1. De emwi nọ gha sẹtin sunu, deghẹ emwa na gha gu egbe suan?

EMWA nibun vbe ẹdẹnẹrẹ keghi rẹn ọghe enegbe iran ọkpa, ọni ẹre ọ si ẹre ne iran na gu egbe suan. Vbe igiemwi, ọduẹki sẹtin gha hia ne ọ si emwa ọvbehe ke otọ, ne ẹki ẹre mieke na la sẹ ọghe iran. Ọmwa nọ ku iku isasegbe, sẹtin gha hia ne ọ rhie ikuanegbe ne ọmwa ne ọ gu suan, ne ọkpa mieke na gbe ifuẹn ne irẹn. Ovbi esuku ne ọ hoo ne ọ la University na wa họn usi ẹre rre, sẹtin gha hia ne ọ fi ibeleku vbe edanmwẹ, nẹ ghẹ mieke na gbokhuẹre. Zẹvbe Ivbiotu e Kristi ne ima khin, ma rẹnrẹn wẹẹ egbe emwi vbenian i maan hiehie; ọ keghi rre usun uyinmwẹ ne Osanobua gbe odan yi. (Gal 5:19-21) Sokpan ọguọmwadia e Jehova gha sẹtin gha gu emwa suan vbe uwu iko, vbene ọ ma na rẹn ra? Inọta ne kpataki na khin, rhunmwuda uyinmwẹ osuan sẹtin si ighaegbe ye iko.

2. De emwi ne ima khian ziro yan vbe ako iruẹmwi na?

² Vbe ako iruẹmwi na, ma gha guan kaan emwi eso nọ gha sẹtin ya ima gha gu etẹn suan. Ma gha vbe guan kaan igiemwi esi ọghe emwa eso ne Baibol guan kaan, ni sẹtin lẹẹ ne uyinmwẹ na. Sokpan, gia ka ziro yan vbene ima khian ya zanzan ekhọe ima ghee hẹ.

3. De avbe ọta nọ khẹke ne ima nọ egbe ima re?

³ Ọ khẹke ne ima gha zanzan ekhọe ima ghee vbe ẹghẹ hia. Ma ghi gha nọ egbe ima wẹẹ: ‘Mẹ ya egbe mwẹ gie emwa ọvbehe ra? Rhunmwuda I hoo ne I rhie ẹre ma wẹẹ I maan sẹ etẹn ọvbehe, ẹre ọ ya mwẹ ru emwi ne I ru vbe iko ra? Ra te I hia ne  I ru emwi nọ gha ya ẹko rhiẹnrhiẹn e Jehova?’ Vbọzẹ nọ na khẹke ne ima nọ egbe ima avbe ọta vbenian? Gia ghee emwi ne Baibol khare.

4. Zẹvbe nọ rre ebe Galatia 6:3, 4, vbọzẹ nọ ma na khẹke ne ima gha ya egbe ima gie emwa ọvbehe?

⁴ E Baibol gi ima rẹn wẹẹ, ọ ma khẹke ne ima gha ya egbe ma gie emwa ọvbehe. (Tie Galatia 6:3, 4.) Vbọzẹ? Rhunmwuda, ma ghaa ru vberriọ, ma na bẹghe ẹre wẹẹ ima maan sẹ iran, ma sẹtin do gha tọn egbe mu. Sokpan ma gha bẹghe ẹre wẹẹ iran maan sẹ ima, orhiọn sẹtin gbe ye ima iwu. Ọre te ọ ya ima tọn egbe mu, ra ọ ya orhiọn gbe ye ima iwu, nọ maan i rrọọ. (Rom 12:3) Ọtẹn nokhuo ọkpa na tie ẹre Katerina, * nọ rre Greece khare wẹẹ: “Ẹghẹ hia ẹre I ya gha ya egbe mwẹ gie emwa ni mosẹ sẹ mwẹ, emwa ni gua mu ẹmwẹ so vbe ikporhu, kevbe ni gua zẹ ọse. Rhunmwuda ọni, I na do gha ghee egbe mwẹ wẹẹ I i mwe esa ne I ye.” Ọ khẹke ne ima yerre wẹẹ, ẹi re rhunmwuda ima mose, ẹmwẹ maan ima unu, ra emwa rẹn ima, ẹre ọ ya e Jehova si ima kẹ egbe, sokpan rhunmwuda ima hoẹmwẹ ọnrẹn kevbe wẹẹ, ma mu egbe ne ima ya họn ẹmwẹ ne Ovbi ẹre, ẹre ọ yae ru vberriọ.—Jọn 6:44; 1 Kọr 1:26-31.

