1. De emwi ne ima gha sẹtin ta vbekpa avbe igbama ikpia ni rre uwu iko?

ETẸN NIKPIA ni re igbama, uwa wa mwẹ iyobọ nọkhua ne uwa ye. Esagiẹn ọghe uwa nibun ye ru. (Itan 20:29) Uwa wa mwẹ esa ne uwa ye vbe iko ọghe uwa. Ọ gha kẹ, uwa eso wa vbe yaro ye ẹghẹ ne uwa khian ya gha ga zẹvbe eguọmwadia iwinna. Sokpan, u sẹtin gha roro ẹre wẹẹ, emwa ọvbehe ye ghee ruẹ ọvbokhan, ra iran roro ẹre wẹẹ, u ma he sẹ na gha mu iwinna ne kpataki na. Agharhemiẹn wẹẹ igbama ẹre u khin, emwi nibun rrọọ ne u gha sẹtin ru, ne etẹn ni rre iko ne u ye mieke na mu ẹtin yan ruẹ, kevbe ne iran gha rhie ọghọ nuẹn.

2. De emwi ne ima khian ziro yan vbe ako iruẹmwi na?

² Vbe ako iruẹmwi na, ma gha guan kaẹn okha ọghe Ọba e Devid. Ma gha vbe guan kaẹn emwi eso ni sunu vbe arrọọ ọghe Asa kevbe Jehosiafat, ni ghaa re ọba ọghe Juda. Ma gha ziro yan isievẹn ughughan ne ikpia eha na werriẹ aro daa, kevbe emwi ne iran ghi ru. Vbe iyeke ọni, ma ghi ziro yan emwi ne etẹn nikpia ni re igbama gha miẹn ruẹ vbe igiemwi ọghe iran.

3. De odẹ ọkpa ne igbama gha ya sẹtin ru iyobọ ne etẹn ni khian eniwanrẹn nẹ vbe uwu iko?

³ Vbe Devid waan dee, ọ keghi ruẹ iwinna nibun; te ọ wa gha ya iwinna na ru iyobọ ne emwa ọvbehe. Ọmwa nọ wa deziẹn vbe odẹ ọghe orhiọn ẹre Devid ghaa khin. Ẹi vbe re ọni ọkpa,  te ọ wa guẹ vbene a ya kpe akpata hẹ, ọ na vbe gha loo ẹre ya ru iyobọ ne Sọl, nọ ghaa re ọba ne Jehova zẹ. (1 Sam 16:16, 23) Avbe igbama ikpia, ọ mwẹ emwi eso ne uwa guẹ ra, ne uwa gha sẹtin ya ru iyobọ ne etẹn ni rre uwu iko ra? Uwa nibun wa mwẹ emwi ne uwa gua ru. Vbe igiemwi, etẹn eso ni khian eniwanrẹn nẹ, i gua loo efoni, e tablẹt ra ekọmputa, vbe iran ghaa ruẹ e Baibol ne egbe iran, ra vbe iran ghaa rre iko. Deghẹ u gua loo avbe emadogua na, hia ne u ru iyobọ ne iran, iran gha wa gbọyẹmwẹ yọ.

4. De vbene igbama ikpia khian ya sẹtin ya egbe tae Devid? (Ghee efoto nọ rre odaro ebe na.)

⁴ Ẹghẹ hia ẹre Devid ya gha rhie ẹre ma wẹẹ, ọmwa nẹi ya iwinna rhẹghẹrẹ kevbe na gha sẹtin mu ẹtin yan ẹre irẹn khin. Vbe igiemwi, vbe Devid rre igbama, ekhọe hia ẹre ọ ya gha gbaroghe avbe ohuan ọghe erhae. Sokpan te iwinna na wa gha mu arrọọ ọghẹe ye ikpadede. Vbe Devid ghi gu Ọba e Sọl guan, ọ na tama rẹn wẹẹ: “Mẹ ẹre ọ gbaroghe avbe ohuan erha mwẹ. Ẹghẹ ke ẹghẹ ne oduma ra akpakomiza a rhirhi ya mu ohuan, I ghi lelẹe, I ghi dekun ẹnrẹn, I ghi wọlọ ovbi ohuan hin ẹre unu rre.” (1 Sam 17:34, 35) E Devid wa rẹn wẹẹ, iwinna nọ bi ye irẹn egbe nọ, ne irẹn gbogba gae avbe ohuan nii, ẹre ọ si ẹre nọ na gha ya udinmwẹ ru vberriọ. Igbama ikpia gha vbe sẹtin ya egbe tae Devid, deghẹ iran na gha ya ekhọe hia ru iwinna na rhirhi waa iran re vbe uwu iko.

