghe uyi ne ivbi Osanobua mwẹ.” (Rom 8:21, NW) U gha sẹtin gha mwẹ afanvbimu vbe ẹdẹnẹrẹ deghẹ ima ‘ya emwi ne Kristi ma ima re ru emwi.’ Ẹghẹ nii, u ghi do “rẹn ẹmwata ne ọ rrọọ,” u vbe yae gha ru emwi vbe arrọọ ruẹ.

²⁰ Igbama, uwa gha ya aro nọ ghaan ghee afanvbimu ne Osanobua ya wee uwa. Uwa ghaa loo afanvbimu na ẹse, ọ gha ru iyobọ ne uwa ya gha ru azẹ nọ maan nọ gha ya agbọn maan uwa vbe odaro. Ọtẹn nokpia ọkpa nọ re igbama keghi kha wẹẹ: “U gha loo afanvbimu ruẹ ẹse vbe ẹghẹ igbama, ọ gha ru iyobọ nuẹn vbe odaro vbe u gha khian ru azẹ ne kpataki, vbe na ghee aro iwinna nọ khẹke ne u ru, ọmwa ne u gha rhie ra ne u gha rọnmwẹ kevbe deghẹ u gha ka zinegbe le ẹghẹ eso nẹ, u ke ru orọnmwẹ.”

21. Vbe ima khian ya sẹtin dobọ mu “arrọọ ọghe ẹmwata” hẹ?

²¹ Vbe agbọn owiẹyi ne ima ye na, emwa ni wẹẹ iran sọyẹnmwẹ arrọọ ma rẹn vbene arrọọ ọghe iran khian gha ye hẹ vbe odaro, rhunmwuda, ọmwa rhọkpa ma rẹn ẹdẹ nọ gha gbe akhuẹ. (Jems 4:13, 14) Emwi nọ ghi khẹke ne ima ru nian, ọre ne ima dobọ mu “arrọọ ọghe ẹmwata,” nọ re arrọọ ọghe etẹbitẹ. (1 Tim 6:19) Osanobua i kpikpi ọmwa rhọkpa nọ ga irẹn. Ma ẹre ọ khian tobọ ima zẹ ne egbe ima. Vbọrhirhighayehẹ, sikẹ Jehova khuankhuankhuan, gha ya aro nọ ghaan ghee “emwi ni maan” nọ ya wee ruẹ. (Psm 103:5) Gha mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, e Jehova gha ya ruẹ “vuọn ne ọyẹnmwẹ,” ọ ghi vbe rhie “oghọghọ . . . ẹdẹdẹmwẹdẹ” nuẹn.—Psm 16:11.