5. De emwi ne u miẹn ruẹ vbe emwi nọ sunu daa Ọtẹn Nokpia Hyun?

⁵ Ọta ọvbehe nọ khẹke ne ima nọ egbe ima re ọre, ‘Ọmwa nọ gualọ ọfunmwegbe ẹre a rẹn mwẹ yi ra, ra ọmwa nọ gui ẹzọ ẹzọ?’ Gia ghee emwi nọ sunu daa Ọtẹn Nokpia Hyun nọ rre South Korea. Ọ mwẹ asẹ ọkpa ne ọ ya gha roro ẹre wẹẹ, etẹn eso ni mwẹ ukpamuyọmọ vbe iko keghi ru vbe na miẹn wẹẹ iran maan sẹ irẹn. Ọ keghi kha wẹẹ, “Ẹghẹ hia ẹre I ya gha gu iran muan ẹmwẹ, I ghi gha gualọ abakuru ọghe iran.” Vbọ ghi kẹrikian? Ọtẹn na khare wẹẹ: “Uyinmwẹ na keghi si ighaegbe ye uwu iko.” Ọsiọre eso keghi gi ẹre rẹn wẹẹ, uyinmwẹ vberriọ i maan, ne ọ fi werriẹ. E Hyun na gele ru vberriọ. Vbe na guan na, ọdiọn na hoo na ya egbe taa ẹre ghi nọ. Ma gha bẹghe ẹre wẹẹ, ọmwa nọ hoo ne ọ gha gu emwa ọvbehe suan ẹre ima khin, ne ima gha te ya gha gualọ ọfunmwegbe, te ọ khẹke ne ima zẹ emwi ru.

6. Zẹvbe nọ rre ebe Galatia 5:26, de emwi eso nọ gha sẹtin ya ọmwa gha gu emwa ọvbehe osuan?

⁶ Tie Galatia 5:26. De emwi eso nọ gha sẹtin ya ima gha gu emwa ọvbehe suan? Ọkpa vbọ ọre itengbemu. Emwa ni tọn egbe mu keghi rẹn ọghe enegbe iran ọkpa. Ọvbehe ọre igbọvo. Ọmwa nọ gbọvo ọmwa ọvbehe keghi hoo ne ọ gha mwẹ emwi ne ọmwa nii mwẹ. Ọ ghi kue gha hoo ne emwi ne ọmwa nii mwẹ wii ẹre. Vbene ẹmwata, te ọmwa nọ gbọvo ọmwa khẹko ọmwa nii. Te ọ khẹke ne ima hia vbe odẹ ke odẹ ne uyinmwẹ na ghẹ gbọzinian vbe ekhọe ima!

7. De igiemwi ni rhie ẹre ma wẹẹ, itengbemu kevbe igbọvo sẹtin zẹ ẹbe?

⁷ Te ekhọe itengbemu kevbe igbọvo yevbe iku nọ rre fuel na sa ye okọ ẹhoho. Okọ ẹhoho nii gha tin kpa, avbe iku nii sẹtin ya khui eke ne fuel la lae ezini ọghe okọ ẹhoho nii, ẹghẹ nii, nene okọ ẹhoho sẹtin dọyọ, ọ ghi ke odukhunmwu de guọghua. Erriọ ẹre ọ vbe ye, ọmwa sẹtin gha ga e Jehova, sokpan deghẹ itengbemu kevbe igbọvo na gbọzinian vbe ekhọe ọghẹe, ọ sẹtin si udemwẹ ọghẹe. (Itan 16:18) Ẹghẹ nii, ẹi ghi ga e Jehova, ọ ghi vbe si obalọ gi egbe ẹre kevbe emwa ọvbehe. De vbene ima khian ghi ya lẹẹ ne uyinmwẹ itengbemu kevbe igbọvo hẹ?