5. Zẹvbe nọ rre ebe Psalm 25:14, de emwi nọ ru ekpataki sẹ ne igbama ikpia gha ru?

⁵ Vbe Devid waan dee, te ọ wa gu e Jehova gha mwẹ asikẹgbe ne khuankhuankhuan. Ẹmwata nọ wẹẹ, ọmwa nọ gua kpe akpata kevbe nọ mwẹ udinmwẹ ẹre Devid ghaa khin, sokpan asikẹgbe nọ ghaa gu e Jehova mwẹ ẹre ọ ru ekpataki sẹ. E Devid wa gha ga e Jehova, sokpan ẹi re ọni ọkpa, ọse kankankan ẹre irẹn vbe ọre ghaa khin. (Tie Psalm 25:14.) Uwa ne igbama, emwi nọ ghi ru ekpataki sẹ ne uwa gha ru, ọre ne uwa sikẹ e Jehova sayọ, ọna sẹtin kie ẹkpotọ yọ ne ukpamuyọmọ eso ya sẹ uwa obọ.

6. De aro ne emwa eso ya gha ghee Devid?

⁶ Isievẹn ọkpa ne Devid werriẹ aro daa, ọre ne emwa na gha ya aro gbe ẹre re. Vbe igiemwi, vbe ẹghẹ ne Devid ya rhie egbe ladian wẹẹ irẹn gha gu e Goliat gbinna, Ọba e Sọl na gha hia nọ fi ẹre ekhọe werriẹ, ọ na tama rẹn wẹẹ: “Ọvbokhan kherhe wẹ khin.” (1 Sam 17:31-33) Vbene ọ te sẹ ẹghẹ na, ọtiẹn e Devid ọkpa vbe kha wẹẹ, ọmwa nọ yin pirhipirhi kevbe nai sẹtin mu ẹtin yan ẹre Devid  khin. (1 Sam 17:26-30) Sokpan e Jehova ma gha ghee Devid vberriọ. Te ọ wa gele rẹn aro ọmwa ne Devid khin. Ne Devid na mu ẹtin yan Ọsiọre ighẹ Jehova, ẹre ọ zẹe ne ọ na sẹtin khọnmiotọ yan e Goliat.—1 Sam 17:45, 48-51.

7. Vbua miẹn ruẹ vbe emwi nọ sunu dae Devid?

⁷ Vbua miẹn ruẹ vbe emwi nọ sunu dae Devid? Te ọ khẹke ne ima gha mwẹ izinegbe. Emwa eso rrọọ ni rẹn ruẹ ke otọ gha dee, rhunmwuda ọni, ọ sẹtin rhie ẹghẹ, iran ke suẹn gha ghee ruẹ, wẹẹ u i ghi re ọvbokhan. Gha mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, ekhọe ẹre Jehova ghee. Ọ rẹn aro ọmwa ne u khin kevbe emwi ne u gha sẹtin ru. (1 Sam 16:7) Hia ne u sikẹ Osanobua sayọ. Odẹ ọkpa ne Devid ya ru ọna, ọre ne ọ na gha gbarokotọ ghee emwi ughughan ne Jehova yi. Ọ na vbe gha muẹn roro, emwi ne avbe evbayi na, maa irẹn re vbekpae Jehova. (Psm 8:3, 4; 139:14; Rom 1:20) Emwi ọvbehe ne u gha sẹtin ru, ọre ne u rinmwian e Jehova ne ọ rhie ẹtin nuẹn ya ru emwi nọ khẹke. Vbe igiemwi emwa ne uwa gba yo esuku, ya ruẹ gbogiẹ rhunmwuda ne u na re Osẹe Jehova ra? Deghẹ erriọ nọ, rinmwian e Jehova ne ọ ru iyobọ nuẹn. U ghi vbe gha lele adia ni rre Baibol, avbe ebe ne otu gbẹnnẹ rre kevbe vidio ughughan ne iran ru ladian. Ẹghẹ ke ẹghẹ ne u ya bẹghe vbene Jehova ya ru iyobọ nuẹn ya la ọlọghọmwa ne u rhirhi gha ye gberra, amuẹtinyan ne u mwẹ daa re ghi gha wegbe yọ. Deba ọni, emwa ọvbehe gha bẹghe vbene u ya hẹnhẹn egbe yan e Jehova, iran ghi do gha ghee ruẹ zẹvbe ọmwa na gha sẹtin mu ẹtin yan.

