1, 2. De emwi ne Esu ru nọ si emwa nagbọn fi ọlọghọmwa ne iran ye ke ne a ya bu agbọn tu agbọn gha dee?

EMWI eso ne avbe umẹwaẹn ru ladian, vbe na ghee efoni, ukpa ọghe ẹlẹtriki, imọto kevbe fridge keghi ya emwi hia maan sayọ. Sokpan, emwi eso ne iran vbe ru ladian, vbe na ghee agele, esiga kevbe ugbe ne ọwẹwẹ keghi mu arrọọ ọghe emwa nagbọn ye ikpadede. Vbọrhirhighayehẹ, ọ mwẹ emwi ọvbehe nọ khọ sẹ ena hia, nọ suẹnrẹn vbe ẹghẹ omuhẹn. De emwi nọ khin? Ohoghe ne a ta. Ọmwa ne ẹi ta ẹmwata, nọ mu emwa ọvbehe rẹrẹ, ọre ọmwa ohoghe. De ọmwa ne ọ wa suẹn ohoghe ne a ta? Esu wa nọ! Jesu tobọre tae wẹẹ, Esu ọre “erha ohoghe hia.” (Tie Jọn 8:44.) De ẹghẹ ne Esu wa ya ta ohoghe nokaro?

² Ogba ọghe Idẹn ẹre Esu na suẹn ohoghe ne a ta vbe ukpo arriaisẹn nibun nọ gberra. Vbe Jehova yi Adam kevbe Ivi, te iran wa gha sọyẹnmwẹ arrọọ vbe Paradais ne ọ viọ iran yi. Erriọ Esu ya rre do mu emwi hia rhia. Esu rẹnrẹn wẹẹ, Osanobua tama Adam kevbe Ivi ne iran ghẹ re vbe ọmọ erhan “ne ọ rhie ẹwaẹn ne a ya rẹn emwi nọ maan kevbe ne ẹi maan ne ọmwa.” Osanobua wẹẹ iran gha danmwẹ ọnrẹn, iran gha wu. Esu wa rẹn ọna, sokpan ọ na ya ẹyẹn tama e Ivi wẹẹ: “Ọnii i re ẹmwata; wa i wulo.” Ọna ẹre ọ wa ohoghe nokaro. Esu na vbe kha wẹẹ: “Te Osanobua tae vberriọ, rhunmwuda, ọ rẹnrẹn wẹẹ, wa gha rriọe, wa gha do gha ye vbe Osanobua, wa ghi do gha rẹn ẹmwi nọ  maan ke ne ẹi maan zẹ vbene irẹn yẹ.”—Gẹn 2:15-17; 3:1-5.

3. De vbene ohoghe ne Esu tae ya rhiẹre ma wẹẹ, ekhọe atosi ẹre ọ mwẹ? Vbọ ghi kẹrikian?

³ Ohoghe ne Esu tae na rhiẹre ma wẹẹ, ọ ma zẹdẹ hoẹmwẹ Ivi rhunmwuda ọ rẹnrẹn wẹẹ, Ivi gha re vbe omọ erhan nii, ọ gha wu. Adam vbe Ivi keghi sọtẹ daa Osanobua. Vbọ ghi kẹrikian? Uwu kevbe orukhọ. (Gẹn 3:6; 5:5) Orukhọ ne iran ru, ẹre ọ si ẹre ne ‘uwu na sẹ egbe emwa ni rre agbọn na hia.’ Rhunmwuda ọni, “uwu keghi mu yan emwa hia, ya sẹ egbe avbe emwa ne ọ ma rukhọ zẹ vbene Adam rukhọ.” (Rom 5:12, 14) Te Osanobua te yi emwa nagbọn ne iran gha sọyẹnmwẹ arrọọ vbe etẹbitẹ zẹvbe emwa nii gbae. Sokpan, rhunmwuda isọtẹ ọghe Adam kevbe Ivi, te ima ghi wulo, ọmwa gha kue sẹ ukpo 70 ra 80, a ghi wẹẹ ọ tọe. Erriọ “akhiẹ kevbe ibaro” vbe ya lelẹe khian. (Psm 90:10) Ohoghe ne Esu tae ẹre ọ si ena hia.

