U Ka Rẹn Ra?
De vbene evba gbẹn ye okuta ọkpa nẹdẹ ya so igiẹ ye emwi nọ rre Baibol?
Ọ MWẸ okuta ọkpa na gbẹn emwi yi nọ rre Bible Lands Museum vbe Jerusalem. Odẹ ukpo 700-600 B.C.E., ẹre a gbẹn emwi na yọ. Uvun okuta ọkpa na ree ọmwa yi, vbe ọkpẹn Hebron vbe otọ Israel ẹre a na miẹn okuta na. Emwi na gbẹn ye okuta nii ọre: “Ọkhọ ẹre ọ ra rhuan e Hagaf ne ovbi e Hagav vbe eni Yahweh Sabaot.” Vbe ọna ya so igiẹ ye emwi nọ rre Baibol hẹ? Ọ ya ima rẹn wẹẹ, vbe ẹghẹ nẹdẹ, te emwa wa kakabọ rẹn eni Osanobua ighẹ e Jehova, nọ re YHWH vbe urhuẹvbo e Hibru nẹdẹ, iran vbe gha loo ẹre. Uhiẹn emwi eso na gbẹnnẹ ye avbe uvun okuta ọvbehe na miẹn, ya ima rẹn wẹẹ, emwa eso ni ghaa rrie evba, mobọ gha gbẹn eni Osanobua kevbe eni ughughan na so eni Osanobua ginna ye egbe ekẹn.
Vbe okhuo ọkpa nọ rri egie ebe, na tie ẹre Dr. Rachel Nabulsi nọ ladian vbe University of Georgia ghi guan kaẹn evba gbẹnnẹ ye avbe okuta na, ọ na wẹẹ: “Ne YHWH na ladian vbe avbe okuta nibun, wa maa ima emwi nibun. . . . Emwi nọ rre Baibol kevbe emwi na gbẹnnẹ ye avbe okuta na, ya ima rẹn vbene YHWH hiunsi hẹ vbe arrọọ ọghe Ivbi Izrẹl kevbe Ivbi e Juda.” Ọna keghi gua emwi nọ rre uwu e Baibol ro, rhunmwuda eni Osanobua nọ re YHWH vbe urhuẹvbo e Hibru ladian igba arriaisẹn nibun vbe Evbagbẹn Nọhuanrẹn. Emwa nibun vbe rrọọ na so eni Osanobua ginna eni iran.
Emwi nọ demu ighẹ “Yahweh Sabaot,” na gbẹn ye okuta nii, ọre “Jehova ne Osa ọghe ivbiyokuo.” Ọ khọ wẹẹ, gberra eni Osanobua, emwa wa gha loo ẹmwẹ na, nọ re “Jehova ne Osa ọghe ivbiyokuo” vbe ẹghẹ nẹdẹ. Ọna vbe so igiẹ ye evbọzẹe ne Baibol na loo “e Jehova ne Osa ọghe ivbiyokuo” ra ẹmwẹ nọ khọ ọre, igba 283 vbe abọ ọghe Evbagbẹn Nọhuanrẹn Na Ya E Hibru Gbẹn; ebe Aizaia, Jerimaia kevbe Zẹkaraia, ẹre ọ wa mobọ loo ẹmwẹ na.