Vbe I ghi sẹtin suẹn iwinna arọndẹ nẹ, e Jehova keghi fiangbe mwẹ vbe odẹ ne I ma te yaro yi. (Ẹfis 3:20) Sokpan, de vbene Jehova ya fiangbe mwẹ hẹ? Gu mwẹ wa ke otọ suẹn gha ta okha na.

Ukpo 1939 ẹre a biẹ mwẹ vbe ẹvbo na tie ẹre Berlin, vbe Germany. Te Okuo Ọgbagbọn II wa da suẹn gha khọn vbe ẹghẹ nii. Vbe okuo nii ghi rrie ufomwẹ vbe ukpo 1945, ivbi iyokuo kegha ya okọ ẹhoho filo ugbe nọ wẹwẹ ye ehe ughughan vbe Berlin. Ọ mwẹ ẹghẹ ne ivbi iyokuo na, vbe ya fi ugbe nọ wẹwẹ ye idunmwu ima, ọna ẹre ọ ghi ya ẹgbẹe mwẹ lẹẹ gha rrie eke na lẹre yi ne ugbe nọ wẹwẹ ghẹ vba ọmwa. Arrọọ ọghe ima na vbe gha rre ikpadede vbe eke ne ima ya lẹre yi, rhunmwuda ọni, ma keghi lẹẹ gha rrie Erfurt nọ re ẹvbo ne a na biẹ iye mwẹ.

Iye mwẹ wa gha hoo nọ rẹn odẹ ọghe ẹmwata. Rhunmwuda ọni, ọ na gha tie ebe ughughan ne emwa ni rri egie ebe gbẹnnẹ, ọ na vbe gha mu ukpa mu uwerhẹn ghee ugamwẹ ughughan, nọ mieke na rẹn nọ re ọghe ẹmwata vbọ, sokpan ọ ma miẹn nọ mu ẹre ekhọe. Ọ ghi rre odẹ ukpo 1948, Osẹe Jehova eva na do kporhu vbe owa ima. Iye mwẹ ghi tie iran la owa nẹ, ọ na suẹn gha nọ iran ọta nibun, inọta na gha degbe inọta. Ọ ma he sẹ ughaẹdẹ ọkpa ne Avbe Osẹe Jehova rrie owa ima, vbe iye mwẹ tama imẹ vbe ọtẹn mwẹ nokhuo ne kherhe wẹẹ: “I miẹn odẹ ọghe ẹmwata nẹ.” Asẹ na ẹre ima ya suẹn iko na yo vbe Erfurt.

Vbe ukpo 1950, ma na werriegbe si gha rrie Berlin. Iko na tie ẹre Berlin-Kreuzberg ẹre ima ghaa ye. Vbọ ma he kpẹẹ vba, ma na vbe si gha rrie ihe ọvbehe vbe Berlin. Iko na tie ẹre Berlin-Tempelhof ẹre ima ghi gha ye. Ọ ghi sẹ ẹghẹ, iye mwẹ na dinmwiamẹ, sokpan, mẹ na gha siegbe. Vbọzẹe?

I ma gha mwẹ alaghodaro vbe odẹ ọghe orhiọn, rhunmwuda, ọmwa ne ekhue mu, ẹre I ghaa khin. Ukpo eva gbalaka ẹre I ya yo ikporhu sokpan, ekhue ma gu mwẹ kporhu ma ọmwa rhọkpa. Emwi keghi fiwerriẹ vbe arrọọ mwẹ vbe I ghi suẹn gha gu etẹn ni deziẹn vbe odẹ ọghe orhiọn mu obọ. Eso vbuwe etẹn na keghi rhie udinmwẹ ma vbe iran rre agọ irrioya vbe East Germany. Eso vbọ na gha lẹre si ebe iyẹn ọghomwa ye East Germany, vbene iran na rẹn wẹẹ, arriọba  gha mu iran, eghan ẹre iran khian na ya vba egbe iran. Igiemwi ọghe iran wa ru iyobọ mẹ. I na ghi do gha roro ẹre wẹẹ, deghẹ etẹn na sẹtin mu arrọọ ọghe iran ye ikpadede rhunmwuda ugamwẹ e Jehova kevbe etẹn, mẹ gha vbe hia, ne I do gha re ọmwa nọ din.