4. (a) De inọta eso ne ima khian ziro yan vbe ako iruẹmwi na? (b) De aro emwa ne Jehova hoo nọ gha re ọse irẹn zẹvbe ne Psalm 15:1, 2 khare?

⁴ Vbe Jesu guan kaẹn ozere ne Esu do, ọ keghi kha wẹẹ: ‘Ọ ma mudia gbain vbe odẹ ọghe ẹmwata, rhunmwuda ẹmwata i vbe rre uwu irẹn.’ Esu ma he ye fiwerriẹ, te irẹn wa ye “mu otọ agbọn hia rẹrẹ.” (Arhie 12:9) Ima ma hoo ne Esu mu ima rẹrẹ, nọnaghiyerriọ, ma gha ziro yan inọta eha na: De vbene Esu ya mu emwa rẹrẹ vbe ẹdẹnẹrẹ? Vbọzẹe ne emwa na mobọ ta ohoghe? Vbọzẹe ne ọ na khẹke ne a gha ta “ẹmwata” vbe ẹghẹ hia?—Tie Psalm 15:1, 2.

5. De vbene Esu ya mu emwa nagbọn rẹrẹ vbe ẹdẹnẹrẹ?

⁵ Ukọ e Pọl rẹnrẹn wẹẹ, ma gha sẹtin mudia gbain ne obọ Esu ghẹ “ke odukhunmwu ne ọghe ima, rhunmwuda ma rẹn ehe ne ọ ghae yi.” (2 Kọr 2:11) Ma rẹnrẹn wẹẹ, Esu ẹre ọ kha yan agbọn na. Irẹn ẹre ọ dia ugamwẹ ohoghe, arriọba emwa nagbọn kevbe emwa ni do okpe ẹki okpe ere. (1 Jọn 5:19) Ẹi kpa ima odin ne emwa ni rre ukpo arrioba na ta ohoghe rhunmwuda Esu kevbe avbe ugbogiorinmwi ẹre ọ loo iran. (1 Tim 4:1, 2) Erriọ emwa ni do okpe ẹki vbe ya ta ohoghe vbe iran ghaa ya emwi ne iran rẹnrẹn ighẹ ẹi maan wewe, rhunmwuda te iran gualọ igho.

6, 7. (a) Vbọzẹe ne a gha na kha wẹẹ, ohoghe ne avbe ọkaolotu ugamwẹ ta, ẹre ọ ghi wa khọ sẹ? (b) De ohoghe eso ne avbe ọkaolotu ugamwẹ ta?

⁶ Nọ ghi wa khọ sẹ, ọre ohoghe ne avbe ọkaolotu ugamwẹ ta. Ọmwa ke ọmwa nọ ya iran yi, ọ na vbe gha ru emwi ne ẹi yẹẹ Osanobua, arrọọ ọghe etẹbitẹ sẹtin lae ban. (Hoz 4:9) Jesu rẹnrẹn wẹẹ, te avbe ọkaolotu ugamwẹ ni ghaa rrọọ vbe ẹghẹ irẹn wa gha mu emwa rẹrẹ. Ọni ẹre ọ si ẹre ne Jesu na tama iran wẹẹ: “U miẹn agbọn ne uwa ye, wa ni maa emwa uhi kevbe Farisi. Emwa okeke ẹre uwa khin! Wa ghi fian okun rra, wa ghi la ẹvbo ohoho foo gha gualọ arhin ọkpa kẹkan ne uwa gha ya khian enọyayi. Wa ghẹ ghi miẹn nẹ, wa ghi yae khian ọmwa ne ọ kere ye Gehenna, [ọfuan ọghe etẹbitẹ] ọ vbe khọ sẹ uwa.” (Mat 23:15, NW; ftn.) Ẹmwẹ nọ wegbe ẹre Jesu tama avbe ọkaolotu ugamwẹ ohoghe nii, rhunmwuda, Esu ne izigha nọ re erha iran, ẹre iran ya egbe ta.—Jọn 8:44.

