1, 2. (a) Vbọzẹe ne ọ na khẹke ne ima sikẹ e Jehova? (b) Vbe ima khian ziro yan vbe ako iruẹmwi na?

EMWI nọ khẹke nọ ne ima sikẹ e Jehova rhunmwuda irẹn ẹre ọ mwẹ ẹtin sẹ, irẹn ẹre ọ mwẹ ẹwaẹn sẹ, irẹn ẹre ọ vbe mwẹ ahoẹmwọmwa sẹ emwa hia. De ọmwa ne ẹi hoo nọ sikẹ Osa vbenian? (Psm 96:4-6) Sokpan eguọmwadia e Jehova eso ma rhikhan muẹn vbe ẹkpotọ kie re ne iran ya ru vberriọ.

² Vbe ako iruẹmwi na, ma gha guan kaẹn eguọmwadia Osanobua eso ni ghaa yin uyinmwẹ nọ ma gba sokpan iran kegha ru vbene a miẹn wẹẹ, iran ya ẹkoata ga e Jehova. Ma gha miẹn emwi kpataki ruẹ vbe avbe okha na, ni gha ru iyobọ ne ima ya gha ya ẹkoata ga e Jehova.

3. Vbọzẹe ne Jehova na ya obọ sekhae ne Keni? De emwi nọ tama e Keni?

³ Gia guan kaẹn Keni. Ọ ma ga osa ọvbehe gberra e Jehova sokpan, e Jehova ma miẹn ugamwẹ ọnrẹn yi rhunmwuda ekhọe dan nọ ghaa mwẹ. (1 Jọn 3:12) E Jehova keghi ya obọ  sekhae ne Keni, ọ keghi tama rẹn wẹẹ: “U gha fi ekhọe werriẹ gha ru emwi esi, I ghi miẹn ruẹ yi, U ma na fi ekhọe werriẹ, orukhọ hoo nọ kha yan ruẹ, sokpan ọ kere ne obọ ruẹ ke odukhunmwu nẹẹn. (Gẹn 4:6, 7, NW ) Emwi ne Jehova ghaa tama Keni ọre wẹẹ, “U gha fi ekhọe werriẹ do gha ru emwi esi, I ghi rhan obọ miẹn ruẹ yi.”

4. De emwi ne Keni ru vbe ẹkpotọ kie nẹẹn ne ọ ya fi ekhọe werriẹ?

⁴ Te Jehova gha te miẹn Keni yi akpawẹ te ọ fi iziro ekhọe ọghẹe werriẹ. E Keni ma rhie ibude ne Osanobua rhie nẹẹn. Iziro dan ẹre ọ si ẹre ne Keni na do ozere. (Jems 1:14, 15) Ughaghe vbe Keni ye rre ọvbokhan, ọ ma rẹn wẹẹ irẹn gha sọtẹ dae Jehova. Sokpan ọ ghi khian enọwanrẹn nẹ, ọ keghi ru ai ghẹ ru, ọ na do ọtiọnrẹn izigha.

5. De egbe iziro nọ gha sẹtin ya afiangbe ọghe Jehova wii ima?

⁵ Zẹvbe na ghee Keni, eguọmwadia Osanobua eso sẹtin gha yin uyinmwẹ nọ ma gba sokpan iran ghi gha ru vbene a miẹn wẹẹ, iran ya ẹkoata ga e Jehova. (Jud 11) Vbe igiemwi, emwa vberriọ sẹtin gha yo iko kevbe ikporhu vbe ẹghẹ hia sokpan, a sẹtin miẹn wẹẹ, emwi ne iran mu roro vbe ẹghẹ hia ma gberra ẹmwẹ alama oghẹ, iran sẹtin gha mwẹ ekhọe emwidamwẹ kevbe ikhọ ẹko. (1 Jọn 2:15-17; 3:15) Ekhọe vbenian sẹtin ya ọmwa ru orukhọ. Emwa ọvbehe i bẹghe emwi nọ rre ọmwa ekhọe sokpan e Jehova bẹghe ẹre deghẹ ima gele ya ekhọe hia gae.—Tie Jerimaia 17:9, 10.

