1. De emwi ne ebe Arhie Maan wẹẹ ọ khian sunu daa emwa ọghe Osanobua?

 EBE Arhie Maan gi ima rẹn wẹẹ, Arriọba Osanobua suẹn gha kha nẹ vbe ẹrinmwi kevbe wẹẹ, a khu Esu hin ẹrinmwi rre nẹ gha die uhunmwu otagbọn na. (Arhie 12:​1-9) Te avbe odibosa ni rre ẹrinmwi wa gha ghọghọ, vba ghi khu e Setan hin ẹrinmwi rre nẹ, sokpan te obọ khian wa da ima ni rre agbọn na. Vbọzẹ? Rhunmwuda ohu wa kakabọ mu Esu, erriọ vbe ya werriẹ aro nọ khọọ daa emwa ni ya ekhọe hia ga e Jehova vbe agbọn na.​—Arhie 12:​12, 15, 17.

2. Vbọ khian ru iyobọ ne ima ya mudia gbain?

² Vbọ khian ru iyobọ ne ima ya mudia gbain vbe Esu ghaa zẹ ima kpokpo? (Arhie 13:10) Emwi ọkpa nọ gha ru iyobọ ne ima, ọre deghẹ ima na rẹn emwi ni khian sunu vbe odaro. Vbe igiemwi, vbe ebe Arhie Maan, ukọ e Jọn gi ima rẹn afiangbe ne ima khian sọyẹnmwẹ ọnrẹn vbe nẹi khian ghi kpẹẹ gbe. Ọkpa vbe usun avbe afiangbe na ọre wẹẹ, te Osanobua khian guọghọ avbe eghian rẹn hia rua. Nian, gi ima guan kaẹn vbene ebe Arhie Maan ya gie avbe eghian na hẹ, kevbe emwi nọ khian sunu daa iran.

3. De ama eso na ya gie avbe eghian Osanobua?

³ Uviẹn nokaro vbe ebe Arhie Maan gi ima rẹn wẹẹ, “ama” ra emwi nọ mudia ye ihe emwi, ẹre a ya gie emwi na gbẹnnẹ ye ebe Arhie Maan. (Arhie 1:1) Avbe aranmwẹ oha, ẹre a ya gie avbe eghian Osanobua. Vbe igiemwi, ọ mwẹ “aranmwẹ oha” ọkpa nọ “ke uwu okun” ladian, nọ mwẹ “igho igbe kevbe uhunmwu ihinrọn.” (Arhie 13:1) Iyeke ọni, “aranmwẹ oha ọvbehe” na “vbe ke uwu otọ ladian.” Aranmwẹ oha na kegha guan vbe na ghee ugbogiorinmwi,  ọ na vbe “tie erhẹn nọ ke iso gha dele ye otagbọn.” (Arhie 13:​11-13) Iyeke ọni, “aranmwẹ oha nọ baa” ọkpa keghi ladian, igbiragia ọkpa keghi tota yan rẹn, ọ na gha hin ẹnrẹn khian. Aranmwẹ oha eha na, keghi mudia ye eghian ni wa gbodan ghee Jehova kevbe Arriọba ọghẹe ke otọ gha dee. Nọnaghiyerriọ, ọ wa gele khẹke ne ima rẹn avbe eghian na.​—Arhie 17:​1, 3.

4-5. De vbene emwi nọ rre ebe Daniẹl 7:​15-17 ya ru iyobọ ne ima ya rẹn, emwi na yae kha avbe ama ni rre ebe Arhie Maan?

⁴ Ma ke rẹn emwa ne avbe eghian na khin, ọ khẹke ne ima rẹn emwi ne avbe aranmwẹ oha na kevbe igbiragia na mudia ye ihe ẹre. E Baibol gha wa ru iyobọ ne ima ya rẹn ọna. Ako ọvbehe vbe Baibol ka rhan otọ ẹre nẹ, ama nibun na ya gie emwi vbe ebe Arhie Maan. Vbe igiemwi, akhasẹ ighẹ Daniẹl keghi miẹn umian ọkpa, vbe umian nii, “aranmwẹ oha enẹ nikhua keghi ke uwu okun ladian.” (Dan 7:​1-3) E Daniẹl keghi tama ima, emwi ne iran mudia ye ihe ẹre. Aranmwẹ oha enẹ nikhua na, keghi mudia ye “arriọba” enẹ. (Tie Daniẹl 7:​15-17.) Ọna ya ima rẹn wẹẹ, avbe aranmwẹ oha ne ebe Arhie Maan guan kaẹn, vbe mudia ye arriọba emwa nagbọn.

