VBE ena hia ya de? I gha nanaẹn ọkade ọkade. July 29, 1929 ẹre a biẹ mwẹ. Igue nọ rre ikinkin Bulacan vbe otọ ẹvbo Philippines ẹre I na waan. Te emwi wa wegbe vbe ẹghẹ nii rhunmwuda ọni, emwi ne obọ sẹ ẹre ima ya gha gaga khian. Okuo keghi sakua vbe I ye rre igbama. Ivbiyokuo e Japan keghi mu okuo gha die Philippines. Te Igue ima wa khian fua rhunmwuda ọni, okhọn ni ma wa sẹ eke ne ima ye. Ẹmwẹ ne u unu ẹre ima ya gha họn iyẹn vbekpae okuo nọ khọn rhunmwuda ẹkpẹti ọta, ẹkpẹti ughe kevbe ebe iyẹn ma gha rrọọ.

Mẹ ọre ukpogieva vbuwe ima re erẹnrẹn ne evbibiẹ mwẹ biẹlẹ. Vbe I rre ukpo erẹnrẹn, I na ya gu evbibiẹ iye mwẹ dia. Agharhemiẹn wẹẹ Ivbi e Catholic ma ghaa khin, Erha mwẹ nọkhua ma zẹdẹ gha gbodan ye ugamwẹ ọvbehe. Te ọ wa gha rhan obọ miẹn ọnrẹn yi ighẹ ebe ne ugamwẹ ọvbehe gbẹnnẹ ladian, ne avbe ọsiọre ghaa viọ nẹẹn. Te I ye yerre, ebe ẹmu eso nọ mu ma mwẹ ni mwẹ uhunmwuta na: Protection, Safety, kevbe Uncovered kevbe Baibol ne a ya urhuẹvbo e Tagalog gbẹn. * E Baibol nii wa gha yẹẹ mwẹ na tie katekate ebe enẹ ni taa okha ọghe Jesu. Ako na keghi ya mwẹ gha mwẹ ahoo ne I ya lele ukpowẹ ọghe Jesu.—Jọn 10:27.

Ukpo 1945 ẹre ivbiyokuo e Japan ghi kpa hin e Philippines rre. Asẹ na ẹre evbibiẹ mwẹ ya wẹẹ ne I werriegbe gha die owa. Erha mwẹ nọkhua keghi kue yọ. Erriọ I ya werriegbe gha die owa.

Ọ ghi rre December 1945, Avbe Osẹe Jehova na ke ẹvbo na tie ẹre Angat do kporhu vbe igue ima. Ọkpa vbuwe iran nọ khian enọwanrẹn nẹ, nọ kporhu sẹ owa ima, keghi rhan otọ emwi ne Baibol khare vbekpae “ẹdẹ okiekie.” (2 Tim. 3:1-5) Ọ keghi gie na tie ima gha die iko ne iran ghaa do vbe igue ọvbehe nọ ma rree gbe. Mẹ ọkpa ẹre ọ yo, evbibiẹ mwẹ ma yo. Emwa ni rrie iko nii gha sẹ 20, emwa eso na gha nọ ọta vbuwe Baibol.

Ne I ma na wa rẹn otọ emwi ne iran ghaa guan kaẹn, I na ghi wẹẹ ne I kpaa. Ẹghẹ nii ẹre iran ya suẹn gha so ihuan Arriọba. Ihuan nii keghi wa gha yẹẹ mwẹ, rhunmwuda ọni, I ma ghi kpa. Iran ghi so ihuan nẹ, a na na erhunmwu. Vbe iyeke ọni, iran na gie na tie ima hia gha die iko ne a khian ghi do vbe Angat vbe ẹdẹ izọla nọkhua.

 Ọ sẹ ibiriki isẹn ne ima khian la ma ke sẹ ehe ne a na do iko nii vbe owa ẹgbẹe Cruz. Ọ keghi wa kpa mwẹ odin vbe ibiẹka ni ghaa rre uwu ẹbu etẹn 50 ni rrie iko nii, ghaa zẹ ewanniẹn vbe a ziro yan emwi ni dinmwi vbe Baibol. Vbe I ghi deba iran yo iko nẹ vbe ovbi ẹghẹ kherhe, Ọtẹn Nokpia Damian Santos, nọ khian enọwanrẹn nẹ, arọndẹ vbe gha nọ, irẹn ẹre ọ ka vbe gha re olotu ẹvbo nii, keghi tama mwẹ ni do vbiẹ owa irẹn ne ẹdẹ gbe. E Baibol ẹre ima wa mobọ ziro yan vbe asọn nii.