6. De odẹ ne Jehova ya ru iyobọ ne ima, ne obọ ima mieke na “ke odukhunmwu” ne iziro nọ ma gba?

⁶ Ma gha zẹ owẹ ihan, e Jehova i wa ya uhukpa yangbe ima, ibude na ẹre Jehova rhie ne ima: “Wa dọlegbe bu mwẹ gha dee, mẹ gha bu uwa gha dee.” (Mal 3:7) E Jehova rẹnrẹn wẹẹ dọmwadẹ ima mwẹ ako ne ima na vburriẹ, ọrheyerriọ, ọ ma hoo ne ẹtin fo ima, ọ hoo ne ima gha hia vbene ẹtin ima sẹ, ne ima gha ru emwi esi. (Aiz 55:7) Ma ghaa rre obọ ọghe Jehova, irẹn i khian vbe sẹ ima rae. Ọ gha ru iyobọ nọ khẹke ne ima, ne obọ ima mieke na sẹtin “ke odukhunmwu” ne iziro ekhọe nọ ma gba.—Gẹn 4:7.

7. De vbene Solomọn ya khian oghian e Jehova hẹ?

⁷ Ma gha miẹn emwi kpataki ruẹ vbe igiẹmwi ọghe Ọba e Solomọn. Vbe ọ rre igbama, te ọ wa gha lele adia ọghe Jehova. Rhunmwuda ọni, e Jehova keghi rhie ẹwaẹn nẹẹn, ọ na vbe mu iwinna nọ hiunsi ọghe Ọgua Osa na bọ yọ re obọ. Ọ ghi sẹ ẹghẹ, e Solomọn keghi khian oghian Osanobua. (1 Ọba 3:12; 11:1, 2) E Solomọn keghi rhie owẹ gberra Uhi Osanobua nọ khare wẹẹ, “Ọba ghẹ viọ ikhuo nibun, ọna gha yae fi iyeke gbe Nọyaẹnmwa.” (Diut 17:17) Ikhuo 700 ẹre Solomọn viọ rọnmwẹ. Ọ na vbe zẹ ikhuo 300 ọse. (1 Ọba 11:3) Nibun vbuwe ikhuo nọ rhie re kegha re ikhuo ni ga ẹbọ ne ẹi re Ivbi Izrẹl. Ọna rhiema wẹẹ, te Solomọn gele rraa uhi Osanobua.—Diut 7:3, 4.

8. De ozere ne Solomọn do?

⁸ Solomọn ma ya uhukpa fiyekegbe Jehova, kherhe kherhe ghaa nọ. Zẹ vbene ẹghẹ ya gha khian, Solomọn na do gha fuẹn vbuwe igẹbọ. Ọ na gbe aka ne ẹbọ ne a tie ẹre Ashtoreth kevbe Chemosh. Ọ na deba ikhuo nọ viọ re gha ga ẹbọ. E Solomọn ma ghi miẹn ehe ọvbehe gbe aka yi, a na ghi miẹn wẹẹ, ọkpẹn oke nọ wa werriẹ aro dae Jerusalẹm, ne irẹn bọ Ọgua Osa yi, ẹre ọ vbe gbe aka ẹbọ yi! (1 Ọba 11:5-8; 2 Ọba 23:13) Ughaghe iziro nọ ma gba ne Solomọn ghaa mwẹ ọre wẹẹ, e Jehova gha rhie aro gberra emwi  dan ne irẹn ru rhunmwuda izọese ne ọ vbe gha ru vbe Ọgua Osa.

