1, 2. (a) De vbene arrọọ ruẹ gha te gha ye hẹ deghẹ e Baibol i rrọọ? (b) De emwi nọ gha ya ima miẹn ere vbe Ẹmwẹ Osanobua?

U GHA sẹtin ya ekhọe zẹ omwa rẹn vbene arrọọ ruẹ gha te gha ye hẹ deghẹ e Baibol i rrọọ ra? U gha te gha yin pirhipirhi, rhunmwuda adia nọ ke obọ Osanobua rre i rrọọ. U ghẹ te rẹn ẹmwata vbekpae Osanobua, arrọọ kevbe vbene emwi khian gha ye hẹ vbe odaro. U ghẹ vbe rẹn obọ ne Jehova ya mu emwa nagbọn vbe ẹghẹ nẹdẹ.

² Nọ ya maan ọre wẹẹ, ma i rre egbe agbọn nọ so ebiebi vberriọ. E Jehova keghi kpemehe Ẹmwẹ ọnrẹn ne Baibol, ọ na vbe si agbada vbe unu tae wẹẹ, te ọ khian gha rrọọ vbe ẹdẹdẹmwẹdẹ. Ukọ e Pita keghi guan kaẹn ẹmwẹ nọ rre ebe Aizaia 40:⁠8. Ma rẹn wẹẹ, ẹi re Baibol ẹre ako na wa guan kaẹn taara, sokpan ọ ginna ẹmwẹ nọ rre uwu ẹre. (Tie 1 Pita 1:​24, 25.) Vbene ẹmwata, e Baibol ne a ya urhuẹvbo ruẹ gbẹn ẹre u khian rẹn otọre sẹ, u wa vbe miẹn ere vbọ. Emwa ne Ẹmwẹ Ọghe Osanobua yẹẹ, wa yi ọna ẹro. Ke ẹghẹ gha dee, emwa nibun wa rhiegba ye Baibol na zedu ẹre nọ mieke na sẹ emwa nibun obọ, agharhemiẹn wẹẹ ọ ma zẹdẹ gha khuẹrhẹ ne iran. Ọna keghi re ahoo ọghe Osanobua ‘ne emwa hia miẹnfan, ne iran vbe do rẹn ẹmwata nii.’​—⁠1 Tim. 2:​3, 4.

3. De emwi ne ima khian ziro yan vbe ako iruẹmwi na? (Ghee efoto nọ rre omuhẹn.)

 ³ Vbe ako iruẹmwi na, ma gha ziro yan vbene Osanobua ya ruẹ hẹ ne Ẹmwẹ ọnrẹn ye gha rrọọ (1) vbe urhuẹvbo na ya gbẹn ọnrẹn fiwerriẹ, (2) vbe afiwerriẹ rhiegbe ma vbe Arriọba emwa nagbọn, nọ ghi vbe yae fiwerriẹ ighẹ urhuẹvbo ne emwa hia zẹ, kevbe (3) vbe emwa ni zedu e Baibol werriẹ aro daa ukpokpo. Ako iruẹmwi na gha ya ima gbọyẹmwẹ ye Ẹmwẹ Osanobua sayọ. Ọ gha vbe ya ahoẹmwọmwa ne ima mwẹ ne Ọmwa nọ kpemehe Baibol dinmwi sayọ, rhunmwuda te irẹn kpemehe ẹre ne ima miẹn ere vbọ.​—⁠Mai. 4:2; Rom 15:⁠4.

4. (a) De vbene urhuẹvbo ya fiwerriẹ zẹ vbene ẹghẹ ya khian? (b) Vbọ rhiẹre ma wẹẹ e Jehova i gbe ewanmwẹ ghee obọkpa? De aro ne u ghi ya ghee Osanobua nia?

