1. De iyayi ne Mata ghaa mwẹ vbekpae uwu ọtiọnrẹn? (Ghee efoto nọ rre omuhẹn.)

E MATA ne ọse kevbe erhuanegbe Jesu kegha khiẹ rhunmwuda uwu ọtiọnrẹn ighẹ Lazarọs. E Jesu keghi rhie ifuẹko nẹẹn vbe ọ khare wẹẹ: “Ọtuẹn gha rhiọ kpaegbe.” Ẹmwẹ na, ma wa sẹ nọ gha ya e Mata mianmian akhiẹ nọ ye vbobọvbobọ nii. Ọrheyerriọ, ọ keghi mu ẹtin yan ẹmwẹ ne Jesu tae. E Mata na ghi kha wẹẹ: “Mẹ rẹnrẹn ighẹ ọ gha rhiọ kpaegbe vbe ẹdẹ okiekie.” (Jọn 11:20-24) Ọ wa yayi wẹẹ arhiọkpaegbe a gha rrọọ vbe odaro. Sokpan, e Jesu keghi ru emwi ọyunnuan. Ọ na huẹn e Lazarọsi kpaegbe vbe ẹdẹ ne ẹdẹrriọ.

2. Vbọzẹe ne u na hoo ne u gha mwẹ egbe amuẹtinyan ne Mata ghaa mwẹ?

² Esa i rrọọ ne ima yaro yọ wẹẹ Jesu ra Erhae gha ru emwi ọyunnuan vberriọ ne ima vbe ẹdẹnẹrẹ. Sokpan iyayi ne uwẹ mwẹ wẹẹ, emwa ne u hoẹmwẹ ọnrẹn gha rhiọ kpaegbe wegbe sẹ vbene a ghee ọghe Mata ra? Ughaghe arowa ruẹ, ọvbokhan ruẹ, iyuẹ, erha, erha nọkhua ra ovbuẹ ẹre ọ wu. Emwi vbenian keghi si akhiẹ. Vbọrhirhighayehẹ, u yaro ye ẹghẹ ne u khian ya dọlegbe miẹn iran, ne u mu iran dede, wa ghi vbe gba guan. Vbene a ghee Mata, u gha vbe sẹtin kha wẹẹ: ‘I rẹnrẹn wẹẹ emwa ne I hoẹmwẹ  ọnrẹn ni wulo gha rhiọ kpaegbe.’ Ọrheyerriọ, ọ khẹke ne ima hia gha ru erria yan evbọzẹe ne ọ na khẹke ne ima gha mwẹ iyayi vbenian.

3, 4. De emwi ọyunnuan eso ne Jesu da ru, sokpan de ayayẹro ne Mata ghaa mwẹ vbekpae uwu e Lazarọs?

³ Ughaghe aro e Mata ma sọe vbe Jesu huẹn ovbi okhuo ọkpa nọ dẹgbẹe kpaegbe vbe ẹvbo nọ sikẹ Nain vbe Galili, rhunmwuda, ọkpẹn e Jerusalẹm ẹre Mata ghaa ye. Ọ gha kẹ, e Mata họn vbekpa re. E Jesu ẹre ọ vbe huẹn ovbi e Jairọs nọ wu kpaegbe. Te emwa hia ni rre owa e Jairọs wa “rẹn ighẹ te ọ wu.” Sokpan Jesu keghi rhie ẹre obọ, ọ na wẹẹ, “Kpaegbe ọmọ ne ọmọ!” Ọvbokhan nii keghi gua kpaegbe awarọkpa nii! (Luk 7:11-17; 8:41, 42, 49-55) E Mata vbe Meri wa rẹn wẹẹ e Jesu mwẹ ẹtin ne a ya mu emwa ni khuọnmwi egbe rran. Ọni ẹre ọ si ẹre, ne ọ na gha da iran rhunmwuda iran yayi wẹẹ, akpawẹ e Jesu ghaa rre evba, Lazarọs i ghẹ wu. Ne Lazarọs na ghi wu nẹ nia, de ayayẹro ne Mata ghi gha mwẹ? Yerre wẹẹ e Mata ka kha wẹẹ e Lazarọs gha rhiọ kpaegbe “vbe ẹdẹ okiekie.” Vbọzẹe ne Mata na gha mwẹ iyayi nọ wegbe vberriọ? Vbọzẹe ne ima na vbe mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ emwa ima ni wulo gha rhiọ kpaegbe vbe odaro?