⁵ Nian, gi ima guan kaẹn ama eso ni rre ebe Arhie Maan. Ma gha bẹghe vbene Baibol khian ya ru iyobọ ne ima, ya rẹn otọ emwi na ya avbe ama na kha. Gi ima ka guan kaẹn avbe aranmwẹ oha ni rrọọ. Vbe okaro, ma gha bẹghe emwi ne iran mudia ye ihe ẹre. Vbe iyeke ọni, ma gha bẹghe emwi nọ sunu daa avbe aranmwẹ oha na. Vbe okiekie, ma ghi do ziro yan vbene avbe emwi na hia ya dekaẹn ima hẹ.

6. De emwi ne aranmwẹ oha nọ mwẹ uhunmwu ihinrọn, na guan kaẹn vbe ebe Arhie Maan 13:​1-4 mudia ye ihe ẹre?

⁶ De emwi ne aranmwẹ oha nọ mwẹ uhunmwu ihinrọn mudia ye ihe ẹre? (Tie Arhie Maan 13:​1-4.) Ma bẹghe ẹre wẹẹ, aranmwẹ oha na yevbe ubidọn, owẹ ọre na yevbe ọghe akpakomiza, vbene unu ẹnrẹn na yevbe ọghe oduma, ọ na vbe gha mwẹ igho igbe. Erriọ aranmwẹ oha enẹ na guan kaẹn vbe ebe Daniẹl uhunmwu ẹnrẹn 7, wa vbe gha ye zẹẹ. Sokpan vbe ebe Arhie Maan, aranmwẹ oha ọkpa, ẹre ọ mwẹ emwi ughughan na guan kaẹn na, ẹi re aranmwẹ enẹ zẹvbe nọ rre ebe Daniẹl. Ẹi re arriọba ọkpa kẹkan ẹre aranmwẹ oha na mudia ye ihe ẹre. Deba ọni, e Jọn khare wẹẹ, aranmwẹ oha na kegha kha “yan uhunmwu ẹwae hia kevbe emwa, ẹvbo na zẹ kevbe uhunmwu ẹvbo.” Ọna ya ima rẹn wẹẹ, aranmwẹ oha na i khian sẹtin gha re arriọba ọkpa kẹkan. (Arhie 13:7) Nọnaghiyerriọ, aranmwẹ oha na mudia ye ihe arriọba hia ni he kha yan emwa nagbọn ke otọ gha dee. *​—Asan 8:9.

7. De emwi ne dọmwadẹ uhunmwu ihinrọn ọghe aranmwẹ oha nii mudia ye ihe ẹre?

⁷ De emwi ne dọmwadẹ uhunmwu ihinrọn nii mudia ye ihe ẹre? Emwi nọ rre ebe Arhie Maan uhunmwu ẹnrẹn 17, gha ru iyobọ ne ima ya rẹn ewanniẹn ọghe inọta na. Rhunmwuda, ako nii gie amazẹ na guan kaẹn vbe ebe Arhie Maan uhunmwu ẹnrẹn 13. Ebe Arhie Maan 17:​10, gi ima rẹn wẹẹ: “Ọba ihinrọn ẹre iran khin: isẹn vbọ wulo nẹ, ọkpa ye rre ẹkete vbọ. Ọkpa nọ kẹre ma he rre, ọ gha rre, ovbi ẹghẹ kherhe ẹre ọ khian ya vbe otọ.” Vbe uwu arriọba emwa nagbọn hia fẹẹrẹ ne Esu he loo, ihinrọn vbọ ẹre a ya gie “uhunmwu” ọghe aranmwẹ oha nii.” Rhunmwuda, arriọba ihinrọn na, wa kakabọ gha mwẹ ẹtin, eguọmwadia e Jehova nibun keghi rre otọ ne avbe arriọba na, na khaemwisẹ ra ne avbe arriọba na, na vbe kpokpo eguọmwadia e Jehova. Vbe ẹghẹ ne Jọn na gha rre agbọn, isẹn vbe arriọba ihinrọn na, ru ọghe iran gberra  nẹ. Arriọba isẹn na ọre: Igipt, Asiria, Babilọn, Medo-Persia, kevbe Gris. Arriọba nogie ehan nọ re Rom, ẹre ọ ghaa khaemwisẹ vbe ẹghẹ ne Jọn ya miẹn umian na. De arriọba nọ ghi mudia ye uhunmwu nogie ihinrọn nọ vbe re arriọba nokiekie?