8. De vbene ima khian ya gbe ukhu itengbemu rua hẹ?

⁸ Ma gha sẹtin gbe ukhu itengbemu rua, deghẹ ima na lele ibude ne Pọl rhie ne etẹn  ni rre Filipai. Ọ tama iran wẹẹ: “Wa ghẹ ya ekhọe a gua ye ẹgẹn ọmwa ọkpa ru emwi rhọkpa, ra ekhọe abawẹ, sokpan wa gba gha daa ne egbe, vbene u i na roro ighẹ uwẹ maan sẹ ọmwa ọvbehe.” (Fil 2:3) Ma gha miẹn emwa ni sẹtin ru emwi ne ima i sẹtin ru, ra ni rẹn emwi sẹ ima, ma i khian gha gu iran suan, deghẹ ima na gha ghee iran wẹẹ iran maan sẹ ima. Nọghayayerriọ, ma ghi gha ghọghọ ne iran. Katekate deghẹ a na miẹn wẹẹ, iran loo emwi ne iran guẹ ye ugamwẹ e Jehova. Erriọ ẹre ọ vbe ye, adeghẹ etẹn vbenian na lele ibude ọghe Pọl, iran ghi vbe rhie aro tua akpa esiesi ne ima mwẹ. Ẹghẹ nii, ọfunmwegbe kevbe akugbe ghi gha rre uwu iko.

9. Vbọ khian ru iyobọ ne ima, ne ima ghẹ gha gbọvo emwa ọvbehe?

⁹ Ma gha sẹtin gbe ukhu itengbemu rua, deghẹ ima na gha mwẹ ọnrẹn vbe ekhọe wẹẹ, ọ mwẹ emwi eso ne etẹn ima gha sẹtin ru, ne ima i khian sẹtin ru. Ma ghaa mu egbe rrie otọ, ma i khian gha ru emwi ne ima ya rhie ẹre ma wẹẹ, ma maan sẹ emwa ọvbehe. Nọghayayerriọ, ma ghi mu egbe ne ima ya ruẹ emwi vbe obọ emwa ni rẹn sẹ ima. Gia kha wẹẹ, ọ mwẹ ọtẹn nokpia ọkpa vbe iko ne u ye, nọ wa gua ya ọta guan. U sẹtin nọ rẹn vbene ọ ya mu egbe ọta ọghẹe hẹ. U gha miẹn ọtẹn nokhuo nọ le evbare sẹ ruẹ, u sẹtin wẹẹ ne ọ tama ruẹ emwi eso ne u gha ru, ne uwẹ mieke na vbe guẹ. Adeghẹ ọ mwẹ igbama vbe uwu iko nẹi mobọ mwẹ ọse, ọ sẹtin bu ọtẹn nọ gua wa gu emwa ru ọse, ne ọ tama rẹn vbene a ya ru ẹre hẹ. Ma ghaa ru ẹre vberriọ, ma i khian gha gbọvo emwa ọvbehe, nọghayayerriọ ma ghi guẹ sayọ vbe odẹ ne ima ya ru emwi.