Vbe ẹghẹ nii, ma nibun keghi ya izọghae miẹn ọnrẹn yi ighẹ imamwaemwi ni ru ekpataki ne a ka rẹn zẹ vbe Ivbiotu e Kristi. Vbe ọ ma he kpẹ vba, etẹn nikpia eso keghi nọ mwẹ kevbe etẹn ọvbehe wẹẹ, “Uwa hoo ne uwa dinmwiamẹ ra?” Ẹre I na kha wẹẹ, “I wa hoo ne I dinmwiamẹ.” Te I wa muegbe ne I ya lele ukpowẹ ọghe Kristi ne “arowa” mwa. (Kọl. 3:24) Vbe iyeke ọni, mẹ vbe ọtẹn nokpia ọkpa keghi ya dinmwiamẹ vbe ẹzẹ ọkpa nọ ma rree gbe vbe February 15, 1946.

Ma ghi dinmwiamẹ nẹ, ma keghi do rẹn wẹẹ, iwinna nọ bi ye ima egbe ọre ne ima gha kporhu iyẹn nọ maan zẹ vbene Jesu ru ẹre. Sokpan ọna ma ya ẹko rhiẹnrhiẹn erha mwẹ hiehie. Ọ keghi tama mwẹ wẹẹ, “U ma he zẹdẹ sẹ ne ọ kporhu. Ne a na dinmwiọn ye amẹ ma rhie ma wẹẹ, u sẹ nẹ ne ọ kporhu.” I na ghi tama erha mwẹ wẹẹ, ahoo ọghe Osanobua nọ, ne ima hia gha kporhu iyẹn nọ maan ọghe Arriọba. (Mat. 24:14) I na vbe rhie tẹ wẹẹ, “I ru eyan ma Osanobua nẹ, te I gha muẹn sẹ.” Ọna ẹre ọ ghi ya erha mwẹ ya obọ sekhae mẹ, zẹ vbene I ya unu kaẹn vbe omuhẹn ban. Vbene ẹmwata, erha mwẹ ma te zẹdẹ hoo ne I gha kporhu. Ọna ọre ẹghẹ ne I wa ya suẹn gha sẹ emwi eso rae, ne I mieke na sẹtin mu emwi orhiọn ye okaro vbe arrọọ mwẹ.

Vbe erha mwẹ ghi khu mwẹ hin owa rre nẹ, ẹgbẹe Cruz na ghi miẹn mwẹ yi. Iran ẹre I ghi ra gu dia vbe Angat. Iran na rhie igiọdu ne imẹ vbe ovbi iran ne okhuo ne alagbodẹ, na tie ẹre Nora, ne ima rhie obọ ye iwinna arọndẹ. November 1, 1947 ẹre ima eva ghi suẹn iwinna arọndẹ. E Nọra kegha ru iwinna arọndẹ vbe ẹvbo ọvbehe vbene imẹ na gha rre Angat.

A ghi tie ẹre ukpo eha ni suẹn iwinna arọndẹ, ọtẹn nokpia Earl Stewart nọ ke abotu rre keghi ya ọta guan vbe agbaghuzalẹ ra ọgbẹlẹzẹ ọghe Angat. Orhunmwu 500 ẹre ọ gbẹbu danmwehọ ọta nii. Urhu Ebo ẹre ọ loo ro, vbe iyeke ọni, I na sẹtin ya urhuẹvbo e Tagalog gbe ẹre ọrriẹ agharhemiẹn wẹẹ ukpo ihinrọn kẹkan ẹre I ya vbe owebe. Emwi eso ni ru iyobọ mẹ ọre wẹẹ, Ebo ẹre etisa ima wa mobọ gha loo ya maa ima emwi kevbe wẹẹ, avbe ebe ne otu ghaa ya Ebo gbẹnnẹ ladian ẹre I wa gha tie rhunmwuda, ebe ni he ladian vbe urhu e Tagalog i he bun vbe ẹghẹ nii. Ena ẹre ọ zẹe ne I na sẹtin zedu ọta nii kevbe ọta ọvbehe ne etẹn ya gha guan.