8. De arriọba nọ mudia ye ihe uhunmwu nogie ihinrọn ọghe aranmwẹ oha nii?

⁸ Ẹmwẹ akhasẹ ni rre ebe Daniẹl, gha ru iyobọ ne ima ya rẹn emwi ne uhunmwu nogie ihinrọn ọghe aranmwẹ oha nii mudia ye ihe ẹre. De arriọba nọ khaemwisẹ vbe “ẹdẹ Nọyaẹnmwa” nọ re ẹdẹ okiekie ne ima ye na? (Arhie 1:10) Arriọba ọghe United Kingdom kevbe United States of America, nọ vbe re arriọba ọghe Anglo-America ẹre ọ khaemwisẹ vbe ẹghẹ ne ima ye na. Nọnaghiyerriọ, ma gha sẹtin kha wẹẹ, arriọba na ẹre ọ mudia ye ihe uhunmwu nogie ihinrọn ọghe aranmwẹ oha na guan kaẹn vbe ebe Arhie Maan 13:​1-4.

9. De emwi ne aranmwẹ ọha nọ “mwẹ igho eva zẹvbe ọghe oteghe ohuan” mudia ye ihe ẹre?

⁹ Ebe Arhie Maan uhunmwu ẹnrẹn 13 ye vbe tama ima wẹẹ, uhunmwu nogie ihinrọn nii, nọ re arriọba ọghe Anglo-America, vbe gha yin zẹvbe aranmwẹ oha nọ “mwẹ igho eva zẹvbe ọghe oteghe ohuan, sokpan, ọ na suẹn gha guan vbe na ghee ugbogiorinmwi.” Aranmwẹ oha na “kegha winna iwinna ọyunnuan nikhua, ọ ghi tie erhẹn nọ ke iso gha dele ye otagbọn, vbe sirra emwa hia.” (Arhie 13:​11-15) Ebe Arhie Maan uhunmwu ẹnrẹn 16 kevbe 19 vbe gie aranmwẹ oha na zẹvbe “akhasẹ ohoghe.” (Arhie 16:13; 19:20) E Daniẹl vbe ta egbe emwi vbenian, ọ na kha wẹẹ, arriọba ọghe Anglo-America “gha si ọfuan ọghe ọhanabe.” (Dan 8:​19, 23, 24) Erriọ wa gele gha ye zẹẹ, vbe Okuo Ọgbagbọn Nogieva. Avbe umẹwaẹn ọghe Britain kevbe America ẹre ọ ku uhunmwu kugbe ya ru ugbe ne ọwẹwẹ eva na fi ye Pacific, nọ ghi ye Okuo Ọgbagbọn Nọgieva nii sẹ ufomwẹ. Ugbe ne ọwẹwẹ ne arriọba ọghe Anglo-America ru na, rhie ma wẹẹ, te iran “tie erhẹn nọ ke iso gha dele ye otagbọn.”