⁴ Emwi bun nọ gha ya ima gha mwẹ iyayi vberriọ. Ma gha ziro yan eso vbọ nia. Zẹ vbene ima ya ru vberriọ, ma gha miẹn emwi eso vbe Ẹmwẹ Osanobua, ne ima i ka rhilo ginna arhiọkpaegbe, ni gha ya amuẹtinyan ọghe ima nọ dekaan arhiọkpaegbe wegbe sayọ.

5. Vbọ ya e Mata gha mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ e Lazarọs gha rhiọ kpaegbe?

⁵ Yẹrẹro wẹẹ e Mata ma kha wẹẹ, ‘I mwẹ ayayẹro wẹẹ, ughaghe ọtẹnmwẹ gha rhiọ kpaegbe.’ Ọ keghi kha wẹẹ: “I rẹnrẹn wẹẹ ọ gha rhiọ kpaegbe.” Ughaghe emwi ọyunnuan eso nọ sunu vbene ọ te sẹ ẹghẹ e Jesu, ẹre ọ ya e Mata gha mwẹ iyayi nọ wegbe vberriọ. Ọ gha kẹ, vbe owa ra vbe sinagọg ẹre ọ na rẹn vbekpae emwi ọyunnuan na. Nia, gi ima guan kaẹn arhiọkpaegbe eha ni rre Ebe Nọhuanrẹn ni sunu vbene ọ te sẹ ẹghẹe Jesu.

6. De emwi ọyunnuan ne Ẹlaija ru? De vbene ọ ya kaẹn e Mata hẹ?

⁶ Akhasẹ ighẹ Ẹlaija ọre ọmwa nokaro nọ huẹn ọmwa nọ wu kpaegbe. Osanobua ẹre ọ rhie ẹtin vberriọ nẹẹn. Ọna keghi sunu vbe Zẹrafat vbe owa okhuo ọkpa nọ dẹgbẹe. Okhuo na keghi wa mu ọghọ ye Ẹlaija egbe, rhunmwuda ọni, vbe odẹ ọghe ọyunnuan, Osanobua keghi ruẹ ne irhuarhua kevbe ofigbọn okhuo nii ghẹ fo, ne irẹn vbe ovbi ẹre mieke na miuhunmwu. (1 Ọba 17:8-16) Ọ ghi sẹ ẹghẹ, emianmwẹ keghi dekun ovbi okhuo na, ọ na wu. Ẹlaija ẹre ọ ghi do ru iyobọ ne okhuo na. Ọ keghi na erhunmwu gie Osanobua vbe ọ khare wẹẹ: “Osanobua mwẹ, huẹn ọmọ na kpaegbe ne ọ gha rre agbọn.” Ọmọ nii na gele rhiọ kpaegbe. (Tie 1 Ọba 17:17-24.) Ẹi mwẹ e Mata ma rẹn vbekpae emwi ọyunnuan na.

7, 8. (a) De vbene Ẹlaisia ya rhie ifuẹko ne okhuo ọkpa hẹ? (b) De emwi nọ rhiema vbekpae Jehova ighẹ emwi ọyunnuan ne Ẹlaisia ru?

⁷ Arhiọkpaegbe nogieva ne Evbagbẹn Nọhuanrẹn guan kaẹn keghi sunu vbe ẹghẹ Ẹlaisia, ọni ọre vbe ọ huẹn ovbi okhuo ọkpa kpaegbe. Okhuo na kegha re ovbi Izrẹl nọ rre Siunẹm, ọ wa vbe fe. Ọ keghi wa kakabọ mu ọghọ ye Ẹlaisia egbe. Agan ẹre okhuo na ghaa khin. Rhunmwuda ọghọ ne okhuo na mu ye Ẹlaisia egbe, Osanobua keghi ya ọmọ ne okhuo na kevbe arowa re nọ khian ọmaẹn nẹ. Ukpo eso ghi gberra nẹ, ọmọ nii keghi wu. U miẹn akhiẹ ne uwu ọmọ nii gha si ye okhuo nii egbe! Uwu ọmọ na da okhuo nii sẹrriọ wẹẹ, ọ na mu okhian gha rrie ehe ne Ẹlaisia ye vbe Oke Kamẹl.  Okhian nii sẹ ibiriki 19. Ẹlaisia na ka gie Gehazi ke odaro sokpan, e Gehazi ma sẹtin huẹn ọmọ nọ wu nii kpaegbe. Okiekie ẹre Ẹlaisia kevbe okhuo ne ovbi ẹre wu ghi ya rre.—2 Ki. 4:8-31.