⁴ Zẹ vbene ẹghẹ ya khian, afiwerriẹ ghi gha rhiegbe ma vbe urhuẹvbo na zẹ. Ẹmwẹ eso na ka loo ghi do lughaẹn ne vbene a te ya loo ẹre. Ughaghe urhuẹvbo ne u zẹ vbe fiwerriẹ nẹ. Erriọ urhuẹvbo na mobọ ya gbẹn Baibol nọ re Hibru kevbe Grik vbe ya fiwerriẹ. Urhuẹvbo e Hibru kevbe Grik na ghi zẹ nia lughaẹn ne na ghaa zẹ vbe ẹghẹ na ya gbẹn e Baibol. Rhunmwuda ọni, e Baibol na zedu ẹre, ẹre ọmwa ke ọmwa nọ hoo nọ rẹn otọre gha miẹn tie, uhiẹn ya sẹ egbe emwa ni họn urhuẹvbo e Hibru kevbe Grik na ghi zẹ vbe ẹdẹnẹrẹ. Eso vbe gha mwẹ ọnrẹn vbe orhiọn ne iran ruẹ urhuẹvbo e Grik kevbe Hibru nẹdẹ, ne iran mieke na sẹtin tie Baibol vbe urhuẹvbo na wa ya gbẹn ọnrẹn. A sẹtin miẹn wẹẹ iran i khian miẹn ere vbọ sẹ vbene iran te yaro yi. * Ọ keghi sẹ ima ọyẹnmwẹ wẹẹ, a zedu e Baibol hia nẹ kevbe abọ eso vbọ vbe urhuẹvbo nọ rrie odẹ 3,000. Te ọ ghi dewuarorua nia wẹẹ, e Jehova hoo ne “dọmwade uhunmwu ẹvbo kevbe ẹwae” gha miẹn ere vbe Ẹmwẹ ọnrẹn. (Tie Arhie Maan 14:⁠6) Ọna sẹ nọ gha ya ima sikẹ Osanobua sayọ rhunmwuda, irẹn ọre Osa nẹi gbe ewanmwẹ ghee obọkpa kevbe nọ mwẹ ahoẹmwọmwa.​—⁠Iwinna 10:⁠34.

5. Vbọ ya e King James Version ru ekpataki?

⁵ Afiwerriẹ nọ rhiegbe ma vbe urhuẹvbo, zẹ vbene ẹghẹ ya khian, vbe rhiegbe ma vbe avbe urhuẹvbo na zedu e Baibol ghee. E Baibol nọ wa khuẹrhẹ na tie vbe a ka zedu ẹre, sẹtin khian ne emwa nibun i ghi sẹtin tie vbene ẹghẹ ya khian. Igiemwi ọkpa keghi re Baibol na tie ẹre King James Version na zedu ẹre ghee urhuẹvbo Ebo. Ukpo 1611 ẹre a ka gbẹn ọnrẹn ladian. Ọ ke do gha re ọkpa vbe usun E Baibol na zedu ẹre ghee urhuẹvbo Ebo na ghi loo sẹ, kevbe wẹẹ, ẹmwẹ eso na loo ro ya gbẹn ọnrẹn, keghi do ru ekpataki sẹrriọ wẹẹ, te a ye loo ẹre do fi ebanban. * Vbọrhirhighayehẹ, King James Version ma mobọ loo eni Osanobua. Ako ne “Jehova” na ladian i zẹdẹ bun. Ako nibun nọ te khẹke ne eni Osanobua gha ye vbe abọ ọghe Baibol na ye urhuẹvbo e Hibru gbẹn, ẹre iran ye ikpẹmwẹ nikhua gbẹnnẹ “NỌYAẸNMWA” yi. Zẹ vbene ẹghẹ ya khian, abọ ọghe Baibol ne a ya urhuẹvbo e Grik gbẹn na vbe ladian vbe King James Version. Ikpẹmwẹ nikhua ẹre iran vbe ya gbẹnnẹ “NỌYAẸNMWA” ye ako eso nọ te khẹke ne eni Osanobua gha ye. Ọna keghi rhiema wẹẹ, iran ni zedu e King James Version rẹnrẹn eke nọ khẹke ne eni Osanobua gha ye vbe abọ ọghe Baibol na ya urhuẹvbo Grik gbẹn.