10. De emwi ne “amazẹ ọghe aranmwẹ oha nii” mudia ye ihe ẹre? (Arhie Maan 13:​14, 15; 17:​3, 8, 11)

¹⁰ Ọ mwẹ aranmwẹ oha ọvbehe ne ebe Arhie Maan ye vbe guan kaẹn. Te aranmwẹ oha na wa yevbe aranmwẹ oha nii nọ mwẹ uhunmwu ihinrọn, sokpan nọ ya lughaẹn ọre wẹẹ, irẹn kegha baa. E Baibol keghi tie ẹre “amazẹ ọghe aranmwẹ oha,” a na vbe gie ẹre zẹvbe “ọba nogie erẹnrẹn.” * (Tie Arhie Maan 13:​14, 15; 17:​3, 8, 11.) E Baibol gi ima rẹn wẹẹ “ọba” na ka gha rrọọ, sokpan a ma ghi vbe dọlegbe miẹn ọnrẹn; ọ ghi sẹ ẹghẹ, ọ na dọlegbe ladian. Erriọ ẹre United Nations wa ye zẹẹ, otu na keghi ya arriọba emwa nagbọn ike! Vbe okaro, e League of Nations ẹre a ghaa tie ẹre, sokpan, a ma ghi miẹn ọnrẹn vbe ẹghẹ Okuo Ọgbagbọn Nogieva. Vbene ẹghẹ ya khian, ọ na dọlegbe ladian, a na ghi do gha tie ẹre United Nations.

11. De emwi ne avbe arriọba emwa nagbọn ru, vbọzẹ nọ ma na khẹke ne ima mu ohan iran?

¹¹ Ohoghe ne aranmwẹ oha na nọ mudia ye ihe arriọba emwa nagbọn ta, keghi ya emwa gbodan ghee Jehova kevbe emwa rẹn. Ọ yevbe na miẹn wẹẹ, te ọ si “avbe ọba” ọghe uhunmwu otagbọn na hia koko khẹ okuo Amagẹdọn, nọ re “okuo ẹdẹ nọkhua ọghe Osanobua Ne Oghodua.” (Arhie 16:​13, 14, 16) Sokpan ọ ma khẹke ne afianma gha fian ima. E Jehova ne Osa Ne Oghodua i khian si obọ ẹgogo ghee iyeke, ẹgiẹgiẹ ẹre ọ khian ya miẹn emwa rẹn fan.​—Ẹzik 38:​21-23.

12. De emwi nọ khian sunu daa avbe aranmwẹ oha hia?

¹² Vbọ khian sunu daa avbe aranmwẹ oha na hia? Ebe Arhie Maan 19:20 khare wẹẹ: “A keghi  mu aranmwẹ oha nii oghunmwu kevbe akhasẹ ohoghe nii nọ winna iwinna ọyunnuan vbe odaro ẹre. Ama ọyunnuan nii ẹre ọ ya rẹrẹ iran ighẹ iran ni vin ama aranmwẹ oha ni ye egbe, ne iran na vbe gha ya uhunmwu rhanmwẹ otọ ne amazẹ ọre. A keghi mu iran eva kevbe ẹmwẹ ne unu filo ku uwu odighi erhẹn nọ giẹn emwi nọ yevbe ugbofi ladian.” Nọnaghiyerriọ, te avbe arriọba na khian ye gha khaemwisẹ, vbe Osanobua gha do guọghọ iran, ai khian ghi vbe dọlegbe miẹn iran.

13. De ukpokpo ne Ivbiotu e Kristi miẹn vbe obọ avbe arriọba?

¹³ De vbene ọna ya kaẹn ima hẹ? Zẹvbe Ivbiotu e Kristi, Osanobua kevbe Arriọba ọghẹe, ẹre ọ khẹke ne ima gha ye ẹre ike. (Jọn 18:36) Ọna rhie ma wẹẹ, ọ ma khẹke ne ima gha mwẹ obọ vbe ẹmwẹ otu azẹ ọghe arriọba agbọn na. Sokpan, ọna i zẹdẹ khuẹrhẹ, rhunmwuda arriọba agbọn na hoo ne ima gha ya egbe hia ye iran ike, vbe ẹmwẹ ne ima ta kevbe emwi ne ima ru. Ọmwa ke ọmwa nọ ghi ye iran ike keghi mwẹ ama ọghe aranmwẹ oha nii. (Arhie 13:​16, 17) Ọmwa nọ ghi mwẹ ama nii nẹ, e Jehova i khian miẹn ọnrẹn yi, ẹi khian vbe gha mwẹ arrọọ ọghe etẹbitẹ. (Arhie 14:​9, 10; 20:4) Nọnaghiyerriọ, ọ ma zẹdẹ khẹke ne ima gha mwẹ obọ ne ima ye vbe ẹmwẹ otu azẹ, ọ gha khọnrẹn wẹẹ, arriọba kpikpi ima ne ima ru vberriọ!