8-9. Vbọ ru iyobọ ne Devid ya zin egbe, ọ te sẹ ẹghẹ na ya ma re ọba? De emwi ne igbama ikpia gha miẹn ruẹ vbe igiemwi ọghẹe?

⁸ Gia guan kaẹn isievẹn ọvbehe ne Devid werriẹ aro daa. Vbe a ghi zẹ e Devid nẹ nọ gha re ọba ọghe Juda, ọ ma wa suẹn gha kha vbobọvbobọ, ọ rhie ukpo nibun ọ ke la ẹkete. (1 Sam 16:13; 2 Sam 2:3, 4) Vbọ ru iyobọ nẹẹn ya zin egbe? Ọ keghi rhie aro tua emwi ne irẹn rẹnrẹn wẹẹ irẹn gha sẹtin ru, nọ gha te ya gi orhiọn gbe yọ re iwu. Vbe igiemwi, vbe ẹghẹ ne Devid na gha rhie uhunmwu lẹre khian vbe otọ ọghe Ivbi e Filistin, ọ na gha loo ẹkpotọ nii ya gu avbe eghian ọghe Ivbi Izrẹl khọn. Emwi ne Devid ru na, keghi gbogba gae otọ ọghe Juda.—1 Sam 27:1-12.

⁹ De emwi ne igbama ikpia ni rre uwu iko gha miẹn ruẹ vbe igiemwi ọghe Devid? Uwa gha loo ẹkpotọ nọ rhirhi kie ne uwa ya ru iyobọ ne etẹn. Gia ziro yan igiemwi ọghe ọtẹn nokpia ọkpa na tie ẹre Ricardo. * Ke egbe ọvbokhan gha dee, ẹre ọ kegha hoo ne ọ gha re arọndẹ ọghe ẹghẹ hia. Sokpan ediọn keghi tama rẹn wẹẹ, ne ọ ye zin egbe. Ne Ricardo gha te ya gha mu ohu, ra ne ọ gi orhiọn gbe yọ re iwu, ọ keghi rhie egbe ye iwinna ikporhu iyẹn nọ maan sayọ. Ọ khare wẹẹ: “I gha ya yerre emwi hia nọ sunu, I ghi wa gha ghọghọ wẹẹ, I ru afiwerriẹ nọ khẹke. I na do gha hia ne I werriegbe gha mu otuẹ gie emwa ne I ka kporhu ma, ni hoo ne iran rẹn sayọ, I ghi vbe mu egbe yotọ I ke gha khian. Erriọ I ya do gha mwẹ ọmwa okaro ne I gu gha ruẹ e Baibol. Zẹvbe ne I ya gha guẹ sayọ vbe odẹ ne I ya kporhu, ohan ma ghi gha mu mwẹ.” Vbene a guan na, arọndẹ ọghe ẹghẹ hia nọ fuẹro kevbe ọguọmwadia iwinna ẹre Ricardo ghi khin.