6. Vbọzẹe ne ima na gbọyẹmwẹ ye New World Translation?

 ⁶ Vbe orre nibun ghi gberra nẹ, ẹmwẹ nibun na loo ro vbe King James Version keghi do khian nai ghi loo. Erriọ e Baibol nibun na zedu ẹre vbe ẹghẹ nẹdẹ vbe ye. Ọna ẹre ọ zẹe ne ima na gbọyẹmwẹ ye New Word Translation na ya urhuẹvbo ne khuẹrhẹ gbẹn. A zedu ehia nẹ ra abọ eso vbọ vbe urhuẹvbo nọ gberra 150, rhunmwuda ọni, emwa nibun mwẹ ọnrẹn vbe uhunmwu otagbọn hia. Odẹ nọ rriẹ na ya gbẹn ọnrẹn ẹre ọ zẹe nọ na rherhe sẹ emwa nibun ekhọe. (Psm. 119:97) Sẹ ehia, ako hia ni khẹke ne eni Osanobua gha ye vbe Baibol, ẹre ọ ye vbe New World Translation.

7, 8. (a) Vbọzẹe ne Ivbi e Ju nibun vbe orre nogieha Ọ Te Sẹ Ẹghẹ E Kristi, ma na ghi gha họn urhuẹvbo iran nọ re Hibru? (b) Vbọre Greek Septuagint?

⁷ Afiwerriẹ nọ rhiegbe ma vbe Arriọba emwa nagbọn keghi vbe ya urhuẹvbo na mobọ zẹ fiwerriẹ. De emwi ne Osanobua ru ne afiwerriẹ vbenian ghẹ ya Ẹmwẹ ọnrẹn khian ne emwa i ghi sẹtin rẹn otọre? Emwi nọ sunu vbe ẹghẹ nẹdẹ gha rhie ewanniẹn ye inọta na. Ivbi Izrẹl ẹre ọ gbẹn abọ ọghe Baibol na ya urhuẹvbo Hibru gbẹn. 39 ẹre ehia khin. Iran keghi re emwa nokaro ne “Osanobua rhie ẹmwẹ ọnrẹn na rhie mwẹ.” (Rom 3:​1, 2) Sokpan vbe ọ ghi rre orre nogie 3, Ọ Te Sẹ Ẹghẹ E Kristi, Ivbi e Ju nibun ma ghi gha họn urhuẹvbo iran nọ re Hibru. Vbọzẹe? Rhunmwuda Alexander the Great keghi khọnmiotọ yan agbẹnvbo nibun nọ ghi ya Arriọba e Greece vẹwae la ehe nibun. (Dan. 8:​5-7, 20, 21) Zẹ vbene ọ ya vẹwae khian, urhuẹvbo e Grik keghi do khian urhuẹvbo ọghe emwa nibun ni rre ototọ arriọba e Greece ya sẹ egbe Ivbi e Ju ni wa zagha la ehe nibun vbe arriọba e Greece. Ne Ivbi e Ju nibun na ghi do gha zẹ e Grik, iran nibun ma ghi sẹtin gha rẹn otọ e Baibol na ya e Hibru gbẹn. Vbọ ghi sunu?

⁸ Vbe adesẹneva orre nogieha Ọ Te Sẹ Ẹghẹ E Kristi, a keghi zedu ebe isẹn nokaro ọghe Baibol ghee urhuẹvbo e Grik. Orre nogieva Ọ Te Sẹ Ẹghẹ E Kristi, ẹre a ghi zedu ẹre fo ighẹ abọ ọghe Baibol ne a ya e Hibru gbẹn. Ọna ẹre a ghi do gha tie ẹre Greek Septuagint. Septuagint ọre abọ ọghe Baibol ne a ya urhuẹvbo e Hibru gbẹn, ne a ka wa zedu ẹre.

9. (a) De vbene Septuagint kevbe Baibol na zedu ẹre vbe ẹghẹ nẹdẹ ya ru iyobọ ne emwa ni tie Baibol hẹ? (b) De ako nọ ghi yẹẹ ruẹ sẹ vbe abọ ọghe Baibol ne a ya e Hibru gbẹn?