9. De emwi ne isọtẹ ọghe Solomọn si?

⁹ E Jehova i rhie aro gberra orukhọ. E Baibol keghi kha wẹẹ: “Agharhemiẹn wẹẹ igba eva ọre Nọyaẹnmwa Osanobua Izrẹl rhie egbe maan e Solomọn, ọ na tama rẹn wẹẹ ne ọ ghẹ gho ẹbọ eghọẹn, e Solomọn ma họn ẹmwẹ e Nọyaẹnmwa, sokpan ọ keghi fi iyeke gbẹe, rhunmwuda ọnii, ohu e Solomọn keghi mu e Nọyaẹnmwa.” Vbọ ghi sunu? E Jehova na vbe fiyekegbe Solomọn. Ẹkpotọ ma ghi vbe kie ne uniẹn e Solomọn ya kha yan otọ Izrẹl hia, ukpo nibun ẹre iran vbe ya werriẹ aro daa ọlọghọmwa nọ wegbe.—1 Ọba 11:9-13.

10. De emwi nọ gha sẹtin si ima digiẹn vbe odẹ ọghe orhiọn?

¹⁰ Ma ghaa gu emwa ne ẹi ga e Jehova mu obọ, iran sẹtin ye ima khian emwa ni worua vbe odẹ ọghe orhiọn. Emwi vbenian ẹre ọ sunu dae Solomọn. Emwa eso ni rre iko ọghomwa sẹtin gha re emwa ni vburriẹ vbe odẹ ọghe orhiọn. A sẹtin vbe miẹn wẹẹ etẹn ima vbuwe ẹgbẹe, emwa ni rre ẹdogbo ne ima ye, emwa ne ima gba winna ra ne ima gba yo owebe sẹtin gha re emwa ne ẹi ga e Jehova. Ọ ma zẹdẹ khẹke ne ima gha gu emwa vbenian mu obọ hiehie rhunmwuda iran sẹtin si ima digiẹn vbe odẹ ọghe orhiọn.

11. Vbe ima khian ya rẹn hẹ deghẹ ọ ma ghi khẹke ne ima gha gu emwa eso mu obọ?

¹¹ Tie 1 Kọrinti 15:33. Emwa eso ne ẹi ga e Jehova sẹtin gha mwẹ uyinmwẹ nọ maan, a sẹtin vbe miẹn wẹẹ iran i mwẹ obọ vbe uyinmwẹ atosi. Deghẹ emwa vbenian ẹre ima gu mu obọ, ọ gha gi ima na kha wẹẹ, ọse ni maan ẹre iran khin ra? Inọta nọ khẹke ne ima nọ egbe ima re ọre wẹẹ, ‘Iran ru iyobọ mẹ ya sikẹ e Jehova sayọ ra? Vbọ rre iran ekhọe? De emwi ne iran mobọ guan kaẹn? Ẹmwẹ igho, emwi nọ rre atẹ, iku isasa egbe ra irọkhegbe ẹre iran mobọ guan kaẹn ra? Ẹmwẹ ekpọ ra ẹmwẹ nọ kẹkẹ ẹre ọ mobọ ke iran unu ladian ra?’ Jesu keghi ya obọ sekhae ne ima wẹẹ: “Emwi nọ rre ekhọe ọre unu na ta ladian.” (Mat 12:34) U gha bẹghe ẹre wẹẹ emwa ne u gu mu obọ sẹtin si ruẹ ghee iyeke vbe odẹ ọghe orhiọn, ọ khẹke ne u gbaengbe ne iran ra u wa da obọ re yi ighẹ ọse ne u gu iran ru.—Itan 13:20.

12. (a) De emwi ne Jehova tama Ivbi Izrẹl vbe iran da kpa hin Igipt rre? (b) De vbene Ivbi Izrẹl ghi ya khuẹnniẹn Osanobua hẹ?