I ghi deba etẹn vbe emwamwa ne kpataki na ya kporhu iyẹn nọ maan vbe ukpo 1955, I na fẹko do gha mwẹ alaghodaro. Ekhue ma ghi mobọ gha mu mwẹ. Vbe elẹta ọkpa nọ ladian vbe ebe ọghomwa na ghaa tie ẹre Informant, * Ọtẹn Nokpia Nathan Knorr na kha wẹẹ, ọna ọre emwamwa ọghe iwinna ikporhu iyẹn nọ maan nọ khian mu otọ sẹ. Ọ na vbe kha wẹẹ, etẹn hia ghaa mwẹ ọghae vbe emwamwa na, vbe uki na mwamwaẹn yi, te ọ khian gha re ikporhu iyẹn nọ maan na ma he miẹn egbọre ẹdẹ. Erriọ wa gele gha ye zẹẹ! Vbọ ma he kpẹẹ vba, I na ya egbe fiohan ne Jehova, I na dinmwiamẹ vbe ukpo 1956. Ẹdẹ ọkpa ẹre imẹ, erha mwẹ kevbe ọtẹn mwẹ nokhuo dinmwiamẹ. Vbe I ghi dinmwiamẹ nẹ, ọ vbe gha mwẹ azẹ ọvbehe ne kpataki nọ khẹke ne I ru.

I te wa rẹn wẹẹ, iwinna arọndẹ ẹre ọ khẹke ne I rhie obọ yi, sokpan, I na gha la ẹdẹ yọ. I na ka ya ruẹ iwinna. Iwinna ne I ruẹre ọre ne a na si emwi ye otọ ẹvbo ughughan (import-export trade). I ghi ruẹ iwinna nẹ, I na wẹẹ ne I winna kherhe ne I mieke na fiẹnro iwinna ne I ruẹre sayọ. Ukpo 1961 ẹre I miẹn iwinna vbe ẹvbo na tie ẹre Hamburg vbe Germany. E Hamburg ọre ehe nọ ghi kpọlọ sẹ vbe Germany ne okọ ẹzẹ na kun sie. Te I wa gha sọyẹnmwẹ iwinna na, rhunmwuda ọni, I ma rherhe rhie obọ ye iwinna arọndẹ, I na gha la ẹdẹ yọ. Vbọ ghi ru iyobọ mẹ?

E Jehova keghi loo etẹn ni wẹro vbe odẹ ọghe orhiọn ya ru iyobọ mẹ. Vbe ẹghẹ na kha na, ọse mwẹ nibun wa ru iwinna arọndẹ. Iran wa rhie igiemwi esi yotọ mẹ. Ọtẹn Nokpia Erich Mundt, nọ ka gha rre agọ irrioya, na tama mwẹ ne I mu ẹtin yan e Jehova. Ọ na vbe kha wẹẹ, vbe irẹn rre agọ irrioya, etẹn ni ma mu ẹtin yan e Jehova, ni mu ẹtin yan egbe iran, ẹre ọ worua vbe odẹ ọghe orhiọn. Sokpan, etẹn ni ghaa mwẹ amuẹtinyan ne ẹi beghe dae Jehova, ẹre Jehova loo ro ya ye otu ẹre khian nọ deziẹn.