10. De emwi ne Devid ru vbe asẹ ọkpa, vbe ọ khian ru azẹ ne kpataki?

¹⁰ Gia guan kaẹn emwi ọvbehe nọ sunu vbe arrọọ ọghe Devid. Vbe ẹghẹ ne irẹn vbe ivbiyokuo ẹre ya gha rhie uhunmwu lẹre khian, iran keghi sẹ ẹgbẹe iran rae ye owa, gha rrie okuo. Vbene iran te rre, avbe eghian keghi viọ ẹgbẹe iran kevbe emwi hia ne iran mwẹ kpa. E Devid gha te sẹtin kha wẹẹ, rhunmwuda ne  irẹn na re ọmwa nọ gua khọn okuo, irẹn rẹn obẹlẹ ne irẹn gha la, ne irẹn ya miẹn emwa rẹn fan vbe obọ eghian, sokpan ọ ma ru vberriọ. Ọ keghi gualọ adia vbe obọ e Jehova. Ohẹn ọkpa na tie ẹre Abiata ẹre ọ ru iyobọ nẹẹn. E Devid keghi nọ e Jehova wẹẹ: “Ne I khu emwa ni do khọn na ra?” Ẹre Jehova na wẹẹ ne ọ zẹ iran khu, wẹẹ obọ ẹre gha ke ukhunmwu ne iran. (1 Sam 30:7-10) Vbua miẹn ruẹ vbe emwi nọ sunu daa e Devid na?

11. De emwi nọ khẹke ne u ru, u ke ru azẹ rhọkpa?

¹¹ Gha gualọ adia vbe obọ emwa ọvbehe u ke ru azẹ rhọkpa. Gu evbibiọ guan, u sẹtin vbe gu ediọn ni kpẹẹ re nẹ vbe otu e Jehova guan, iran gha sẹtin rhie ibude nọ khẹke nuẹn. E Jehova mwẹ ilẹkẹtin yan avbe ikpia na ne irẹn zẹ, uwẹ gha vbe sẹtin ru vberriọ. Te Jehova ya ediọn ne rre uwu iko ru ima “ẹse.” (Ẹfis 4:8) U ghaa ya egbe taa iran, u na vbe gha lele adia ne iran rhie nuẹn, u gha sẹtin ru azẹ nọ khẹke. Nia, gia ziro yan emwi ne ima gha miẹn ruẹ vbe okha ọghe Ọba Asa.

12. De akpa eso ne Ọba Asa ghaa mwẹ vbe ọ da rri ọba?

¹² Ọmwa nọ mu egbe rriotọ kevbe nọ mwẹ udinmwẹ, ẹre Ọba Asa ghaa khin vbe ọ rre igbama. Vbe igiemwi, vbe ọ da rri ọba lele erhae ighẹ Abija, ọ na suẹn gha guọghọ avbe ẹbọ ni rre otọ nii hia. Ọ na vbe tama “emwa e Juda ne iran gha ru emwi ne ọ yẹẹ e Nọyaẹnmwa ne Osanobua ọghe erha iran odede, ne iran vbe gha ya emwi ne ọ maa iran re kevbe ne ọ yi ẹre iyi ne iran ru emwi.” (2 Krọ 14:1-7) Asa keghi nọ iyobọ vbe obọ e Jehova, vbe ẹghẹ ne Zẹra ne Ovbi e Etiopia kevbe ivbiyokuo ẹre ni re 1,000,000 ya mu okuo gha die Juda. Asa keghi tama e Jehova wẹẹ: “U gha sẹtin rhie iyobọ ne ivbiyokuo ne ọ ma wegbe zẹvbe ne u gha vbe sẹtin rhie iyobọ ne nọ wegbe. Ye ima obọ nian Nọyaẹnmwa rhunmwuda, wẹ ọre ima mu ẹtin yan.” Ẹmwẹ ne Asa ta na rhie ẹre ma wẹẹ, ọ mwẹ ilẹkẹtin nọ wegbe wẹẹ, e Jehova gha sẹtin miẹn emwa rẹn fan. Rhunmwuda ne Asa na mu ẹtin yan e Jehova, ẹre ọ zẹe ne Jehova na gbinna ne iran, obọ iran na ghi ke ukhunmwu ne Ivbi Etiopia.—2 Krọ 14:8-12.