Ẹdẹ ne I zedu ọta ne Ọtẹn Nokpia Stewart, ẹre ọ tama emwa hia ni gbẹbu wẹẹ Abotu gualọ ọtẹn nokpia ọkpa ra eva ni ru arọndẹ ne iran do gha ga vbe Abotu. Ọ na vbe rhie tẹ wẹẹ, te etẹn na gualọ na, khian do ru iyobọ vbe ẹghẹ ne etẹn na gie yo isi khian ya kpa gha rrie Theocracy’s Increase Assembly ne a do vbe New York, U.S.A vbe ukpo 1950. Emwi ghi wa ho aro, a na ghi miẹn wẹẹ, I rre usun emwa na gie na tie. I na ghi werriegbe sẹ ehe ne I na gu otọ rae, sokpan vbe ẹghẹ na, Abotu ẹre I ghi gha rrie.

I ghi sẹ Abotu vbe June 19, 1950, I na wa suẹn iwinna. Otọ nọ sẹ eka eva vbe ukhiọnmwẹ ẹre otu ghaa mwẹ ne iran bọ Abotu yi. Abotu nii kegha re owa nọkhua nẹdẹ ne avbe okperhan lẹga. Etẹn nikpia ni ma he rhie okhuo ni rrie odẹ iweva ẹre ọ ghaa ga vba. Owiẹ fioro ẹre I ya gha winna vbe ukoni. Ọ ghaa rre odẹ ẹgogo ihinrin, I ya winna vbe ugha ne a na họ ukpọn kevbe ne a na lọọ re. Erriọ I vbe gha ruẹ vbe ẹghẹ avan. Etẹn na gie yo isi ghi ke asikoko ọghe uhunmwu otagbọn rre nẹ, I na ye gha ga vbe Abotu. Vbe ọ ma he kpẹ vba, iwinna mwẹ na fiwerriẹ. I na do gha mwamwa ebe iyẹn ne emwa wee, I vbe gbẹnnẹ eni ọghe dọmwadẹ emwa kevbe iko ni wee ebe yotọ, nọ mieke na sẹ iran obọ. I vbe gha gbe ọbokhian ne avbe orhumwunyẹn. Vbene ẹmwata, iwinna ne a rhirhi waa mwẹ re, ẹre I ghaa ru.

Vbe ukpo 1952, a keghi gie na tie mwẹ kevbe etẹn nikpia isẹn gha rrie Owebe Gilead nogie ugie. I ma sẹtin ghọghọ. Emwi ne ima miẹn vbe America kegha re emwi ne ima ma he miẹn ẹdẹ. Te emwi hia wa lughaẹn ne emwi hia nii rre Igue ni ke rre. Vbene ẹmwata, ai ye igue ni ke rre gie America hiehie. Alughaẹn nọ rrọọ kpọlọ gbe.

 Vbe igiemwi, ma keghi ruẹ vbene a loo emwi eso ne ima ma he ka loo ẹdẹ. Oni ọghe oguozizi ẹre ọ wa vbe gha fi vba. Vbe I rhiọrre vbe owiẹ ọkpa, ehe hia na gha fua tẹtẹtẹ vbe na ghee isonorhọ. Ọna kegha re ẹghẹ okaro ne I ya miẹn esia (snow). Ọ gbe oni sẹrriọ wẹẹ, a gha ya obọ kaẹn, ọ zeze ọmwa obọ.

Ne emwi hia na lughaẹn vbe America, ọ ma gha khuẹrhẹ vbe I da sẹ evba, sokpan vbe iruẹmwi ghi suẹn nẹ vbe Gilead, I ma ghi rẹn ẹghẹ ne egbe ya guaẹro. Etẹn nikpia ni maa ima emwi wa gbegba, odẹ nọ dagbẹn ẹre iran ya maa ima emwi ughughan. Iran keghi maa ima re vbene a ya miẹn ere vbe Baibol ne a tie ne egbe ọmwa kevbe ezanzan ne a ru. Emwi ne I ruẹ re vbe Owebe Gilead keghi ya mwẹ sikẹ e Jehova sayọ.

I ghi ladian vbe owebe nii nẹ, otu keghi gie mwẹ gha rrie Bronx vbe New York zẹvbe arọndẹ ne kpataki. Ọ ghi rre July 1953, I na yo New World Society Assembly ne a do vbe ikinkin e Bronx vbe ọkpẹn eke ne I na gha ga zẹvbe arọndẹ ne kpataki. Vbe iyeke ọni, otu na werriegbe gie mwẹ gha rrie Philippines.

