U Ka Rẹn Ra?
E Modẹkai Gele Gha Rrọọ Ra?
EBE Ẹsta wa guan kaẹn emwi nibun ne okpia ọkpa na tie ẹre Modẹkai ru. Ọkpa vbe Ivbi e Ju ni ghaa rre imu ẹre Modẹkai ghaa khin. Ẹguae ọba ọghe Pẹsia ẹre ọ na gha winna. “Ẹghẹ ne [Ọba] ighẹ Ahasuerus” (Eni na mobọ rẹn ọnrẹn yi vbe ẹdẹnẹrẹ ọre Zakzis I) ya gha khaemwisẹ ẹre a kha na, ọni ọre vbọ ghi gberra odẹ ukpo 500 B.C.E nẹ. Emwa eso te gha si uma ne iran gbe ọba rua, ẹre Modẹkai na ghi vẹẹ ọre rua. Ọba wa ya ekhọe hia gbọyẹmwẹ ye emwi ne Modẹkai ru na, rhunmwuda ọni, ọ keghi sirra ẹvbo ohoho mu uyi ye ọre egbe. Vbe Haman ne oghian Modẹkai kevbe oghian Ivbi e Ju ghi wu nẹ, ọba keghi mu Modẹkai ye ukpo ọghe prime minister. Ukpo ne Modẹkai ghi gha ye na, ẹre ọ zẹ ighẹ ọ sẹtin gbogba ga Ivbi e Ju vbe ẹghẹ na khian na te wabọ iran fo fẹfẹfẹ.—Ẹsta 1:1; 2:5, 21-23; 8:1, 2; 9:16.
Emwa eso ni ta okha ọghe emwi nọ sunu vbe ẹghẹ nẹdẹ khare wẹẹ, emwi nọ rre ebe Ẹsta ma gele sunu, iran vbe kha wẹẹ, ọ ma gha mwẹ ẹghẹ ọkpa ne Modẹkai ya gha rrọọ. Vbọrhirhighayehẹ, vbọ ghi rre ukpo 1941, emwa eso ni gualọ otọ emwi arre keghi miẹn osẹ nọ rhie ẹre ma wẹẹ, te emwi ne Baibol tae vbekpa Modẹkai wa gba. De emwi ne iran miẹn?
Emwa ni gualọ otọ emwi keghi miẹn emwi ọkpa ọghe Ivbi e Pẹsia na gbẹn eni okpia ọkpa yi na tie ẹre Marduka (Vbe urhu ebo, ọ na gha re Mordecai). Ẹguae ọba ẹre okpia na, na gha winna, ọ gha kẹ, iwinna nọ ghaa ru ọre iwinna ọghe ọmwa nọ gbaroghe aza vbe Shushan. Okpia ọkpa na tie ẹre Arthur Ungnad, nọ kakabọ wa rẹn okha ọghe ẹvbo na, ghi guan kaẹn emwi na gbẹn eni okpia na yi, ọ na kha wẹẹ, “ẹghẹ okaro na ya guan kaẹn Modẹkai vbe ihe ọvbehe vbọ gberra e Baibol ẹre na khin.”
Ke ẹghẹ ne Ungnad ya gbẹn ẹmwẹ na yotọ, emwi na gbẹnnẹ ye emwi na ya obuẹ ru arriaisẹn nibun, ẹre emwa eso ni rri egie ebe he zedu ẹre. Ọkpa vbe usun ne iran zedu ẹre ọre, ne iran miẹn vbe ọkpẹn ogbekẹn ọghe ẹvbo na tie ẹre Persepolis, vbe eke ne aza ọghe ẹvbo na te gha ye. Vbe ẹghẹ na kha na, itowa ẹre ẹvbo na ghaa khin. Iran keghi gualọ otọ ẹre miẹn wẹẹ, avbe emwi na ghaa rrọọ vbe ẹghẹ ne Zakzis I ya gha khaemwisẹ. Urhuẹvbo Elamite ẹre a ya gbẹnnẹ avbe emwi na, emwi nibun ni rre ebe Ẹsta wa vbe rrọọ. a
Vbene a wa ya gbẹn eni na ighẹ Modẹkai (Marduka) ye emwi na ya obuẹ ru ọghe Ivbi e Pẹsia (Persian cuneiform writing)
A vbe miẹn eni na ighẹ Marduka, vbe emwi na ya obuẹ ru nibun, na miẹn vbe ẹvbo na tie ẹre Persepolis. Emwi na gbẹnnẹ ye avbe emwi na rhie ẹre ma wẹẹ, akọwe ẹre ghaa nọ vbe ẹguae ọba vbe Shushan, vbe ẹghẹ ne Zakzis I ya gha khaemwisẹ. Ọkpa vbe usun emwi na, vbe gie Marduka zẹvbe ọmwa nọ zedu. Te ọna wa gua ẹre ro vbene Baibol ya gie Modẹkai. Ẹguae ọghe Ahasuerus ne ọba (Zakzis I), ẹre Modẹkai na gha winna. Ọ vbe gha zẹ odẹ urhuẹvbo eva. E Modẹkai wa mobọ gha tota ye onurho ẹguae ọba vbe Shushan. (Ẹsta 2:19, 21; 3:3) Onurho orere ẹvbo na wa gha kpọlọ, erriọ vbe ya gha mose. Evba nii, ẹre avbe ekhaẹmwẹ ọba na vbe gha winna.
Emwi nibun rrọọ ne Marduka na guan kaẹn vbe emwi na ya obuẹ ru, ya khọ e Modẹkai ne Baibol guan kaẹn. Ẹghẹ ọkpa ẹre iran eva ya gha rrọọ, ẹguae ọkpa ẹre iran na vbe winna, iwinna ọkpa ẹre iran vbe gha ru vbe ẹguae ọba. Emwi na hia fẹẹrẹ rhie ẹre ma wẹẹ, ọ gha kẹ, e Marduka ọre Modẹkai ne ebe Ẹsta guan kaẹn.
a Vbe ukpo 1992, ọ mwẹ okpia ọkpa na tie ẹre Professor Edwin M. Yamauchi, okpia na keghi gbẹnnẹ eni igbe ladian nọ rre emwi na ya obuẹ ru, na miẹn vbe ẹvbo na tie ẹre Persepolis, avbe eni na wa vbe rre ebe Ẹsta.