Ọtẹn Nokpia Martin Poetzinger nọ ghi do gha re ọkpa vbe Ẹbu Nọ Su wa vbe gha rhie igiọdu mẹ. Ẹghẹ nibun ẹre ọ ya gha tama etẹn wẹẹ: “Udinmwẹ keghi re emwi ewe nọ wa hiunsi nọ khẹke ne ima gha mwẹ.” I ghi ru erria yan ẹmwẹ igiọdu na nẹ, I na ghi sẹ iwinna mwẹ rae, ẹre I na rhie obọ ye iwinna arọndẹ vbe June 1963. Ọna ọre atamuolọyan nọ ghi maan sẹ ne I ru. Uki eva ghi gberra nẹ, vbene I te suẹn gha gualọ iwinna ọvbehe, otu keghi kpasẹ yọ ne I suẹn gha ga zẹvbe arọndẹ ne kpataki. Ukpo eso ghi vbe gberra nẹ, e Jehova keghi fiangbe mwẹ vbe odẹ ne I ma te zẹdẹ yaro yi; otu na gie na tie mwẹ gha die Owebe Gilead ne ukpogie 44.

Ọkpa vbe usun emwi kpataki ne I ruẹ re vbe obọ Etẹn Nikpia Nathan Knorr kevbe Lyman Swingle vbe Owebe Gilead ọre: “Ghẹ gi ẹtin fuẹ vbe iwinna ne Jehova waa ruẹ re.” Iran keghi rhie igiọdu ne ima, ne ima mwẹ izinegbe uhiẹn vbe emwi ghaa lọghọ vbe ehe na rhirhi gie ima gha rrie. Ọtẹn Nokpia Knorr keghi nọ ima wẹẹ: “De emwi ne uwa khian rhie aro tua vbe ehe na khian gie uwa gha rrie? Vbene ẹvbo nii gbe iruẹn sẹ hẹ nọ ra, irruarusa ni rre evba nọ ra, ra usẹ ne emwa sẹ vba? Ra okperhan, obobo kevbe ugbaro emwa ni sọyẹnmwẹ ẹre uwa khian rhie aro tua? Wa gha mwẹ ahoẹmwọmwa daa emwa ni rre ehe ke ehe na khian gie uwa gha rrie!” Ẹdẹ ọkpa vbe Ọtẹn Nokpia Swingle ghi guan kaẹn evbọzẹe ne egbe na rherhe wọọ etẹn eso vbe ehe na gie iran gha rrie, ameve na te suẹn gha rhọ kua vbe aro ọre. Ọ na ghi gbamẹ sawọn vbe ovbi ẹghẹ kherhe, ọ ke werriegbe suẹn gha guan. Ọta na kevbe emwi nọ sunu na keghi ya mwẹ ta mu olọ yan rẹn wẹẹ, I gha zinegbe emwi ne I rhirhi miẹn vbe ehe na khian gie mwẹ gha rrie, ne I mieke na ya ẹko rhiẹnrhiẹn Jesu kevbe ọguọmwadia esi kevbe nọ waan.—Mat 25:40.

Otu ghi tama ima ehe na khian gie ima gha rrie nẹ, etẹn eso ni ga vbe Bẹtẹl na nọ eso vbuwe ima, ehe na gie ima gha rrie. Iran wa ta emwi esi vbekpae ehe na gie etẹn nikẹre gha rrie. I ghi tama iran wẹẹ Congo (Kinshasa) ẹre a gie mwẹ gha rrie, iran na ka hunwan suun, ẹre iran na kha wẹẹ: “Eu, e Congo! E Jehova gu ruẹ rrọọ.” Vbe ẹghẹ na kha na, te okuo wa gha khọn vbe Congo, erriọ emwa nibun vbe ya gha wulo. Vbọrhirhighayehẹ, I ma mianmian emwi ne I ruẹ re. Ma ghi ladian nẹ vbe Owebe Gilead vbe September 1967, mẹ vbe Heinrich Dehnbostel kevbe Claude Lindsay na kpa gha rrie Kinshasa vbe Congo.

Ma ghi sẹ Kinshasa, ma na ya uki eha ruẹ urhuẹvbo e French. Vbe iyeke ọni, ma na la okọ ẹhoho gha rrie Lubumbashi, na ka gha tie ẹre Elisabethville, nọ rre ọkpẹn ehe ne Zambia vbe Congo na gba miẹn uwu vbe odẹ ahọ ọghe Congo. Owa ne avbe arọndẹ na gie yo isi tota yi, ẹre ima tota yi vbe ima sẹ evba.