⁸ Ẹlaisia ghi sẹ eke ne ikun ọmọ nii ye, ọ keghi na erhunmwu. Osanobua keghi họn erhunmwu Ẹlaisia, ọ keghi huẹn ọvbokhan nii kpaegbe vbe awarọkpa nii. Iyẹe ma sẹtin ghọghọ! (Tie 2 Ọba 4:32-37.) Ughaghe okhuo na vbe ya yerre erhunmwu ne Hana, nọ ka vbe gha re agan vbe na, vbe ọ rhie Samuẹl gha die Ọgua Osa. Ọ keghi kha wẹẹ e Jehova ẹre ọ gie emwa yo idin, “ọ ghi vbe werriegbe viọ iran gha dee.” (1 Sam. 2:6) Odẹ ne Jehova ya huẹn ọmokpia nii kpaegbe rhiẹre ma wẹẹ, ọ gele mwẹ ẹtin ne a ya huẹn emwa ni wulo kpaegbe.

9. De vbene arhiọkpaegbe nogieha nọ rre Baibol ya kaẹn Ẹlaisia hẹ?

⁹ Emwi ọyunnuan ọvbehe yevbe sunu vbe Ẹlasia wu nẹ. Ọ gberra ukpo 50 nọ ya ga zẹvbe akhasẹ. Vbe iyeke ọni, Ẹlaisia ne akhasẹ kegha khuọnmwi, obọ kegha dae ẹsẹse . . . ọ keghi wu. Ẹghẹ eso ghi gberra nẹ, vbe Ivbi Izrẹl eso mu okpia ọkpa rrie ehe ne iran khian na ree ẹre, iran keghi bẹghe wẹẹ eghian mu okuo rre. Vbe ẹghẹ ne a kha na, ugboloko Ẹlaisia ẹre ọ ghi kẹ. Ne obọ eghian nii ghẹ mieke na vba iran, iran na fi ikun okpia ne iran khian ya ree, fi idin Ẹlaisia, iran na lẹ. Vbọ ghi sunu? E Baibol keghi kha wẹẹ: “Egbe ọmwa nii ghi wa dekaan ọghe Ẹlaisia, ọmwa nii keghi rhiọrre, ọ na kpaegbe mudia.” (2 Ọba 13:14, 20, 21) Avbe okha na ẹre ọ ye Mata gha mwẹ iyayi nọ wegbe wẹẹ, Osanobua mwẹ ẹtin ne a ya huẹn emwa ni wulo kpaegbe. Te ọ vbe khẹke nọ ya ima gha mwẹ ilẹkẹtin ne ẹi beghe yan ẹtin Osanobua ne ẹi mwẹ ọkhioha.

10. De emwi ne Pita ru vbe ọtẹn nokhuo ọkpa wu?

¹⁰ Okha eso rre abọ ọghe Baibol ne a ya urhu ẹvbo e Grik gbẹn, nọ dekaan vbene Osanobua ya loo eguọmwadia eso ya huẹn emwa eso ni wulo kpaegbe. A ka ya unu kaẹn ọmwa ne Jesu huẹn kpaegbe vbe ẹvbo nọ sikẹ Nain kevbe ovbi e Jairọs. Ukọ e Pita vbe huẹn okhuo ọkpa na tie ẹre Dọkas ra Tabita kpaegbe. E Pita ghi sẹ ughugha ne ikun ẹnrẹn ye, ọ keghi na erhunmwu vbenian: “Tabita, kpaegbe!” Awarọkpa nii, ọ keghi kpaegbe tota. E Pita keghi rhie ẹre ne etẹn ni rre evba “kevbe ẹmwẹ ne unu.” Ẹmwẹ na keghi titi gba ehe hia sẹrriọ wẹẹ “emwa ni bun keghi ya Nọyaẹnmwa yi.” Emwa ni ghi do khian Ivbiotu e Kristi kegha kporhu ma emwa vbe ehe hia vbekpae Jesu kevbe ẹtin ne Jehova mwẹ ne a ya huẹn emwa ni wulo kpaegbe.—Iwinna 9:36-42.