14. De emwi ọvbehe ne ukọ e Jọn miẹn, nọ yan rẹn unu ruan zẹvbe nọ rre ebe Arhie Maan 17:​3-5?

¹⁴ Ọ mwẹ emwi ọvbehe ne ukọ e Jọn bẹghe nọ yan rẹn “unu ruan.” Vbọ bẹghe? Okhuo ọkpa nọ hin ọkpa vbe uwu avbe aranmwẹ oha nọ khọọ nii khian. (Arhie 17:​1, 2, 6) A keghi gie okhuo na zẹvbe “ogiete ebabotu” ra igbiragia ne oghogho, a na vbe tie ẹre “Babilọn Nọkhua.” Ọ kegha gu avbe “ọba agbọn na,” “gbe alama oghẹ.”​—Tie Arhie Maan 17:​3-5.

15-16. Gha re “Babilọn Nọkhua,” kevbe wẹẹ vbe ima ya rẹn hẹ?

¹⁵ Gha re “Babilọn Nọkhua”? Okhuo na i sẹtin gha re otu azẹ ọghe arriọba agbọn na, rhunmwuda e Baibol khare wẹẹ, ọ gu avbe ọkaolotu iran ru oghẹ. (Arhie 18:9) Ne Baibol na kha wẹẹ, okhuo na hin avbe arriọba agbọn na, ọ rhie ma wẹẹ, te ọ hia nọ gha loo iran. Vbe deba ọni, okhuo na i khian vbe sẹtin mudia ye ihe okpe ẹki okpe ere ọghe agbọn Esu na. Rhunmwuda ako ọvbehe vbe ebe Arhie Maan gie iran zẹvbe “emwa ni do ẹki nikhua vbe agbọn.”​—Arhie 18:​11, 15, 16.

¹⁶ E Baibol gha so unu ye igbiragia, emwi na mobọ yae kha ọre, emwa ni mwẹ obọ vbe emwi ke emwi nọ dekaẹn ẹbọ na ga, ra ni ye agbọn na ike, sokpan iran ghi gha ru vbene a miẹn wẹẹ iran ga Osanobua. (1 Krọ 5:25; Jems 4:4) Sokpan te emwa ni ya ẹkoata ga Osanobua wa lughaẹn, e Baibol gie iran zẹvbe emwa ni ma “sankan” ra ni ma rẹn okpia. (2 Kọr 11:2; Arhie 14:4) E Babilọn nẹdẹ ẹre ọ ghaa re igiogbẹ ọghe ugamwẹ ohoghe. Nọnaghiyerriọ, ugamwẹ ohoghe hia ẹre Babilọn Nọkhua mudia ye ihe ẹre.​—Arhie 17:​5, 18; ya ghee uhunmwuta nọ khare wẹẹ, “What Is Babylon the Great?” nọ rre jw.org.

17. Vbọ khian sunu daa e Babilọn Nọkhua?

¹⁷ Vbọ khian sunu daa e Babilọn Nọkhua? Ebe Arhie Maan 17:​16, 17 rhie ewanniẹn ye inọta na, ọ wẹẹ: “Igho igbe ne u dẹghe, kevbe aranmwẹ oha nii gha do gha khuiwu ebabotu nii, iran gha viọ emwi nọ mwẹ hia kpa, iran ghi bannọ ọnrẹn ruan. Iran gha rri efun egbe ẹre, iran gha ya erhẹn giẹn ruan. Rhunmwuda Osanobua ẹre ọ rhie ẹre ye iran ekhọe, ne iran ru iho ọghẹe.” Vbene ẹmwata, Osanobua gha rhie ẹre ye ekhọe ọghe arriọba agbọn na, ne iran loo aranmwẹ oha nọ baa nii, nọ re United Nations, ya werriẹ aro nọ khọọ daa avbe ugamwẹ ohoghe  hia, iran ghi vbe guọghọ ehia fẹfẹfẹ.​—Arhie 18:​21-24.