13. De emwi nọ rhuan Asa zẹvbe ne ẹghẹ ya khian? Vbọsiẹ?

¹³ Ẹi mwẹ orhirhi ma gbe kue Asa, vbe ọ bẹghe ivbiyokuo 1,000,000 ni mu okuo rre, ọrheyerriọ ọ keghi mu ẹtin yan e Jehova, ọni ẹre ọ zẹe ne obọ ẹre na ke ukhunmwu. Sokpan emwi nọ da ọmwa nọ wẹẹ, Asa ma ghi nọ  iyobọ vbe obọ e Jehova, vbe ẹghẹ ne ọ ya werriẹ aro daa ọlọghọmwa ọvbehe. Vbe ẹghẹ ne ọba Izrẹl ighẹ Baasia ya kpe ohan ye Asa egbe, ọ keghi tu tie ọba e Sirria ne ọ do ru iyobọ ne irẹn. Emwi nọ ru na keghi ze ẹbe! E Jehova keghi gie akhasẹ Hanani nọ ya tama Asa wẹẹ: “Rhunmwuda ne u na mu ẹtin yan ivbiyokuo e Siria, vbene u gha na te mu ẹtin yan e Nọyaẹnmwa, ivbiyokuo ọba Izrẹl lẹẹ ruẹ fe nẹ.” Ke ẹghẹ nii kpa, okuo okuo ẹre Asa ghi gha khọn. (2 Krọ 16:7, 9; 1 Ọba 15:32) Vbe okha na maa ima re?

14. De vbene u khian ya mu ẹtin yan e Jehova hẹ? Zẹvbe nọ rre ebe 1 Timoti 4:12, de ere ne u gha miẹn deghẹ u na ru vberriọ?

¹⁴ Gha mu egbe rriotọ, u ghi vbe gha mu ẹtin yan e Jehova. Vbe ẹghẹ ne u na dinmwiamẹ, u keghi rhie ẹre ma wẹẹ, u mwẹ amuẹtinyan nọ wegbe dae Jehova. E Jehova na wa vbe ya ekhọe hia rhie ruẹ ba ọmọ koko. Vbọ khẹke ne u ghi ru nia? Ọ khẹke ne u ye gha mu ẹtin yan e Jehova. Ẹi mobọ lọghọ na hẹnhẹn egbe yan e Jehova, vbe a gha khian ru azẹ ne kpataki, sokpan ọ gha de ọghe azẹ ne ima ma ghee sẹ emwi vbo? Ọ khẹke ne u mu ẹtin yan e Jehova vbe u gha khian ru azẹ nọ rhirhi gha khin, ọre azẹ nọ dekaẹn irọkhegbe nọ, ra iwinna ne a na miẹn igho ra emwi ne u khian ya ẹdagbọn ruẹ ru! Ghẹ gha ya ẹwaẹn obọ ruẹ ru emwi. Nọghayayerriọ, gha gualọ adia vbe uwu Baibol, ni gha ru iyobọ nuẹn ya ru azẹ nọ khẹke, u vbe hia ne u lele adia nii. (Itan 3:5, 6) U ghaa ru vberriọ, ẹko ghi gha rhiẹnrhiẹn e Jehova, emwa ni rre iko ruẹ ghi vbe gha rhie ọghọ nọ khẹke nuẹn.—Tie 1 Timoti 4:12.

15. Zẹvbe nọ rre ebe 2 Krọnikol 18:1-3; 19:2, de abakuru ne Ọba e Jehosiafat ru?

¹⁵ Zẹvbe emwa ni ma gba, ma zẹdia ru abakuru. Vbọrhirhighayehẹ, ọ ma khẹke ne u gi ọni si ruẹ obọ ghee iyeke vbe ugamwẹ e Jehova. Gia ziro yan igiemwi ọghe Ọba e Jehosiafat. Ọ wa gha mwẹ akpa esiesi nibun. Vbe ọ waan dee, “Ọ kegha ga Osanobua erhae, ọ kegha hẹnmwẹ ne Osanobua.” Yevbesọni, ọ keghi gie avbe ekhaemwẹ ọnrẹn ne iran mu okhian la otọ e Juda hia, ne iran gha maa emwa emwi vbekpae Jehova. (2 Krọ 17:4, 7) Agharhemiẹn wẹẹ ọmwa esi ẹre Jehosiafat ghaa khin, ọ vbe zẹdia gha ru azẹ nọ ma khẹke. Asẹ ọkpa ne Jehosiafat ya zẹ owẹ ihan, e Jehova keghi gie akhasẹ ọghẹe ne ọ ya rhie adia nẹẹn. (Tie 2 Krọnikol 18:1-3; 19:2.) Vbe okha na maa ruẹ re?