⁷ Te avbe ọkaolotu ugamwẹ ohoghe ghi wa kpọ kua vbe ẹdẹnẹrẹ. Eso tie egbe iran e pastọ, rabbi, swami kevbe ohẹn. Vbene a ghee avbe Farisi nẹdẹ, iran i gi emwa ‘rẹn ẹmwata ne ọ rre ẹmwẹ Osanobua,’ iran keghi “fi ẹmwata ne ọ rre ẹmwẹ Osanobua werriẹ ya khian ohoghe.” (Rom 1:18, 25) Usun ohoghe ne iran ta ọre wẹẹ, ọ gha kẹ ọmwa ya miẹn Jesu yi nẹ, ọni ọre ọ miẹn fan nẹ, evbọ rrọọ i wu, te ọmwa la ọmwa rre kevbe wẹẹ, ọ ma de emwi nọ rhiae  vbe odaro Osanobua deghẹ ikpia vbe ikpia rọnmwẹ egbe ra deghẹ ikhuo vbe ikhuo rọnmwẹ egbe.

8. De ohoghe ne emwa ni rre ukpo arriọba khian ta vbe ne ẹi khian ghi kpẹ gbe? De emwi nọ khẹke ne ima ru?

⁸ Emwa ni khaevbisẹ wa vbe ta ohoghe ya mu emwa rẹrẹ. Vbe ne ẹi khian ghi kpẹ gbe, iran gha vbe ta ohoghe ohanabe ọvbehe. Iran ghi kha wẹẹ, ọfunmwegbe kevbe agbẹkunsotọ rre ehe hia. Sokpan, udemwurri ẹre ọfuan khian ya rruan iran. Iran gha suẹn gha ta ohoghe na, ọ ma khẹke ne ima yae yi, rhunmwuda ma rẹnrẹn wẹẹ, te ẹdẹ ibuohiẹn ọghe Jehova khian rre vbe udemwurri, zẹvbe ne oyi rre vbe asọn.—1 Tẹs 5:1-4.

9, 10. (a) Vbọzẹe ne emwa na ta ohoghe? Vbọ kẹrikian? (b) De emwi nọ khẹke ne ima gha yerre vbekpae Jehova?

⁹ Vbe ẹdẹnẹrẹ, ẹi re emwa ni rre ukpo arriọba ọkpa ẹre ọ ta ohoghe. Ebe ọkpa ne okpia ọkpa ne a tie ẹre Y. Bhattacharjee gbẹn, vbe uhunmwuta ọkpa nọ khare wẹẹ, “Why We Lie,” ọ keghi kha wẹẹ, “Ohoghe keghi re akpa nọ gbọzinian vbe ẹkhọe ivbi agbọn.” Te emwa ghi ghee ẹre wẹẹ, ohoghe ne a ta ma zẹdẹ de emwi nọ rhia. Emwa nibun keghi ta ohoghe ne iran ya sinmwi oseghe ne egbe iran. Eso ya ohoghe gbe gue abakuru ne iran ru. Emwa nibun vbe ta ohoghe ya miẹn emwa igho. Ebe ne a ka ya unu kaẹn ban vbe kha wẹẹ: “Emwa nibun i lele emwa ne iran ta ohoghe ma, te iran ta ohoghe ma emwa ne iran ma rẹn, emwa ne iran gba winna, avbe ọse, ya sẹ egbe etẹn vbuwe ẹgbẹẹ.”