18. Vbọ khẹke ne ima gban egbe na, ne ima mieke na rhie ẹre ma wẹẹ, ma i ye Babilọn Nọkhua ike?

¹⁸ De vbene ọna ya kaẹn ima hẹ? Ọ khẹke ne ima ye gha rhie egbe ye “emwi ne Osanobua ne Erha mwa tie ẹre ugamwẹ ẹmwata nọ gbae.” (Jems 1:27) E Babilọn Nọkhua keghi ya imamwaemwi ohoghe mu emwa rẹrẹ, iran mwẹ obọ vbe ugie ne Baibol gbodan yi, iran fuẹn vbe uwu uyinmwẹ esakan, erriọ iran vbe ya gu avbe orhiọn dan mu obọ. Rhunmwuda ọni, ọ ma khẹke ne ima gi emwi rhọkpa kaẹn ima kaẹn Babilọn Nọkhua! Te ima khian ye gha tama emwa ne iran “ke evba ladian,” ne ọfuan nọ khian rruan e Babilọn Nọkhua ghẹ mieke na rruan iran.​—Arhie 18:4.

19. Gha re ‘ugbogiorinmwi ne gẹdẹgbẹ nọ baa’?

¹⁹ Ebe Arhie Maan vbe guan kaẹn “ugbogiorinmwi ne gẹdẹgbẹ ọkpa nọ baa.” (Arhie 12:3) Ugbogiorinmwi na, kegha gu e Jesu kevbe avbe odibosa ọghẹe khọn. (Arhie 12:​7-9) Ọ keghi werriẹ aro nọ khọọ daa emwa ọghe Osanobua, ọ na vbe rhie ẹtin ne arriọba ọghe agbọn na. (Arhie 12:17; 13:4) Gha re ugbogiorinmwi na? Irẹn ọre “nene ẹyẹn nẹkporriọ na tie ẹre Esu ra Setan.” (Arhie 12:9; 20:2) Irẹn ẹre ọ loo avbe eghian ọghe Osanobua hia.

20. Vbọ khian sunu daa ugbogiorinmwi nii?

²⁰ Vbọ khian sunu daa ugbogiorinmwi nii? Ebe Arhie Maan 20:​1-3 gi ima rẹn wẹẹ, odibosa ọkpa gha mu Esu fi uvun nẹi mwẹ otọ, ọ ghi yevbe na miẹn wẹẹ, te a mu ẹnrẹn ye eghan. Vbe uwu ẹghẹ na, e Setan i “ghi sẹtin mu avbe agbẹnvbo rẹrẹ, ọ te ya sẹ ufomwẹ ọghe ukpo arriaisẹn nii.” Vbe okiekie, a ghi fi e Setan kevbe avbe ugbogiorinmwi ọghẹe fi “odighi erhẹn kevbe ugbofi.” Ọna rhie ma wẹẹ, te a khian fuẹn iran rruan vbe etẹbitẹ. (Arhie 20:10) Muẹn roro, vbene agbọn khian gha ye hẹ vbe a gha guọghọ Esu kevbe avbe ugbogiorinmwi ọghẹe ruan nẹ. Ẹghẹ nii gha rhiẹnrhiẹn gbe!

21. Vbọzẹ nọ na khẹke ne emwi ne ima tie vbe ebe Arhie Maan gha sẹ ima ọyẹnmwẹ?

²¹ Te ọ wa sẹ ima ọyẹnmwẹ ne ima na rẹn emwi na ya avbe ama ni rre ebe Arhie Maan kha! Nian, ma rẹn emwa ni re eghian ọghe Osanobua nẹ, ma vbe rẹn emwi nọ khian sunu daa iran. Ọghe ne ẹmwata, “oghọghọ nọ ne ọmwa nọ ya urhu nọ lae tie ẹmwẹ akhasẹ na, kevbe emwa hia ni vbe danmwehọ ẹmwẹ akhasẹ na”! (Arhie 1:3) Sokpan a gha ghi guọghọ avbe eghian ọghe Osanobua nẹ, de afiangbe ne emwa esi khian sọyẹnmwẹ ọnrẹn? Ọna ẹre ima khian ziro yan vbe ako iruẹmwi nọ ghi lele ọna.