16. Vbua miẹn ruẹ vbe emwi nọ sunu dae Rajeev?

 ¹⁶ A gha bu ruẹ ude, gha rhie. Vbene ẹmwata, ẹi mobọ khuẹrhẹ ne igbama nibun, ne iran mu ugamwẹ e Jehova ye okaro, egbọre erriọ vbe ye ne uwẹ. Ọ ghaa yerriọ, ghẹ gi egbe wọọ ruẹ. Gia ghee emwi nọ sunu dae Ọtẹn Nokpia Rajeev. Vbe ọ ghi guan kaẹn emwi nọ sunu dae irẹn vbe irẹn waan dee, ọ na wẹẹ: “Vbe I waan dee, I ma rẹn emwi ne I khian ya ẹdagbọn mwẹ ru. Vbe ẹghẹ nii, iku isasegbe kevbe irọkhegbe, ẹre ọ yẹẹ mwẹ sẹ iko na yo kevbe ikporhu, zẹvbe nọ wa vbe ye ne igbama nibun.” Vbọ ghi ru iyobọ ne Rajeev? Ọdiọn ọkpa keghi tie ẹre rhie ibude nẹẹn. E Rajeev khare wẹẹ: “Ọdiọn nii keghi rhie mwẹ ekhọe ghee emwi nọ rre ebe 1 Timoti 4:8, ima na vbe koko ziro yan rẹn.” E Rajeev keghi lele adia nii, ọ na vbe ru afiwerriẹ nọ khẹke vbe arrọọ ọghẹe. Ọ khare wẹẹ: “Ẹre I na ghi suẹn gha mu ugamwẹ e Jehova ye okaro.” De afiangbe nọ ghi lae miẹn? E Rajeev khare wẹẹ, “Vbọ ghi rre ukpo eso vba, I na ghi suẹn gha ga zẹvbe ọguọmwadia iwinna.”

17. De aro ne etẹn ni khian eniwanrẹn nẹ, ya ghee igbama ikpia ni ya ekhọe hia ga e Jehova?

¹⁷ Etẹn ni khian eniwanrẹn nẹ, wa ya aro nọ ghaan ghee igbama ikpia ne iran gba ga e Jehova kugbe! (Zẹf 3:9) Iran wa gbọyẹmwẹ ye odẹ ne uwa ya zọghae kevbe ẹrhiọn ne uwa ne igbama loo ya ru iwinna na mu ye uwa obọ. Iran wa hoẹmwẹ uwa ẹsẹsẹmwẹse.—1 Jọn 2:14.

18. Zẹvbe nọ rre ebe Itan 27:11, de aro ne Jehova ya ghee igbama ikpia ni gae?

¹⁸ Igbama ikpia, wa ghẹ mianmian wẹẹ, e Jehova hoẹmwẹ uwa, ọ wa vbe mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, uwa gha musọe. Ọ tae yotọ wẹẹ, vbe ẹghẹ okiekie ẹdẹ, avbe igbama ikpia gha ya ekhọe obọ iran rhie egbe ladian vbe ugamwẹ ọghẹe. (Psm 110:1-3) Ọ rẹnrẹn wẹẹ uwa hoẹmwẹ irẹn, kevbe wẹẹ, uwa hoo ne uwa ru vbene ẹtin uwa sẹ. Nọnaghiyerriọ, gha mwẹ izinegbe vbe egbe emwa ọvbehe, u gha vbe ru abakuru, ghẹ gi orhiọn gbe yọ ruẹ iwu. A gha rhie adia nuẹn, u ghi miẹn ọnrẹn yi, a gha vbe gbuẹ hin ọkhọ rre, u ghi gha ghee ẹre wẹẹ, obọ e Jehova ẹre ọ ke rre. (Hib 12:6) Ya ekhọe hia gha ru iwinna na rhirhi waa ruẹ re. Sẹ ehia, gi emwi hia ne u ru, gha ya ẹko rhiẹnrhiẹn e Jehova.—Tie Itan 27:11.