¹⁰ De ọlọghọmwa ne ohoghe si? Te a ghi ghee egbe vbirhi vbirhi, a ma ghi gba ẹko egbe, ọse nibun khian oghian egbe ba ẹmwẹ ohoghe ne a ta. Vbe igiemwi, okhuo nọ fi owẹ ye oha, ọ na vbe gha ya ohoghe gbe gue ẹre, ne arowa re ghẹ rẹn. Umiẹn vbene ọ gha da okpia nii hẹ, vbe ọ gha ghi do rẹn! Ọ ma vbe khẹke ne okpia gha ya obọ nọ tọn mu ọvbokhan rẹn kevbe ivbi ẹre ra ne ọ gha ta ẹmwẹ ekpọ ma iran vbe owa, sokpan ọ gha sẹ orere, ọ ghi ba gha ru vbene a miẹn wẹẹ, ọ ya obọ esi mu iran. Ọ khẹke ne ima gha yerre wẹẹ, emwa ẹkẹ vbe iwẹnwẹn vbenian i sẹtin mu emwi rhọkpa lẹre ne Jehova rhunmwuda, “te a fannọ ehia, a na vbe waa ẹre ye otọ vbe odaro ẹre.”—Hib 4:13.

11. De emwi ne ima miẹn ruẹ vbe okha ọghe Ananaias vbe Safira? (Ghee efoto nọ rre omuhẹn.)

¹¹ E Baibol guan kaẹn vbene Satan ya “hin yan” ọdọ vbe amwẹ ọkpa hẹ vbe orre nokaro, ne ọ ghi ya iran ta ohoghe ma Osanobua. Ananaias vbe Safira kegha hoo ne iran fi eki ma avbe ukọ. Iran ghi khiẹn otọ ọghe iran nẹ, iran na rhie igho eso lẹre vbọ, sokpan iran ghi sẹ eke ne avbe ukọ ye, iran na khama iran wẹẹ, igho hia ne iran khiẹn ẹre iran rhie rre. Iran na gha hoo ne emwa hia vbe iko gha ghee iran zẹvbe emwa esi ni gele ya ekhọe hia ru izọhẹ. Sokpan Jehova bẹghe uyinmwẹ ne iran yinrin, ọ na vbe rri iran oya yọ.—Iwinna 5:1-10.

12. Vbọ khian sunu daa emwa ni ta ohoghe? Vbọzẹe ne emwi vberriọ khian na sun daa iran?

¹² De aro ne Jehova ya ghee emwa ni ta ohoghe? “Odighi erhẹn” ẹre Esu kevbe emwa hia fẹẹrẹ ni mema ta ohoghe khian na ya mu ọmẹn. (Arhie 20:10; 21:8; Psm 5:6) Vbọzẹe? Rhunmwuda aro ọkpa ẹre Jehova ya ghee emwa ni ta ohoghe kevbe emwa hia ni yin uyinmwẹ nọ sọnnọ Osanobua.—Arhie 22:15.

13. De aro ọmwa ne Jehova khin? Vbọ ghi khẹke ne ima gha ru nia?

¹³ Ma rẹnrẹn wẹẹ, e Jehova “i ye vbe emwa ne agbọn ni ta ohoghe.” Uhiẹn e Baibol ye vbe kha wẹẹ: ‘Osanobua i sẹtin ta  ohoghe.’ (Nọm 23:19; Hib 6:18) E Jehova keghi khuiwu “aranmwẹ ne ọ ta ohoghe.” (Itan 6:16, 17) Deghẹ ima hoo ne ima ya ẹko rhiẹnrhiẹn Osanobua, te ọ khẹke ne ima gha ta ẹmwata vbe ẹghẹ hia. Ọna ẹre ọ si ẹre ne ima i na “ta ohoghe ma egbe.” Ẹmwata ẹre ima “ta ma egbe.”—Kọl 3:9.

14. (a) Vbọ ya ima lughaẹn ne ugamwẹ ohoghe? (b) Vbe ima miẹn ruẹ vbe ilele nọ rre ebe Luk 6:45?