¹² Ma gha vbe miẹn emwi ruẹ vbe emwi nọ sunu vbe Osanobua da fan Ivbi Izrẹl hin imu ọghe Igipt rre. Vbe iran si egbe koko vbe odaro Oke Saina, e Jehova keghi rhiegbe ma iran vbe odẹ ọghe  ọyunnuan. Ehe hia na so ebiebi, avanukhunmwu na gha vannọ, ayan na gha yanyan, ighogho na gba ehe hia, urhu okpe na gha la ladian. (Ẹks 19:16-19) Vbuwe ena hia ẹre Jehova na tama Ivbi Izrẹl wẹẹ, Osanobua nọ gualọ ugamwẹ ne a ma gua ẹre irẹn khin. Ọ na gi iran rẹn wẹẹ, iran gha ya ẹkoata gha ga irẹn, irẹn i khian sẹ iran rae. (Tie Ẹksodọs 20:1-6.) Emwi ne Jehova ghaa tama eguọmwadia re mwa ọre wẹẹ, “Wa ghaa rre obọ ọghomwẹ, Ii khian yangbe uwa.” Deghẹ uwẹ ghaa rre uwu ẹbu Ivbi Izrẹl vbe ẹghẹ nii, u gha te vbe deba Ivbi Izrẹl kha wẹẹ: “Ma gha ru emwikemwi ne Nọyaẹnmwa kha re.” (Ẹks 24:3) Sokpan, asẹ nii ẹre emwi ya sunu nọ danmwẹ ẹkoata ọghe Ivbi Izrẹl.

13. De emwi nọ danmwẹ ẹkoata ọghe Ivbi Izrẹl?

¹³ Odẹ ọghe ọyunnuan ne Jehova ya rhiegbe ma Ivbi Izrẹl keghi ya orhirhi gbe ku iran, rhunmwuda ọni, iran na wẹẹ ne Mozis gha re ọmunu nọ gu e Jehova guan ne iran. (Ẹks 20:18-21) Vbe Mozis ya gu e Jehova guan vbe uhunmwu Oke Saina, ọ ma rherhe rre. Rhunmwuda ọni, orhiọn keghi gbe ye Ivbi Izrẹl iwu. Ọ khọ wẹẹ, Ivbi Izrẹl ghaa bẹghe Mozis, ẹre iran na mwẹ amuẹtinyan dae Jehova. Ne iran ma na ghi miẹn Mozis vbe ikpẹdẹ eso, amuẹtinyan ọghe iran keghi worua. Osi na gha si iran sẹrriọ wẹẹ, iran na tama Erọn: “Larre o, do ma Osanobua ne ima, nọ gha viọ ima gha khian rhunmwuda ima ma ghi rẹn emwi nọ ghi ru oko na ighẹ Mozis ne ọ viọ ima ke Igipt ladian.”—Ẹks 32:1, 2.

14. De iziro nọ ma gba ne Ivbi Izrẹl ghaa mwẹ? Vbe Jehova a ghi ru?

¹⁴ Ivbi Izrẹl rẹnrẹn wẹẹ, orukhọ nọ wegbe ẹre igẹbọ khin vbe odaro e Jehova. (Ẹks 20:3-5) Ọrheyerriọ, ọ ma rhie ẹghẹ hiehie iran ke suẹn gha ga ẹkhuia ẹmila. Agharhemiẹn wẹẹ iran sọtẹ dae Jehova, iran na ye gha mwẹ ọnrẹn vbe orhiọn wẹẹ, obọ ọghe Jehova ẹre iran ye. Uhiẹn Erọn keghi tie ugie ẹbọ nii idugie ọghe ugamwẹ e Jehova. Vbe Jehova a ghi ru? Ọ wa sọnnọ e Jehova. Ọ keghi tama e Mozis wẹẹ Ivbi Izrẹl “fa egbua nẹ, iran he mwẹ ye otọ. Iran wa lahin odẹ ne I yi ẹre iyi, ne iran gha lele.” Te Jehova khian ghi te wabọ Ivbi Izrẹl rua rhunmwuda, emwi ne iran ru wa kakabọ sọnnọẹn.—Ẹks 32:5-10.

15, 16. De vbene Mozis kevbe Erọn ya rhiẹre ma hẹ wẹẹ obọ ọghe Jehova ẹre iran ye? (Ghee efoto nọ rre omuhẹn.)