Emwa nibun ma he zẹdẹ họn ikporhu iyẹn nọ maan vbe Lubumbashi rhunmwuda ọni, te ọ wa gha gbe ima otiti ne ima na gha re emwa okaro ni do kporhu vba. Vbọ ma he kpẹẹ vba, ma na do gha mwẹ emwa nibun ne ima gu tie Baibol. Iran bun sẹrriọ wẹẹ, ima ma ghi gha miẹn ẹghẹ ya gha maa iran hia emwi. Ma vbe gha kporhu ma avbe olakpa. Te iran nibun wa gha mwẹ ẹkorhiẹnrhiẹnmwẹ ye iwinna ikporhu iyẹn nọ maan, iran i vbe muan ẹmwẹ nọ rre Baibol. Urhuẹvbo e Swahili ẹre iran mobọ zẹ, rhunmwuda ọni, mẹ vbe Claude Lindsay na ruẹ vbe na zẹ ọre hẹ. Asẹ na ẹre otu ya wẹẹ ne ima deba iko e Swahili.

Agharhemiẹn wẹẹ ima sọyẹnmwẹ emwi nibun, ma wa vbe werriẹ aro daa isievẹn ughughan. Ẹghẹ nibun ẹre ima ya gha dekun avbe ọgbalegbe ni da ayọn ni mu osisi mwẹ, iran ghi gha ba ima ifiẹzọ ohoghe. Ọ mwẹ ẹghẹ ne ẹbu olakpa ni viọ osisi mwẹ ya khọn la ehe ne ima na gha do iko vbe owa ne ima tota yi. Iran na viọ ima gha rrie station. Ma ghi sẹ evba, iran na wẹẹ ne ima tota yotọ kẹkan. Odẹ ẹgogo igbe vbe asọn ẹre iran ghi ya sẹ ima rae.

Ọ ghi rre ukpo 1969, otu na wẹẹ ne I suẹn gha ga zẹvbe ọgbaroghe ọghe otako. Vbe ako eso ne I ghaa mu otuẹ yo, ọ mwẹ ihe eso ne I ya owẹ khian la vbe oha ne ekhuọrhọ vuọẹn kevbe ne irunmwu ni taẹn na sọn gue ehe hia. A mobọ miẹn irunmwu  vbenian vbe otọ Africa. Vbe igue ọkpa ne I mu otuẹ yo, ototọ e bẹdi mwẹ ẹre iye ọkhọkhọ ọkpa kevbe ivbi ẹre ghaa vbiẹ. Ii khian mianmian urhu nọ lae nọ ya gha huẹn mwẹ vbe owiẹ fioro vbene ẹdẹ te waan. Ẹko keghi sẹ mwẹ ọyẹnmwẹ vbe I ghaa yerre, ẹghẹ ota eso ne ima vbe etẹn ya tota lẹga erhẹn, ma ghi gha guan kaẹn imamwaemwi ẹmwata ni rre Baibol.

Ọkpa vbe usun isievẹn nọ ghi wegbe sẹ ne ima werriẹ aro daa, ọre emwa okeke ni ghaa tie egbe iran etẹn, ni deba otu e Kitawala. * Eso vbuwe iran keghi dinmwiamẹ, iran na vbe do gha re ediọn vbe iko. Vbọrhirhighayehẹ, emwa okeke na, ni ye vbe okuta ni gha sẹtin rhua ọmwa owẹ, ma sẹtin mu etẹn ni ya ẹkoata ga e Jehova rẹrẹ. (Jud 12) Ọ ghi sẹ ẹghẹ, e Jehova na tobọre kpe iko ọghẹe huan. Ọna ẹre ọ ghi ya emwa nibun bi la odẹ ọghe ẹmwata.