¹⁴ De odẹ ọkpa ne eguọmwadia e Jehova ya lughaẹn ne emwa ni rre ugamwẹ ohoghe? Ma keghi “ta ẹmwata.” (Tie Zẹkaraia 8:16, 17.) E Pọl keghi kha wẹẹ: “Ma ghi gha hia ne ima gha rhiema wẹẹ, eguọmwadia Osanobua ma khin, . . . vbekpae ikpe orhu ẹmwata.” (2 Kọr 6:4, 7) E Jesu na vbe kha wẹẹ: “Emwi ne ọ rre ọmwa ekhọe ọre unu ẹnrẹn ta ladian.” (Luk 6:45) Ọna rhiema wẹẹ, ọmwa nọ mwẹ ekhọe ata keghi ta ẹmwata vbe ẹghẹ hia, erriọ vbe ya ta ẹmwata vbe emwi hia ne ọ ru. Ọni rhiema wẹẹ, ọ ghi gha ta ẹmwata ma ẹgbẹe ọre, erhunmwuyẹn, avbe ọsiọre kevbe emwa ne ọ gu winna. Nia, gi ima ziro yan odẹ eso ne ima khian ya rhiẹre ma wẹẹ emwa ata ẹre ima khin.

15. (a) Vbọzẹe ne ọ ma na zẹdẹ khẹke ne ima gha yin uyinmwẹ agabagebe?(b) Vbe ima khian ya sẹtin mudia gbain hẹ vbe ihua ima ghaa kpikpi ima ne ima ru emwi nọ ma khẹke? (Ghee evbagbẹn ye ototọ.)

¹⁵ Deghẹ igbama ẹre u khin, ghẹ gha ya egbe ta ihua rhunmwuda u hoo ne u gua usun ro. Ọna ẹre ọ si ẹre ne igbama eso na yin uyinmwẹ agabagebe. Iran ghi ba gha yin vbe na ghee emwa esi vbe iran ghaa rre uwu ẹbu etẹn kevbe ẹgbẹe iran, sokpan iran ghaa rre uwu ẹbu ihu iran ne ẹi ga e Jehova kevbe iran ghaa loo intanẹt, iran ghi fi werriẹ. Iran sẹtin gha ta ẹmwẹ ekpọ, iran gha mu egbe oya, iran ghi gha da ayọn gbe egbe, iran sẹtin vbe gha loo ikpe ukhunmwu ni wegbe, iran ghi vbe gha danmwehọ ihuan nọ mu ọmwa ekhọe rhia, iran sẹtin vbe zẹ egbakhian vbe ẹkhokho. Igbama vbenian sẹtin gha roro ẹre wẹẹ evbibiẹ iran, etẹn vbe iko kevbe Osanobua ma rẹn emwi ne iran ru. Vbene ẹmwata, te iran mu egbe iran rẹrẹ. (Psm 26:4, 5) E Jehova rẹnrẹn emwa ni ya “ukpunu” kẹkan gae. (Mak 7:6) Ọ khẹke ne ima lele adia na, nọ rre ebe Itan nọ khare wẹẹ: “Ghẹ gha gbọvo emwa ni ru orhukhọ, gha mwẹ imuohan ọghe Jehova vbe ẹghẹ hia.”—Itan 23:17, NW. *