I ghi sẹ abotu, etẹn ni siẹnro iwinna nọ khian vba keghi tama mwẹ wẹẹ: “Ke eban kpa, iwinna ọgbaroghe ọghe otako ẹre u khian ghi gha ru.” Ọna keghi wa kie ẹkpotọ yọ ne I ya gele lele ukpowẹ ọghe Arowa mwa nọ mu okhian gha rrie ehe ni rree nọ mieke na ru iyobọ ne ohuan ọghe Jehova. (1 Pit. 2:21) Ako ne I ghaa mu otuẹ la wa gha kpọlọ. Ọ kegha re ehe ne a tie ẹre Luzon, nọ re ehe ne amẹ gbe odin lẹga nọ ghi kpọlọ sẹ vbe otọ ẹvbo e Philippines. Usun ẹvbo ni rre ikinkin na kegha re Bulacan, Nueva Ecija, Tarlac kevbe Zambales. Vbene I te sẹ ẹvbo eso, I ka gbe Oke Sierra Madre ne kpannọ kpannọ. Imọto i sẹ ehe ne I guan kaẹn na sokpan imọto igẹdu ni munọ erhan nikhua. Iran ghaa dee, I ghi rinmwian iran ni gua re khian, ni tota ye uhunmwu avbe erhan nii. Erriọ I ya sẹ ehe ne I rrie. Sokpan, ọna ma gha khuẹrhẹ hiehie.

Etẹn ma gha bun vbe iko nibun vbe ikinkin na, te a da vbe muẹn nibun gbọọ. Te etẹn nii wa gha gbọyẹmwẹ ye vbene I ya gha gu iran ru emwamwa iko kevbe ikporhu iyẹn nọ maan vbe odẹ nọ dagbẹn.

Ọ ghi sẹ ẹghẹ, otu na ghi gie mwẹ gha rrie odin ọghe Bicol. Etẹn ma zẹdẹ gha bun vbe ikinkin na. Ọ kegha re ehe ne a ma he na kporhu ẹdẹ, ne avbe arọndẹ ne kpataki na da suẹn gha kporhu. Vbe owa ọkpa ni ghaa ye, egbe owa nọ rrọọ kegha re uvun ne a tọnnọẹn. Iran keghi munọ ikerhan eva nikhua ya adesẹ uvun nii. I ghi zẹ owẹ yọ, ikerhan eva nii keghi dele ye uvun nii. Uwu uvun nii ẹre imẹ na ghi vbe ya vba egbe imẹ. Urri ẹdẹ ohoho ẹre I ya khuẹ, I ke do rri evbare owiẹ.

Asẹ na, ẹre ẹmwẹ Nora, nọ suẹn iwinna arọndẹ vbe Bulacan, ya la mwẹ ekhọe. Ẹghẹ ọkpa ẹre ima ya suẹn iwinna arọndẹ. Vbe ẹghẹ na, ọ kegha ga zẹvbe arọndẹ ne kpataki vbe ẹvbo na tie ẹre Dumaguete. I na mu otue gi ẹre. Erriọ ima ya suẹn gha si egbe obọ. Ọ ghi rre ukpo 1956, ma na ru orọnmwẹ. Ma ghi ru orọnmwẹ nẹ, uzọla nọ ghi lelẹe, ma na mu otuẹ gie etẹn ni rre Rapu Rapu Island. Ma gbe oke nibun, ma vbe khian la ehe nọ  taẹn vbe ikinkin nii, ne amẹ gbe odin lẹga. Sokpan, te ọyẹnmwẹ wa gha sẹ mwẹ vbe ima rre uwu ẹbu etẹn ni rre ehe nọ khian fua vberriọ rhunmwuda, imẹ vbe ọvbokhan mwẹ ghi gha nọ.

Ọ ghi rrie odẹ ukpo enẹ ne ima he gbe vbe iwinna ọgbaroghe ọghe otako, otu keghi gie na tie ima gha die abotu. erriọ iwinna ima ya fiwerriẹ. January 1960 ẹre ima ghi suẹn gha winna vbe Abotu do fi ebanban. Zẹ vbene ẹghẹ ya khian, I na gha ruẹ emwi nibun vbe obọ etẹn ne iwinna nọkhua bi ye iran izabọ vbe abotu. Erriọ ọvbokhan mwẹ vbe ya gha ru iwinna ughughan.