11. De emwi ne Luk ne ọbo ebo khare wẹẹ ọ sunu daa Utikọs? Vbọ ghi sunu vbe iyeke ọni?

¹¹ Aro emwa nibun vbe sẹ emwi ọyunnuan ne Pọl ru vbe Troas. E Pọl kegha gu etẹn do iko vbe egedege vbe ẹvbo na tie ẹre Troas, nọ ghi re odẹ ahọ ọghe Turkey vbe ẹdẹnẹrẹ. E Pọl keghi guan rhinrin ya sẹ ogiasọn. Igbama ọkpa na tie ẹre Utikọs keghi tota ye uhunmwu ewindo gha danmwehọ. Sokpan, ovbe keghi rhie ẹre. Ọ na ke omuyan nogie eha ọghe egedege dee. Ughaghe Luk ne ọbo ebo ẹre ọ ka sẹ ehe ne Utikọs ye. Ọ ghi ghee ẹre egbe, ọ na bẹghe ẹre wẹẹ, ẹi te egbe ẹre guọghua kẹkan, te ọ wa wu fo fẹẹrẹ. E Pọl keghi tuorre, ọ na lovbiẹ yan rẹn, ọ keghi si ẹre kuẹn. Uhukpa e Pọl keghi kha wẹẹ: “Wa ghẹ fian afianma, ọ ma wu.” U miẹn vbene emwi ọyunnuan na gha kpa emwa ni ghaa rre evba odin hẹ! “Ekhọe iran keghi sẹ otọ” vbe iran bẹghe ẹre wẹẹ, e Pọl huẹn Utikọs nọ te wu kpaegbe.—Iwinna 20:7-12.

12, 13. De inọta eso nọ khẹke ne ima ziro yan vbe nọ dekaan okha ọghe arhiọkpaegbe ne ima nana de sin?

¹² Te ọ khẹke ne avbe okha ne a taa de sin  vbe ya ima gha mwẹ egbe amuẹtinyan ne Mata ghaa mwẹ, ọni ọre wẹẹ, Osanobua nọ re Ayi ọghe Arrọọ gha vbe sẹtin huẹn emwa ni wulo kpaegbe. Ẹlaija, Jesu kevbe Pita ẹre Osanobua loo ro ya ru emwi ọyunnuan na. Iran kegha re eguọmwadia re ni mwẹ amuẹtinyan ni vbe gha rrọọ vbe ẹghẹ ne Jehova na gha ru emwi ọyunnuan vberriọ. Emwa ni ghi wu vbe ẹghẹ ne Osanobua ma ya gha ru emwi ọyunnuan vberriọ ghi vbo? Eguọmwadia Osanobua, ne emwa iran wulo vbe ẹghẹ vbenian gha sẹtin gha mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ Osanobua gha huẹn emwa iran ni wulo kpaegbe vbe odaro ra? Iran gha sẹtin gha mwẹ egbe ilẹkẹtin ọghe Mata nọ khare wẹẹ: “Mẹ rẹnrẹn ighẹ [ọtẹnmwẹ] gha rhiọ kpaegbe vbe ẹdẹ okiekie.” Vbọzẹe ne Mata na yayi wẹẹ emwa ni wulo gha rhiọ kpaegbe? De emwi nọ gha vbe ya uwẹ gha mwẹ iyayi vberriọ?

¹³ Ako nibun vbe Evbagbẹn Nọhuanrẹn rhiẹre ma wẹẹ, eguọmwadia Osanobua ni gae vbuwe amuẹtinyan rẹnrẹn wẹẹ, emwa ni wulo gha rhiọ kpaegbe vbe ẹghẹ nọ dee vbe odaro. Gia ziro yan eso vbọ.