Vbe ukpo 1971, otu keghi gie mwẹ gha rrie abotu nọ rre Kinshasa. I ghi sẹ evba, mẹ ẹre ọ ghaa siẹnro iwinna ebe iyẹn ne iko ughughan we, iwinna ikporhu iyẹn nọ maan, elẹta nọ ke ihe ọvbehe rre kevbe ne abotu vbe gie ladian. E Bẹtẹl ẹre I na ruẹ vbe na ya siẹnro iwinna Arriọba hẹ vbe otọ ẹvbo nọkhua, ne emwi nibun na ya yin agbọn i na winna ẹse, vbe na ghee ẹlẹtrik. Ugbẹnso, ọ sẹ uki eso elẹta ne ima gbẹn ke sẹ obọ etẹn vbe iko. Ọ mwẹ ehe ne okọ ẹhoho gha mu avbe elẹta na sẹ, etẹn ghi ke evba ya okọ ẹzẹ viọ re kpa. Ẹghẹ nibun ẹre avbe okọ ẹzẹ na, ya ziẹn ye uwu irunmwu ni waan vbuwe ẹzẹ. Vbuwe ọlọghọmwa na hia, te ima ye sẹtin gha ru iwinna e Jehova.

Te ọ wa gha kpa mwẹ odin vbene etẹn na ya sẹtin gha ru emwamwa asikoko nọkhua hẹ, agharhemiẹn wẹẹ iran i mobọ mwẹ igho. Ite ẹre iran ya gha bọ ogiukpo, irunmwu ẹmila ẹre iran ya gha gbogba, ọ vbe mwẹ vbene iran ya gha vbuẹ ọre hẹ, iran ghi viọ re lele uhunmwu aga, iran ghi tota yan rẹn. Ekpokoro ẹre iran wa ya gha ru orhẹ ra ikadẹlẹ, erhan ẹre iran ghaa kaa ya ru ise, ọ mwẹ irunmwu ne iran ya do ewa ne iran mu gue odukhunmwu owa vbe na ghee zinc, irunmwu na, ẹre iran vbe ya gha kun eteburu. Te I wa gha gbọyẹmwẹ ye odẹ ne etẹn ni rre Congo ya gha ya ẹwaẹn ru emwi ughughan. I gele hoẹmwẹ iran. Ẹmwẹ iran wa da mwẹ vbe otu ghi gie mwẹ gha rrie ihe ọvbehe.

Ọ ghi rre ukpo 1974, otu na gie mwẹ gha rrie abotu nọ rre Nairobi, Kenya. Te iwinna wa kpọ vbe abotu nọ rre Kenya vbe ẹghẹ nii, rhunmwuda abotu nii, ẹre ọ ghaa siẹnro iwinna ugamwẹ vbe otọ ẹvbo igbe ni sikẹ Kenya. Te arriọba vbe mu awua ye iwinna ima vbe otọ ẹvbo eso na kha na. Ẹi re avbiẹ inugba ẹre I mu otuẹ gha rrie avbe otọ ẹvbo na, sokpan Ethiopia I wa mobọ gha yo. Te arriọba wa gha zẹ etẹn ima kpokpo vbe Ethiopia. Ugbemwẹ a gha wu a rrie ẹre iran gbe etẹn nibun re, iran viọ eso ye eghan, iran na vbe gbele eso rua. Vbọrhirhighayehẹ, iran sẹtin zinegbe oya nii hia rhunmwuda, iran hoẹmwẹ e Jehova kevbe etẹn ne iran gba ga.