10. De emwi ne Gidiọn werriẹ aro daa?

¹⁰ Gia guan kaan emwi nọ sunu daa Ivbi Ifreim kevbe Gidiọn nọ ke uniẹn ọghe Manasẹ rre. E Jehova keghi ru iyobọ ne Gidiọn kevbe ivbiyokuo 300 ni lelẹe khian, ne iran ya khọnmiotọ yan eghian iran; ọna gha te ya iran gha tọn egbe mu, sokpan iran ma ru vberriọ. Ivbi Ifreim ghi miẹn e Gidiọn, iran na wa gha gu ẹre gui, ne iran gha te ya tian ẹnrẹn. Rhunmwuda ne Gidiọn ma na tie iran ba egbe, vbe ẹghẹ okaro ne iran na ya gu eghian ọghe Osanobua  khọn, ẹre ọ si ohu ye iran egbe. Te iran ghaa hoo ne emwa ọvbehe gha ghee uniẹn ọghe iran gidi. Iran na mianmian wẹẹ, emwi ne Gidiọn ru nii rhie uyi gie Jehova, erriọ ẹre ọ vbe ya gbogba ga emwa ọghe Osanobua.—Giọg 8:1.

11. De vbene Gidiọn ya zẹ ẹmwẹ wanniẹn Ivbi Ifreim hẹ?

¹¹ E Gidiọn keghi fẹko tama Ivbi Ifreim wẹẹ: “Emwi ne imẹ ru ma zẹdẹ sẹ vbe ne uwa ru hiehiere.” Ọ na vbe sunu ye emwi eso ne Jehova he ya iran fiangbua. Rhunmwuda ọni, “ohu ma ghi mu iran.” (Giọg 8:2, 3) E Gidiọn ma tọn egbe mu rhunmwuda, ọ hoo ne ọfunmwegbe gha rre uwu ẹbu emwa Osanobua.

12. Vbe ima miẹn ruẹ vbe igiemwi ọghe Ivbi Ifreim kevbe Gidiọn?

¹² De emwi ne okha na maa ima re? Emwi nọ sunu daa Ivbi Ifreim maa ima re wẹẹ, ọ ma khẹke ne ima gha gualọ uyi ne egbe ima, sokpan ọ khẹke ne ima rhie uyi gie Jehova. Avbe uhunmwuta ẹgbẹe kevbe ediọn, gha wa miẹn emwi ruẹ vbe obọ e Gidiọn. Adeghẹ ọmwa na gha mu ohu, rhunmwuda emwi ne ima ru, ọ khẹke ne ima hia ne ima rẹn emwi nọ si ẹre, ne ohu na muẹn. Ma sẹtin vbe tian ọmwa nii ye emwi esi ne ọ he ru. Ọmwa nọ mu egbe rrie otọ ẹre ọ khian sẹtin ru ọna, katekate deghẹ ọ na wa dewarorua wẹẹ, ọmwa nii ẹre ọ rriabe. Na gha gualọ ọfunmwẹgbe ẹre ọ maan sẹ na gha gualọ ọmwa nọ rriabe ra nọ rriase.

13. De emwi ne Hanna werriẹ aro daa? Vbọ ru iyobọ nẹẹn?

¹³ Gia vbe ghee emwi nọ sunu daa Hanna. Elkana ne ovbi e Livai ẹre ọ ghaa re ọdafẹn ọnrẹn, te ọ wa hoẹmwẹ Hanna ẹsẹsẹmwẹse. Sokpan Elkana ghaa mwẹ okhuo ọvbehe na tie ẹre Penina. Vbe uwu iran eva, e Hanna ẹre ọ hoẹmwẹ ọnrẹn sẹ; vbọrhirhighayehẹ, “e Penina keghi mwẹ emọ, sokpan, e Hanna ma biẹ.” Rhunmwuda ọni, e Penina kegha ya ẹmwẹ ọmọ kpe ẹre ofi. De vbene ọ ghaa ye Hanna hẹ? Ẹko ma zẹdẹ gha rhiẹnrhiẹn ọnrẹn hiehie! “Ọ ghi gha viẹ, ẹi rri evbare rhọkpa.” (1 Sam 1:2, 6, 7) Sokpan ako ọkpa i rrọọ vbe Baibol nọ khare wẹẹ, te Hanna ghi gha hia ne ọ ru e Penina re werriegbe. Nọghayayerriọ, ọ keghi tama e Jehova vbene emwi ye ẹre hẹ vbe ekhọe. Ọ na gha mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, e Jehova gha ru iyobọ ne irẹn vbe ọ gha sẹ ẹghẹ. E Penina fi werriẹ ra? E Baibol ma tama ima. Sokpan emwi ne ima rẹnrẹn ọre wẹẹ, orhiọn e Hanna keghi sẹ otọ. “Ọ ma ghi vbe gha khiẹ.”—1 Sam 1:10, 18.