14. De emwi ne okha ọghe Ebraham maa ima re vbekpae arhiọkpaegbe?

¹⁴ Muẹn roro emwi ne Osanobua wẹẹ ne Ebraham ya Aiziki ru, Aizik ne ọmọ ne Abraham ya egbe ọmaẹn biẹ. E Jehova keghi kha wẹẹ: “Rhie ovbuẹ, ovbuẹ ne ukpọmọ ọkpa ighẹ Aizik, ne u hoẹmwẹ ọnrẹn, ne u . . . yae zọ ese na giuan.” (Gẹn. 22:2) Muẹn roro vbene ọ ghaa ye hẹ vbe ekhọe Ebraham vbe Osanobua wẹẹ nọ ya Aiziki zọese! Yerre wẹẹ, e Jehova ka yan ma Ebraham wẹẹ, emwa vbe uhunmwu otagbọn hia gha la uniẹn ọnrẹn miẹn afiangbe. (Gẹn. 13:14-16; 18:18; Rom 4:17, 18) E Jehova yevbe kha wẹẹ, “urho Aizik” ọre afiangbe ne I ve ra la rre. (Gẹn. 21:12) Sokpan, de vbene eyan na hia khian ya mwẹ amusẹ hẹ, deghẹ Ebraham ya Aizik zọ ese? Orhiọn nọhuanrẹn keghi ru iyobọ ne Pọl ya rhan otọ re wẹẹ, Ebraham wa yaeyi wẹẹ Osanobua gha sẹtin huẹn Aizik kpaegbe vbe ọ gha wu. (Tie Hibru 11:17-19.) E Baibol ma kha wẹẹ Ebraham ghaa mwẹ ọnrẹn vbe orhiọn wẹẹ irẹn gha ya Aiziki zọese, Aiziki gha rhiọ kpaegbe vbuwe ughaẹdẹ eso ra odẹ uzọla ọkpa gha gberra nẹ. Ebraham ma rẹn ẹghẹ ne Aiziki khian ya rhiọ kpaegbe, sokpan ọ kegha mwẹ ilẹkẹtin ne ẹi beghe wẹẹ, e Jehova gha huẹn Aiziki kpaegbe.

15. De ayayẹro ne Job ghaa mwẹ?

¹⁵ Erha odede ighẹ e Job wa vbe gha mwẹ ayayẹro wẹẹ emwa ni wulo gha rhiọ kpaegbe. E Job rẹnrẹn wẹẹ a gha tọn erhan gbotọ nẹ, ọ sẹtin ye fe, ọ ghi zọọ. Sokpan ẹi erriọ emwa nagbọn ye. (Job 14:7-12; 19:25-27) Ọmwa gha wu, ẹi sẹtin tobọre huẹn  egbe ẹre kpaegbe vbe idin. (2 Sam. 12:23; Psm. 89:48) Ọna ma rhiema wẹẹ Osanobua i sẹtin huẹn emwa ni wulo kpaegbe. Vbene ẹmwata, e Job wa yayi wẹẹ irẹn gha wu, e Jehova gha ye irẹn rre vbe ọ gha sẹ ẹghẹ. (Tie Job 14:13-15.) E Job ma rẹn ẹghẹ ne ọna khian ya sunu, ọrheyerriọ, ọ kegha mwẹ amuẹtinyan wẹẹ, Osa nọ yi emwa nagbọn, gha vbe sẹtin huẹn irẹn kpaegbe vbe idin.

16. De igiọdu ne odibosa ọkpa rhie ne Daniẹl?

¹⁶ E Daniẹl kegha re ọmwa nọ ya ẹkoata ga e Jehova. Ẹdẹ agbọn rẹn hia ẹre ọ ya ga Osanobua. Vbuwe ẹghẹ na hia, Osanobua ma vbe sẹrae. Ọ mwẹ asẹ ọkpa ne odibosa ya do rhie igiọdu ne Daniẹl. Ọ na tama e Daniẹl wẹẹ: “Osanobua hoẹmwẹ ruẹn,” nọnaghiyerriọ ‘ghẹ gi afianma emwi rhọkpa gha fian, ghẹ gi emwi rhọkpa mu ruẹ orhiọn rueghe.’—Dan. 9:22, 23; 10:11, 18, 19.