Vbe I ga vbe Abotu, aro mwẹ keghi dae vbene emwa ya gha bi la odẹ ọghe ẹmwata hẹ vbe Philippines. Vbe I rrie Abotu vbe I ye re igbama, etẹn ni ghaa ya iyẹn wewe vbe otọ ẹvbo Philippines hia kegha re 10,000. Nia, etẹn ni ya iyẹn wewe vbe Philippines gberra 200,000. Etẹn iyisẹn nibun ẹre ọ ru iyobọ ye iwinna ikporhu iyẹn nọ maan vbe Abotu.

Zẹ vbene iwinna Arriọba ya mwẹ alaghodaro vbe Philippines, Abotu na ghi do kherhe gbe ne etẹn kevbe iwinna ne a ru vba. Ẹbu Nọ Su na ghi wẹẹ ne ima gualọ otọ ọvbehe nọkpọlọ ne a gha bọ Abotu ọvbehe yi. Mẹ vbe ọtẹn nokpia nọ ghaa siẹnro ugha ne a na print ebe kegha la urho khian, nọ emwa vbe ẹdogbo nii deghẹ iran mwẹ otọ ne iran gha khiẹn. Ima ma miẹn nọ hoo nọ khiẹn. Okpia ọkpa nọ mwẹ otọ na kue tama ima wẹẹ: “Ivbi e China i khiẹn otọ, te ima dẹ.”

Sokpan, ọ ghi rre ẹdẹ ọkpa, ọ keghi kpa ima odin vbe okpia ọkpa do nọ ima deghẹ ima gha dẹ otọ ọghe irẹn rhunmwuda ọ khian si gha rrie United States. Emwi eso ni ghi gha rhiegbe ma vbe iyeke ọna kegha kpa ima odin. Okpia ọvbehe nọ rre ẹdogbo nii na wẹẹ irẹn khian vbe khiẹn ọghẹe, ọ na vbe wẹẹ ne emwa ọvbehe ni sikẹ ọre vbe khiẹnnẹ otọ ọghe iran. Uhiẹn okpia nọ ka wẹẹ “Ivbi e China i khiẹn otọ,” na vbe khiẹn ọghẹe ne ima. Vbe ọ ma he kpẹ vba, otọ ne ima ghi do gha mwẹ, na ye igbaha kpọlọ sẹ ne ima ka mwẹ. I wa rẹn wẹẹ, e Jehova ẹre ọ fiangbe emwamwa na.

Vbe ukpo 1950, mẹ ẹre ọ ru ọvbokhan sẹ vbe Abotu. Nia, imẹ vbe ọvbokhan mwẹ ẹre ọ ghi khian enọwanrẹn sẹ. Ẹghẹ ọkpa i rrọọ ne I he ya gbe ima rẹn rhunmwuda ukpowẹ ọghe Arowa mwa ni lele. Ẹmwata nọ wẹẹ, te evbibiẹ mwẹ khu mwẹ hin owa rre, sokpan e Jehova keghi ya ẹgbẹe nọkhua ọghe etẹn ne a gba ga fiangbe mwẹ. I wa ya ekhọe hia yayi wẹẹ, e Jehova ẹre ọ kpemehe emwi hia ne ima gualọ vbe iwinna ne irẹn rhirhi waa ima re. Imẹ vbe ọvbokhan mwẹ wa gbọyẹmwẹ ye emwi hia ne Jehova ru ne ima. Ma vbe rhie igiọdu ne emwa ọvbehe ne iran danmwẹ e Jehova ghee, iran gha miẹn umamwẹ ọghẹe vbe arrọọ ọghe iran.—Mal. 3:10.

Ẹghẹ ne Jesu na tama Matiu Livai nọ koko igho uhunmwu wẹẹ: “Lele mwẹ.” Vbe Matiu a ya khuẹnniẹn ye itie nii hẹ? E Baibol keghi kha wẹẹ: “Livai keghi guakpa, ọ sẹ emwi hia rae, ọ keghi lelẹe.” (Luk 5:27, 28) Ẹkpotọ vberriọ vbe kie mẹ ne I ya lele Jesu. I ya ekhọe hia rhie igiọdu ne emwa hia ne iran vbe ru vberriọ, iran gha miẹn afiangbe nibun.