¹⁵ E Jehova keghi mwẹ itohan dae Ivbi Izrẹl, ọ ma ghi fuẹn iran rua. Ọna keghi kie ẹkpotọ yọ, ne Ivbi izrẹl ni mwẹ ekhọe ata ya rhiẹre ma wẹẹ, obọ ọghe Jehova ẹre iran ye. (Ẹks 32:14) E Mozis ghi ke uhunmwu Oke Saina dee, ọ keghi bẹghe vbene Ivbi Izrẹl ya gha gbe wee hẹ—iran na gha so ihuan gbe iku vbe odaro ẹkhuia ẹmila. Ohu keghi mu e Mozis sẹrriọ wẹẹ, ọ na dunmwu ẹkhuia ẹmila nii rua. Mozis na ghi kha wẹẹ: “Gha ọ ghi rre obọ ọghe Nọyaẹnmwa vbọ? Bu mwẹ gha dee!” “Avbe ivbi e Livai keghi si koko lẹga ẹre.”—Ẹks 32:17-20, 26.

¹⁶ Agharhemiẹn wẹẹ Erọn ẹre ọ ma ẹkhuia ẹmila ne Ivbi Izrẹl ghaa gho, ọ keghi fiwerriẹ, ọ na deba Ivbi e Livai gha rre obọ ọghe Jehova. Iran ni mwẹ ẹkoata keghi kpa hin uwu ẹbu Ivbi Izrẹl ni sọtẹ rre. Azẹ ne iran ru nii, ẹre ọ zẹe ighẹ iran miẹnfan rhunmwuda, arriaisẹn emwa nibun ẹre ọ wulo vbe ẹdẹrriọ ba ẹmwẹ ẹbọ ne a ga. Sokpan, e Jehova keghi ru eyan wẹẹ, irẹn gha fiangbe Ivbi Izrẹl ni ya ekhọe hia gha rre obọ ọghe irẹn.—Ẹks 32:27-29.

17. Vbe ima miẹn ruẹ vbe ẹmwẹ ne Pọl tae vbekpae ẹkhuia ẹmila?

¹⁷ Vbe ima miẹn ruẹ vbe okha na? Ukọ  e Pọl keghi kha wẹẹ: “Igiemwi ọre a ye avbe emwi na hia rhie ne ima ne, ima ghẹ gha . . . ga ẹbọ zẹ vbene eso vbe uwu iran ru. Emwi na hia sunu ne a ya rhie igiemwi ne emwa ọvbehe, a keghi gbẹnnẹ ọnrẹn ye otọ ne a ya bu ima ude. Rhunmwuda, ẹghẹ ima keghi re ẹghẹ ne ufomwẹ na sẹ otọ fo nẹ. Ọmwa nọ ro ighẹ rẹn mudia nẹ, ọ mwẹ ẹwaẹn ne ọ ghẹ ya de.” (1 Kọr 10:6, 7, 11, 12) Ẹmwẹ ne Pọl tae vbe ako na rhiẹre ma wẹẹ, eguọmwadia Osanobua sẹtin de ye orukhọ. Emwa vberriọ sẹtin ye gha roro ẹre wẹẹ iran ye gu e Jehova mwẹ asikẹgbe nọ maan. Sokpan ne a gha mwẹ ahoo na ya ẹkoata ga Osanobua, ra na ba gha ru ighẹ a ya ẹkoata gae ma rhiema wẹẹ ima gele ya ẹkoata gae. Irẹn i miẹn ugamwẹ vberriọ yi.—1 Kọr 10:1-5.