⁹ E Septuagint ẹre ọ ghi zẹe ighẹ Ivbi e Ju ni zẹ urhuẹvbo e Grik sẹtin gha tie Baibol na ya e Grik gbẹn. U miẹn vbene ọ gha gbe iran otiti hẹ! Ọ ghi sẹ ẹghẹ, a keghi zedu abọ eso ọghe Baibol ghee urhuẹvbo ne emwa ghi mobọ gha zẹ vbene a ghee Syriac, Gothic kevbe Latin. Emwa ghi sẹtin gha tie Evbagbẹn Nọhuanrẹn nẹ vbe urhuẹvbo iran, iran ke do gha mwẹ ako nọ ghi vbe yẹẹ iran sẹ vbọ, vbene ọ ye vbe ẹdẹnẹrẹ. (Tie Psalm 119:​162-165.) Ẹmwẹ Osanobua ma wii rua agharhemiẹn wẹẹ afiwerriẹ rhiegbe ma vbe avbe urhuẹvbo ne a ya gbẹn e Baibol kevbe ne a zedu ẹre ghee.

10. Vbọzẹe ne emwa nibun ma na gha mwẹ e Baibol vbe ẹghẹ Wycliffe?

¹⁰ Ẹghẹ eso nọ gberra, emwa eso ni ya ẹtin vbe iwegbe khaevbisẹ te hia ne emwa kẹkan ghẹ miẹn e Baibol tie, sokpan emwa ni mwẹ imuohan ọghe Osanobua ma kue yọ. Ọkpa vbe usun iran kegha re John Wycliffe. Te irẹn wa gha hoo ne emwa hia miẹn e Baibol gha tie ne iran mieke na miẹn ere vbọ. Sokpan vbe ẹghẹ ọre, emwa kẹkan ma zẹdẹ gha mwẹ e Baibol. Vbọzẹe?  Te Baibol wa gha ghan rhunmwuda, obọ kẹkan ẹre a ya gha gbẹn ọnrẹn vbe ẹghẹ nii. Ọna ẹre ọ zẹe ne emwa nibun ma na sẹtin gha dẹlẹ ọre. Yevbesọni, emwa nibun i gua tie ebe vbe ẹghẹ nii. Iran sẹtin họn vbe a tie Baibol vbe sọs, sokpan iran i khian wa sẹtin rẹn otọre dinmwi rhunmwuda urhuẹvbo ne a ya gbẹn e Baibol ne iran loo vbe sọs vbe ẹghẹ nii kegha re Latin. E Vulgate ẹre a tie Baibol nii. Vbuwe ẹghẹ ne a kha na, emwa nibun i họn urhuẹvbo e Latin. Nọnaghiyerriọ, de vbene iran khian ghi ya rẹn emwi ewe ọghe orhiọn nọ rre Baibol?​—⁠Itan 2:​1-5.

11. De vbene Baibol e Wycliffe ya ru iyobọ ne emwa hẹ?

¹¹ Vbe ọ ghi rre ukpo 1382, e Wycliffe kevbe erhuanegbe ẹre keghi zedu e Baibol ghee urhuẹvbo Ebo. A kegha tie Baibol nii Wycliffe Bible. Erhuanegbe Wycliffe na ghaa tie ẹre Lollards ẹre ọ mobọ wa gha loo e Baibol na. Owẹ kẹkan ẹre erhuanegbe Wycliffe ya kporhu la igue hia ni rre otọ England rhunmwuda iran hoo ne emwa gha mwẹ irẹnmwi ọghe Baibol. Iran gha ghi tie ako eso ma emwa nẹ vbe Baibol e Wycliffe, iran ghi vbe sẹrae ne iran ighẹ abo eso ọghe Baibol nii ne a ya obọ kẹkan gbẹn. Ẹrhiọn ne iran loo ro keghi wa ya emwa nibun werriegbe gha mwẹ ẹkorhiẹnrhiẹnmwẹ ye Ẹmwẹ Osanobua.