14. De emwi ne igiemwi ọghe Hanna maa ima re?

¹⁴ De emwi ne okha ọghe Hanna maa ima re? Adeghẹ ọmwa na gha hoo ne ọ gu ruẹ suan, yerre wẹẹ, u gha sẹtin zẹ ne egbuẹ emwi nọ khẹke ne u ru. Ghẹ ya orukhọ ha osa orukhọ, nọghayayerriọ, u ghi hia ne u gu ọmwa nii ru adọlọ. (Rom 12:17-21) Ọ gha khọnrẹn wẹẹ, ọ ma zẹyọ ruẹ re, orhiọn ruẹ ghi sẹ otọ, rhunmwuda u ru emwi nọ khẹke ne u ru nẹ.

15. De vbene Apolọs vbe Pọl ya khọ egbe hẹ?

 ¹⁵ Gi ima vbe ziro yan emwi ne ima gha miẹn ruẹ vbe igiemwi ọghe Apolọs kevbe ukọ e Pọl. Te ikpia eva na wa rẹn Ebe Nọhuanrẹn ẹsẹse. Iran eva wa gua maa emwa emwi, erriọ a vbe ya họn okhekhe ọghe iran. Iran wa vbe ru iyobọ ne emwa nibun ya khian erhuanegbe Kristi. Sokpan iran ma gha gbọvo egbe.

16. De aro ọmwa ne Apolọs ghaa khin?

¹⁶ Alẹkzandria ẹre a na biẹ Apolọs, te a wa rẹn ẹvbo na ye ehe ne emwa na ruẹ ebe. Ọ khọ wẹẹ, ọmwa ne ẹmwẹ maan rẹn unu wa gha nọ, erriọ ẹre ọ vbe ya ‘rẹn Ebe Nọhuanrẹn ẹsẹse.’ (Iwinna 18:24) Vbe Apolọs ghaa rre Kọrinti, etẹn eso ni rre evba kegha rhie ẹre ma wẹẹ, irẹn ẹre iran hoẹmwẹ ọnrẹn sẹ e Pọl kevbe etẹn ọvbehe ni ka do ga vba. (1 Kọr 1:12, 13) Apolọs ẹre ọ ghaa ruẹn ẹmwẹ ye iran ẹko ra, ne iran mieke na gha yin vberriọ ra? Ma rẹnrẹn wẹẹ Apolọs i khian sẹtin do egbe ẹki vberriọ. Uhiẹn, vbe Apolọs ghi kpa hin e Kọrinti rre nẹ, e Pọl na wẹẹ ne ọ werriegbe bu iran gha khian. (1 Kọr 16:12) E Pọl i ghẹ te wẹẹ ne Apolọs werriegbe gha rrie Kọrinti, deghẹ irẹn ẹre ọ ghaa si ighaegbe ye uwu iko. Ọ dewarorua wẹẹ, Apolọs ma loo ẹse ọhẹ ne Osanobua ya we ẹre ghee ihan—te ọ ghaa loo ẹre ya kporhu, ọ na vbe gha yae rhie igiọdu ne etẹn. Ma gha vbe sẹtin kha wẹẹ, ọmwa nọ mu egbe rrie otọ ẹre Apolọs ghaa khin. Vbe igiemwi, ako ọkpa i rrọọ vbe Baibol nọ khare wẹẹ, Apolọs mu ohu vbe ẹghẹ ne Akuila kevbe Priskila “ya dọlegbe rhan otọ ẹmwẹ odẹ Osanobua ma rẹn ẹse.”—Iwinna 18:24-28.