16. Vbọzẹe ne ọ na khẹke ne ima gha ta ẹmwata deghẹ ima hoo ne ima rhie obọ ye iwinna ugamwẹ ne kpataki?

 ¹⁶ Deghẹ u hoo ne u rhie obọ ye iwinna arọndẹ ọghe ẹghẹ hia ra ugamwẹ ne kpataki nọ rhirhi gha khin, ọ mwẹ ebe ne u gha rhie obọ yi. Ọ khẹke ne u ta ẹmwata vbe u ghaa gbẹnnẹ emwi ye ebe na kha na, vbe na ghee uyinmwẹ ruẹ, vbene u ya sọyẹnmwẹ egbe hẹ kevbe deghẹ ọmwa ne egbe rran rẹn ẹre u khin. (Hib 13:18) Sokpan, deghẹ ọ mwẹ uyinmwẹ eso nọ ma gba ne u yinrin, gi ediọn rẹn vbekpa ẹre, ne iran mieke na ru iyobọ nuẹn. Ẹghẹ nii, u sẹtin gha ya ekhọe ọguọmwaziro nọ hianrẹn ga e Jehova.—Rom 9:1; Gal 6:1.

17. De emwi nọ khẹke ne ima ru vbe eghian gha nọ ima ọta vbekpae etẹn ima?

¹⁷ Deghẹ arriọba mu awua ye iwinna ọghomwa vbe ẹvbo ne u ye, de emwi nọ khẹke ne u ru deghẹ iran na nọ ruẹ ọta vbekpae etẹn? Ọ khẹke ne u ta emwi hia ma iran ra? De emwi ne Jesu ru vbe e Gọvina ọghe Rom zọlọ re ọta? Ọ mwẹ ẹghẹ ne Jesu ma ya ta ẹmwẹ rhọkpa, zẹvbe nọ gua ilele ọghe Evbagbẹn Nọhuanrẹn ro, nọ khare wẹẹ, ẹghẹ rrọọ “ne a ya hunwan.” (Asan 3:1, 7; Mat 27:11-14) Ma gha vba egbe ima vbe ihe vbenian, ọ khẹke ne ima loo ẹwaẹn ne ima ghẹ mieke na mu arrọọ ọghe etẹn ima ye ikpadede.—Itan 10:19; 11:12.

18. De emwi nọ khẹke ne ima ru vbe ediọn gha nọ ima ọta vbekpae etẹn ima?

¹⁸ U gha rẹn vbekpae orukhọ nọ wegbe ne ọtẹn ru, de emwi nọ khẹke ne u ru? Ọmwa ne ọ ru orhukhọ na sẹtin gha re ọse ruẹ ne khuankhuankhuan. Ediọn gha nọ ruẹ ọta vbekpae emwi vbenian, ọ khẹke ne u ta ẹmwata, rhunmwuda iran ẹre Jehova loo ya kpe iko huan. E Baibol khare wẹẹ: “U gha ta ẹmwata, iwinna ẹmwata ẹre u winnaẹn nii.” (Itan 12:17; 21:28) Ọni rhiema wẹẹ, ẹmwata ẹre ọ khẹke ne u tama ediọn, ọ ma khẹke ne u fian ba re. Ọ khẹke ne ediọn rẹn ẹmwata nọ rre ẹmwẹ, ne iran mieke na sẹtin ru iyobọ nọ khẹke ne ọmwa nọ ru orukhọ.—Jems 5:14, 15.

19. De emwi ne ima khian miẹn ruẹ vbe ako iruẹmwi nọ ghi lele ọna?

¹⁹ Vbe ọsian ighẹ Devid na erhunmwu gie Jehova, ọ na kha wẹẹ: “Ekhọe ne ọ diae kevbe ẹmwata” ẹre ọ ya ẹko rhiẹnrhiẹn Osanobua. (Psm 51:6) Devid rẹnrẹn wẹẹ, ọmwa ne ọ mwẹ ekhọe esi ẹre ọ ta ẹmwata. Nọnaghiyerriọ, te ọ khẹke ne Ivbiotu e Kristi “gha ta ẹmwata ma egbe” vbe emwi hia ne iran rhirhi gha ru. Odẹ ọvbehe ne ima vbe ya rhiẹre ma wẹẹ ima lughaẹn ne emwa ọvbehe, ọre ne ima na kporhu iyẹn nọ maan ọghe ẹmwata. Ọna ẹre ima khian ziro yan vbe ako iruẹmwi nọ ghi lele ọna.