Ọ ghi rre ukpo 1980, e Jehova na werriegbe fiangbe mwẹ vbe odẹ ne I ma te yaro yi. I na rhie ọtẹn nokhuo na tie ẹre Gail Matheson rọnmwẹ; ovbi e Canada nọ. Mẹ vbe ọre ẹre ọ ghaa rre klas ọkpa vbe Owebe Gilead. Elẹta ẹre ima ya gha gu egbe guan ma ke do ru orọnmwẹ. E Bolivia ẹre Gail na gha ga zẹvbe arọndẹ na gie yo isi. Ukpo 12 gbalaka ẹre ọ gberra ma ke werriegbe miẹn egbe vbe New York. Asẹ nii, ẹre ima ya ru orọnmwẹ vbe Kenya. Te I wa kpọnmwẹ e Jehova nọ na rhie okhuo esi mẹ. Okhuo nọ deziẹn vbe odẹ ọghe orhiọn kevbe ne emwi nọ mwẹ sẹ ọre ọkẹn ẹre Gail khin. Iyobọ nọkhua ẹre ọ ye mẹ.

Vbe ukpo 1986, otu na wẹẹ ne imẹ vbe ọvbokhan mwẹ suẹn iwinna ọgbaroghe ọghe otako. Vbe ẹghẹ na kha na, I ye gha ga zẹvbe Agbaziro Ọghe Abotu. Otọ ẹvbo nibun ne abotu nọ rre Kenya ghaa gbaroghe, ẹre ima ghaa mu otuẹ yo.

I wa ye yerre ẹghẹ ne ima ya gha ru emwamwa ọghe asikoko nọkhua vbe Asmara (Eritrea) vbe ukpo 1992. Sokpan, vbe ẹghẹ nii, arriọba ma he mu awua ye iwinna ima vbe ẹvbo nii. Ehe ne ima miẹn ne ima khian loo ya do asikoko nii ma zẹdẹ gha mose. Ọ zẹdẹ zẹye vbe a gha ke orere ghee ẹre, sokpan uwu ẹre ma zẹdẹ gha maan hiehie. Ọ ghi sẹ ẹdẹ nokaro ọghe asikoko nii, ehe hia na ye mose mose, ọ keghi wa kpa mwẹ odin rhunmwuda, ẹi re iwinna kherhe ẹre etẹn winnaẹn.  Etẹn nibun na viọ ukpọn ne mose mose rre, na ghi ya gue ako nọ ma zẹdẹ gha mose vbe owa nii. Orhunmwu 1,279 ẹre ọ rrie asikoko nii. Ma wa sọyẹnmwẹ asikoko nii.

Afiwerriẹ ne gẹdẹgbẹẹ ẹre ima ru vbe ima rre iwinna ọgbaroghe ọghe otako, rhunmwuda, ẹghẹ hia ẹre ima ya gha fi ehe ne ima tota yi werriẹ. Ugbẹnso ma ghi wa gha rre owa ne mose mose na bọ ye ọkpẹn okun. Ma gha vbe ke evba kpa, ma sẹtin ya vba egbe ima vbe owa nọ ye vbe na ghee okhogbo vbe agọ. Ugbẹnso, ke owa ne ima ye gha rrie eke ne egbowa ye ghi gberra ibata 300 (100 m). Sokpan vbe ehe eke ehe ne ima mu otuẹ yo, emwi nọ wa mobọ gha sẹ ima ọyẹnmwẹ ọre iwinna ikporhu iyẹn nọ maan. Avbe arọndẹ kevbe etẹn ne ima ghaa deba yo ikporhu wa gha mwẹ izọghae. Otu ghi gie ima gha rrie ihe ọvbehe, ẹmwẹ etẹn nibun ni ghi do gha re ọse ima na wa gha da ima.

Vbe odẹ ukpo 1987 ya mu ukpo 1993, arriọba keghi kpasẹ yi iwinna ima vbe otọ ẹvbo nibun ne abotu nọ rre Kenya ghaa gbaroghe. Ọna ẹre ọ ghi zẹe ighẹ ima sẹtin bọ abotu ọvbehe kevbe ọfisi nibun. Ọ ghi rre ukpo 1993, otu na gie ima gha rrie ọfisi ọghomwa nọ rre Addis Ababa vbe Ethiopia. Ukpo nibun ẹre ima ya gha lẹre winna iwinna ugamwẹ vbe ẹvbo nii, a te miẹn wẹẹ arriọba do kpasẹ ye iwinna ima.