17. De vbene Pọl ya rhie ẹre ma wẹẹ, ọmwa ọfunmwegbe irẹn khin?

¹⁷ Ukọ e Pọl wa rẹn iwinna esiesi ne Apolọs ru. Sokpan ọ ma gha roro ẹre wẹẹ, te emwa khian ghi gha kha wẹẹ, Apolọs ẹre ọ maan sẹ  irẹn. Ma gha tie ẹmwẹ ibude ne Pọl gbẹn gie etẹn ni rre Kọrinti, ma gha bẹghe ẹre wẹẹ, ọmwa imuegberriotọ kevbe ọmwa nọ mwẹ ẹwaẹn ẹre Pọl ghaa khin. Ẹko ma rhiẹnrhiẹn ọnrẹn vbe ẹghẹ ne emwa na gha kha wẹẹ “Otu e Pọl mẹ ye,” nọghayayerriọ, ọ keghi rhie uyi gie Jehova kevbe Jesu Kristi.—1 Kọr 3:3-6.

18. Zẹvbe nọ rre ebe 1 Kọrinti 4:6, 7, de emwi ne ima miẹn ruẹ vbe igiemwi ọghe Apolọs kevbe Pọl?

¹⁸ De emwi ne igiemwi Apolọs kevbe Pọl maa ima re? Ma sẹtin gha fian emwi nibun gbua vbe ugamwẹ e Jehova, ma sẹtin vbe ru iyobọ ne emwa nibun ya khian eguọmwadia e Jehova, sokpan ọ khẹke ne ima kọe ye ekhọe wẹẹ, ẹtin e Jehova ẹre ima ya ru ẹre. Emwi ọvbehe ne ima miẹn ruẹ ọre wẹẹ, zẹvbe ne ima ya mwẹ ukpamuyọmọ nibun, erriọ ẹre ọ vbe khẹke ne ima gha ru emwi nọ gha ya ọfunmwegbe gha rre uwu iko. Ọ keghi ya ima ghọghọ vbe ima gha bẹghe ẹre wẹẹ, ediọn kevbe eguọmwadia iwinna, ru emwi nọ gha ya akugbe kevbe ọfunmwegbe gha rre uwu iko. Odẹ ne iran ya ru ọna, ọre ne iran na ya e Baibol rhie ibude ne ima, ne iran gha te ya gha loo ẹmwẹ obọ iran. Iran i ru emwi nọ gha ya emwa gha ghee iran gidi, sokpan iran keghi ru iyobọ ne etẹn ne iran gha họn ẹmwẹ ne Jesu, kevbe ne iran gha lele igiemwi ọghẹe!—Tie 1 Kọrinti 4:6, 7.

19. De emwi ne dọmwadẹ ima gha sẹtin ru? (Vbe ya ghee ẹkpẹti nọ khare wẹẹ “ Ghẹ Gha Ru Emwi Nọ Gha Ya Osuan Gha Rre Uwu Iko.”)

¹⁹ Dọmwadẹ ima mwẹ emwi ne Osanobua ya we ẹre. Te ọ khẹke ne ima gha loo ẹre ya ru iyobọ ne egbe. (1 Pit 4:10) Ma sẹtin gha roro ẹre wẹẹ, emwi kherhe ma sẹtin ru. Sokpan yerre wẹẹ ukpọn nọ mose, oru ne tuẹin tuẹin ẹre ọ de ẹre kugbe. Erriọ ẹre ọ vbe ye, emwi kherhe kherhe ne ima ru, ni ya ọfunmwegbe rre uwu iko, wa mwẹ esa nọ ye. Nọnaghiyerriọ, gi ima hia vbe odẹ ke odẹ ne ima ghẹ gha gu emwa ọvbehe suan; sokpan gia gha hia vbene ẹtin ima sẹ, ne ima gha ru emwi nọ gha ya ọfunmwegbe kevbe akugbe gha rre uwu iko.—Ẹfis 4:3.