17, 18. De eyan ne Jehova yan ma e Daniẹl?

¹⁷ Ẹi mwẹ Daniẹl ma gha muẹn roro, vbene arrọọ ọghe irẹn khian gha ye hẹ vbe odaro, vbe ọ ghi rre odẹ ukpo 100. E Daniẹl rre usun emwa ne Osanobua khian huẹn kpaegbe ra? Ọ wa rrọọ! Vbe ufomwẹ ọghe ebe Daniẹl, e Jehova keghi rhie ilẹkẹtin ne Daniẹl. Ọ keghi kha wẹẹ: “Wẹ ne Daniẹl, mu uhunmwu kọe ya sẹ ufomwẹ. Ẹghẹ nii, u gha wu.” (Dan. 12:13) E Daniẹl rẹnrẹn wẹẹ te emwa ni wulo hẹwẹ vbe idin. Nọnaghiyerriọ, irẹn gha vbe wu, te irẹn khian vbe ya hẹwẹ rhunmwuda, iran ni wulo nẹ i ghi “ru emwi rhọkpa, iro i ghi rrọ, irẹnmwi i ghi rrọ, ẹwaẹn i ghi rrọ.” (Asan. 9:10) Sokpan, ọghẹe ma wa fo ye evba. Ọ mwẹ ayayẹro.

¹⁸ E Jehova na yevbe tama e Daniẹl wẹẹ: “Sokpan u gha rhiọrre ne a san ruẹn ẹse vbe ẹdẹ okiekie.” E Daniẹl ma rẹn vbene irẹn khian kpẹ sẹ hẹ vbe idin, sokpan ọ rẹnrẹn wẹẹ, irẹn gha ya hẹwẹ vbe idin. Ne Osanobua na tama e Daniẹl wẹẹ, ‘ọ gha rhiọrre ne a san rẹn ẹse’ rhiema wẹẹ, ọ gha rhiọ kpaegbe vbe ọ gha sẹ ẹghẹ. Ẹghẹ nọ taẹn gha gberra ọna ke sunu, ọni ọre vbe “ẹdẹ okiekie.” E Jerusalem Bible keghi zedu ako na vbenian: “U gha rhiọ kpaegbe do miẹn afiangbe ọghuẹ vbe ẹghẹ okiekie.”

19, 20. (a) De vbene emwi ne ima ruẹ re vbe ako iruẹmwi na ya kaẹn ẹmwẹ ne Mata tama e Jesu? (b) Vbe ima khian ziro yan vbe ako iruẹmwi nọ ghi lele ọna?

¹⁹ E Mata wa gha mwẹ evbọzẹe ne ọ na gha mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ ọtiọnrẹn gha “rhiọ kpaegbe vbe ẹdẹ okiekie.” Eyan ne Jehova yan ma e Daniẹl kevbe amuẹtinyan nọ wegbe ọghe Mata sẹ nọ gha vbe ya Ivbiotu e Kristi vbe ẹdẹnẹrẹ gha mwẹ ilẹkẹtin ne ẹi beghe wẹẹ, emwa ni wulo gha rhiọ kpaegbe.

²⁰ Okha eso ọghe emwi ni gele sunu vbe ẹghẹ nẹdẹ, ne ima ziro yan vbe ako iruẹmwi na, suigiẹ yọ wẹẹ, emwa ni wulo gha rhiọ kpaegbe. Ma vbe bẹghe ẹre wẹẹ, eguọmwadia Osanobua nẹdẹ yaro yọ wẹẹ, emwa ni wulo gha rhiọ kpaegbe vbe odaro. Osẹ rhọkpa rhiẹre ma wẹẹ, ọmwa gha wu, ọ sẹtin rhie ẹghẹ a ke huẹn ọnrẹn kpaegbe ra? Deghẹ osẹ vberriọ rrọọ, ọ sẹ nọ gha ya amuẹtinyan ọghe ima wegbe sayọ vbe na ghee Mata, nọ wa gha mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, emwa ni wulo gha gele rhiọ kpaegbe. Sokpan, de ẹghẹ ne ọna khian ya sunu? A gha zẹ ewanniẹn ye inọta na vbe ako iruẹmwi nọ ghi lele ọna?