12. De obọ ne avbe olodigba ya mu e Wycliffe kevbe erhuanegbe ẹre rhunmwuda iwinna ne iran rhiegbe yi?

¹² De emwi ne avbe olodigba ghi ru? Iran kegha khọ ẹko Wycliffe kevbe erhuanegbe ẹre rhunmwuda iwinna esi ne iran rhiegba yi. Iran wa gha zẹ erhuanegbe Wycliffe kpokpo. Avbe olodigba nii keghi hia vbe odẹ ke odẹ ne a ho e Baibol Wycliffe bẹkun. Uhiẹn vbe e Wycliffe ye wu nẹ, avbe olodigba na suẹn gha tie ẹre ọghian sọs. Ọ ma fo ye evba, avbe olodigba na ya tọnnọ ugboloko e Wycliffe ladian vbe eke na ree ẹre yi, iran ghi giẹn ọnrẹn nẹ, iran na ya hihiẹ emuẹn ọnrẹn ku ẹzẹ na tie ẹre Swift. Ọrheyerriọ, iran ma sẹtin ruẹ ne Baibol ghẹ sẹ obọ emwa ni hoo ne iran tie ẹre. Ukpo nibun ghi gberra nẹ, emwa eso vbe Europe kevbe ni ke ẹvbo ọvbehe rre na suẹn gha zedu e Baibol ghee urhuẹvbo ughughan ne emwa nibun rẹn otọ re.

13. De ilẹkẹtin ne ima mwẹ? De odẹ ne ilẹkẹtin na ya ye amuẹtinyan ọghe ima wegbe sayọ hẹ?

¹³ Osanobua ẹre ọ tobọre ya orhiọn nọhuanrẹn dia emwa ni gbẹn e Baibol.  Irẹn ẹre ọ yevbe ru iyobọ ne emwa ni zedu e Baibol vbene a ghee Septuagint, e Baibol e Wycliffe kevbe King James Version. Sokpan vbene Osanobua ya dia emwa ni gbẹn e Baibol lughaẹn ne vbene ọ ya ru iyobọ ne emwa ni zedu e Baibol. Levbasevba, iwinna ne avbe ọzedu ru keghi suigiẹ yọ wẹẹ, ẹmwẹ ne Jehova tae i de fua; te Ẹmwẹ ọnrẹn khian gha rrọọ ẹdẹdẹmwẹdẹ. Ena hia ma sẹ nọ gha ye ima gha mwẹ amuẹtinyan wẹẹ eyan hia ne Jehova yan rẹn gha vbe mwẹ amusẹ ra?​—⁠Jọs. 23:⁠14.

14. Vbọzẹe ne Ẹmwẹ Osanobua na ye ahoẹmwọmwa ne ima mwẹ daa ẹre wegbe sayọ?

¹⁴ E Jehova ẹre ọ zẹe ighẹ Ẹmwẹ ọnrẹn ye rrọọ do fi ẹghẹ ne ima ye na. Ọna sẹ nọ gha yae wegbe sayọ ighẹ amuẹtinyan kevbe ahoẹmwọmwa ne ima mwẹ daa ẹre. * Ne irẹn na hoẹmwẹ ima, ọ vbe hoo ne ima miẹn ere vbe emwi ne irẹn maa ima re, ẹre ọ zẹe ne irẹn na kpemehe Baibol, ẹre ọ vbe zẹe ne ọ na taa mu olọ yan rẹn wẹẹ emwi rhọkpa i khian sẹtin wabọre rua. (Tie Aizaia 48:​17, 18.) Vbene ẹmwata, te ọ wa khẹke ne ima hoẹmwẹ Jehova, ma vbe gha lele adia ọghẹe.​—⁠1 Jọn 4:19; 5:⁠3.

15. De emwi ne ima khian ruẹ vbe ako iruẹmwi nọ ghi lelẹe?

¹⁵ Ma ya aro nọ ghan ghee Ẹmwẹ Osanobua, sokpan de odẹ ne ima gha ya gele miẹn ere vbe e Baibol na tie ne egbe ọmwa? De emwi nọ gha ru iyobọ ne ima ya rhie emwa ekhọe daa e Baibol vbe ima ghaa rre ikporhu? De vbene etẹn ni ya ọta guan vbe iko gha ya rhiẹre ma wẹẹ e Baibol ọre ẹzi ọghe emwi ne iran maa emwa re? A gha zẹ ewanniẹn ye inọta na vbe ako iruẹmwi nọ ghi lelẹe.