18. De emwi nọ gha sẹtin ye ima khian rree ne Jehova? Vbe a lae miẹn deghẹ ima khian rree ne Jehova?

¹⁸ Zẹ vbene osi ya gha si Ivbi Izrẹl rhunmwuda ne Mozis ma na rherhe ke uhunmwu Oke Saina rre, Ivbiotu e Kristi sẹtin vbe gha si osi rhunmwuda agbọn ọgbọn ma rre vbe ẹghẹ ne iran te yaro yi. Ma sẹtin vbe gha roro ẹre wẹẹ, ọ gha ye rhie ẹghẹ e Jehova ke do mu avbe eyan rẹn sẹ ra ẹi khian ghi muẹn sẹ hiehie. Deghẹ ima ma begbe, iziro vbenian sẹtin ya ima mu ahoo ọghe ikpakpa ye okaro vbe arrọọ ọghe ima. Zẹ vbene ẹghẹ ya khian, ma ghi fẹko gha khian rree ne Jehova. Ma sẹtin do gha yin uyinmwẹ eso ne ima ghẹ te yin deghẹ ima ye mudia gbain vbe odẹ ọghe orhiọn.

19. De ẹmwata ne uhunmwu ẹmwẹ nọ khẹke ne ima gha yerre vbe ẹghẹ hia? Vbọzẹe ne ọ na khẹke ne ima gha ye ẹre rre?

¹⁹ Ma ghẹ mianmian wẹẹ, emwi ne Jehova gualọ vbe obọ ima ọre ugamwẹ ne a ma gua kevbe ne ima gha họn ẹmwẹ nẹẹn. (Ẹks 20:5) Ma gha kpa hin otu e Jehova rre, ọni rhiema wẹẹ obọ ọghe Esu ẹre ima ghi ye. Emwi vbenian keghi si ẹbe. Ọna ẹre ọ si ẹre ne Pọl na ye ima re rre wẹẹ: “Wẹ i ra sẹtin gha wọn vbe ukpu ọghe Nọyaẹnmwa kevbe ukpu Esu.”—1 Kọr 10:21.

20. De vbene Jehova ya ru iyobọ ne ima hẹ vbe ima gha zẹ owẹ ihan?

²⁰ Ọ mwẹ emwi ọkpa nọ rhilo okha ọghe Keni, e Solomọn kevbe Ivbi Izrẹl ni sọtẹ vbe uhunmwu Oke Saina ginna egbe—te ẹkpotọ kie ne iran hia, ne iran ya “ro iro fi uyinmwẹ fiwerriẹ.” (Iwinna 3:19) Ọna rhiema wẹẹ, e Jehova i wa ya uhukpa yangbe ima vbe ima gha ru khọ. Vbe igiemwi, e Jehova yabọ Erọn vbe ọ ru orukhọ. Vbe ẹdẹnẹre, e Jehova keghi loo obẹlẹ ughughan ya dia ima ye uviẹn. Ọ loo e Baibol, ebe ne otu gbẹnnẹ ladian kevbe ibude ne ima miẹn vbe obọ etẹn ne ima gba ga. Ma ghaa lele adia ọghe Jehova, ọ gha mwẹ itohan da ima.

21. De emwi nọ khẹke nọ gha re atamuolọyan ọghe ima, vbe ima gha werriẹ aro daa edanmwẹ ọghe ẹkoata?

²¹ Ọ mwẹ emwi kpataki nọ zẹe ne Jehova na mwẹ itohan nọ ma te khẹke daa ima. (2 Kọr 6:1) Itohan nọ mwẹ daa ima ẹre ọ kie ẹkpotọ yọ ne ima ya “zobọ vbe avbe uyinmwẹ ne ẹi re ọghe Osanobua, kevbe orriarria emwi agbọn na hia.” (Tie Taitọs 2:11-14.) Te ima khian gha werriẹ aro daa edanmwẹ ọghe ẹkoata a te miẹn wẹẹ agbọn Esu na sẹ ufomwẹ. Nọnaghiyerriọ, gi ẹre gha re atamuolọyan ọghe ima wẹẹ, obọ ọghe Jehova ma khian gha ye rhunmwuda, irẹn ọkpa ẹre ọ khẹke ne ima gha mu ohan rẹn, irẹn ọkpa ẹre ọ khẹke ne ima gha ga kevbe wẹẹ, irẹn ẹre ọ vbe khẹke ne ima rhikhan mu.—Diut 10:20.