E Jehova wa fiangbe iwinna Arriọba ọghomwa vbe Ethiopia. Etẹn nibun keghi rhie obọ ye iwinna arọndẹ. A gha ghae etẹn ni ya iyẹn wewe vbe ẹvbo nii ye ihe 100, ọ gberra 20 vbọ ni he ga zẹvbe arọndẹ ọghe ẹghẹ hia ke ukpo 2012 gha dee. Yevbesọni, otu wa vbe ru emwamwa owebe na ya maa etẹn nibun emwi. Ọ gberra Ọgua Arriọba 120 na bọlọ vbe Ethiopia. Vbe ukpo 2004, etẹn hia ni ga vbe Bẹtẹl keghi si gha rrie ihe ọvbehe na da bọ. A vbe bọ Ọgua Asikoko ọkpa ye ehe na bọ e Bẹtẹl nii yi. Ena hia keghi re odẹ ne Jehova ya fiangbe iwinna Arriọba vbe Ethiopia.

Vbuwe ẹghẹ ne ima ya gha rre Ethiopia, ma keghi zẹ ọse nibun vbe otu e Jehova. Te ima wa hoẹmwẹ iran rhunmwuda, iran mwẹ ekhọe esi. Rhunmwuda ne egbe ma na ghi mobọ sasa ima, otu keghi gie ima gha rrie abotu nọ rre Central Europe. Etẹn ni rre abotu na, wa gbaroghe ima ẹsẹsẹmwẹse. Vbọrhirhighayehẹ, ẹmwẹ etẹn ni rre Ethiopia wa ye da ima.

Aro ima wa dae, vbene Jehova ya fiangbe iwinna Arriọba ọghẹe. (1 Kọr 3:6, 9) Vbe igiemwi, ẹghẹ ne I ya ka kporhu ma Ivbi e Rwanda ni do tọnnọ oze vbe Congo, Osẹe Jehova rhọkpa ma gha rre Rwanda. Sokpan, etẹn ni ghi rre Rwanda nia, gberra 30,000. Vbe ukpo 1967, etẹn ni ghaa ya iyẹn wewe vbe Congo (Kinshasa) kegha re odẹ 6,000. Nia, etẹn ni ghi ya iyẹn wewe vbe otọ ẹvbo nii sẹ odẹ 230,000. Emwa ni rrie Ugie Ayere vbe Congo vbe ukpo 2018 vbe gberra ẹbo ọkpa. Yevbesọni, etẹn ni ghi ya iyẹn wewe vbe otọ ẹvbo hia ne abotu ọghe Kenya te gha gbaroghe, gberra 100,000.

Vbe odẹ ukpo 50 nọ gberra, e Jehova keghi loo etẹn ughughan ya ru iyobọ mẹ, nọ ghi zẹe ighẹ I sẹtin rhie obọ ye iwinna arọndẹ ọghe ẹghẹ hia. Agharhemiẹn wẹẹ, ekhue ye mu mwẹ, e Jehova keghi ru iyobọ mẹ rhunmwuda, irẹn ẹre I ya egbe kọ. Emwi ẹwaẹn nibun ne I miẹn vbe otọ Africa ẹre ọ ya mwẹ do gha re ọmwa nọ mwẹ izinegbe kevbe ne emwi sẹ ọre ọkẹn. Mẹ vbe ọvbokhan mwẹ wa gbọyẹmwẹ ye obọ esi ne etẹn ya mu ima. Etẹn nii wa zinegbe ọlọghọmwa nibun, erriọ iran wa vbe ya mu ẹtin yan e Jehova. Ekhọe hia ẹre I ya kpọnmwẹ e Jehova ye odẹ nọ ya fiangbe mwẹ. Vbene ẹmwata, odẹ ne I ma te zẹdẹ yaro yi ẹre Jehova ya fiangbe mwẹ!—Psm 37:4.