1-3. (a) De emwi ne Pọl miẹn vbe Atẹns nọ ma ya ẹko rhiẹnrhiẹn ọnrẹn? (b) De emwi ne ima gha miẹn ruẹ vbe ima gha tie okha ọghe Pọl?

 EMWI ne Pọl miẹn wa gha sọnnọ ọnrẹn. Na kha na, Atẹns nọ rre Gris ẹre Pọl ghaa ye. Emwa nibun wa rẹn Atẹns ye ehe na na ruẹ emwi, evba ẹre Socrates, Plato, kevbe Aristotle na gha ma emwa emwi vbe ẹghẹ nọ gberra. Emwa ni rre Atẹns i zẹdẹ ya ẹmwẹ ugamwẹ ku. Ẹbọ ughughan ẹre Ivbi Atẹns ghaa ga, rhunmwuda ọni, te ẹbọ wa gba ehe hia; ehe ne Pọl rhirhi rhie aro ghee, ọre ọgua ẹbọ nọ, ra adesẹ orere ẹvbo, ra abọ idunmwu, ọ ghi miẹn amazẹ ọghe ẹbọ vba. E Pọl rẹn aro ne Jehova ne Osa ọghe ẹmwata ya ghee igẹbọ. (Ẹks 20:​4, 5) Vbene igẹbọ sọnnọ e Jehova, erriọ ẹre ọ vbe gha sọnnọ e Pọl!

² Emwi ne Pọl miẹn vbe ọ ghi la adesẹ ẹki, ọ gbe obọ gbe unu ghaa nọ. Ọ keghi miẹn amazẹ nibun ọghe ẹbọ na tie ẹre Hẹmis ne iran manọ lele eke na mobọ la la ẹki nii vbe odẹ orrie (northwest). Na kha na, te iran manọ iran vbene a miẹn wẹẹ te iran bannọ ruan. Te aro ẹbọ ughughan wa gba ẹki nii. De vbene ukọ na nọ ya oyaya kporhu, khian ya sẹtin kporhu ma iran na ni wa fuẹn vbe uwu igẹbọ? Ọ gha sẹtin hia nẹ ghẹ ya ohu gu iran guan ra? Ọ gha sẹtin loo emwi ne iran yayi, ne irẹn tobọ irẹn vbe yayi ya kporhu ma iran ra? Ọ gha vbe sẹtin ru iyobọ ne iran rhọkpa ya gualọ Osa ọghe ẹmwata, ne iran vbe miẹn ọnrẹn ra?

³ Odẹ ne Pọl ya gu ikpia ni rri egie ebe guan vbe Atẹns vbe ebe Iwinna 17:​22-31 ya ima rẹn wẹẹ, ọmwa ne ẹmwẹ maan ẹre unu, nọ gua mu ẹmwẹ ye owa kevbe nọ mwẹ ẹwaẹn ẹre Pọl ghaa khin; igiemwi esi ẹre ọna wa khin ne ima. Ma gha tie okha ọghe Pọl, ọ gha ru iyobọ ne ima ya sẹtin loo emwi ne emwa yayi, ne ima tobọ ima vbe yayi ya kporhu ma emwa, ẹghẹ nii, ma ghi kie ẹkpotọ ne iran ya mu ẹmwẹ ne ima ta roro.

4, 5. De ehe ne Pọl na kporhu vbe Atẹns? De aro emwa ni ghaa rre evba?

⁴ Odẹ ukpo 50 C.E. ẹre Pọl ya sẹ Atẹns vbe ẹghẹ nogieva nọ ya mu okhian gha rrie ehe ughughan. a Vbe Pọl ghi khẹ e Sailas vbe Timoti ne iran ke Bẹria  rre, “ọ na suẹn gha gu Ivbi e Ju . . . zẹ iro vbe sinagọg,” zẹvbe nọ ka ru ẹre dee yi. Ọ na vbe gha rrie “adesẹ ẹki,” nọ mieke na sẹtin kporhu ma emwa ni rre Atẹns nẹi re Ivbi e Ju ni si egbe koko vba. (Iwinna 17:17) Odẹ orrie (northwest) ọghe Acropolis, ẹre ẹki nọ rre Atẹns ghaa ye, otọ nọ mu gha sẹ odẹ acre 12. Ẹ i wa re ẹki ọkpa ẹre a do vbe adesẹ ẹki nii; sokpan, evba ẹre iran na mobọ gha si egbe koko vbe ẹvbo nii. Ebe ọkpa khare wẹẹ, adesẹ ẹki na, “ẹre iran ni do okpẹki, iran ni rhiegba ye ẹmwẹ arriọba, iran ni rri egie ebe kevbe avbe ọgbenbe na mobọ vba egbe.” Ivbi Atẹns mobọ hoo ne iran gha si egbe koko vba, iran ghi gha rri ọta, iran ni mwẹ irẹnmwi ghi gha ta emwi ne iran rẹnrẹn.

⁵ Ẹ i khian gha khuẹrhẹ, ne Pọl sẹtin kporhu vbe adesẹ ẹki na. Usun emwa ni ghaa rre evba kegha re avbe umẹwaẹn ọghe Ivbi Otu Ẹpikurọs kevbe ọghe avbe Stọik; te imamwaemwi ọghe otu eva na wa lughaẹn ne egbe. b Ivbi Otu Ẹpikurọs yayi wẹẹ, te emwi hia didaghori rre. Emwi ne iran wa yayi na khin: “Esa i rrọọ na ya gha mu ohan Osanobua; Enọ wu ma ghi rẹn enaye; Ọmwa gha sẹtin dobọ mu emwi esi; A gha vbe sẹtin zin egbe oya.” Otu e Stọik ni rrọọ yayi wẹẹ, ọ khẹke na gha mwẹ irẹnmwi kevbe wẹẹ, a ghi vbe rẹn otọ emwi. Iran ma yayi wẹẹ, Ọmwa nọ rrọọ ẹre Osanobua khin. Ivbi Otu Ẹpikurọs kevbe avbe Stọik ma yayi wẹẹ, arhiọkpaegbe ne erhuanegbe Jesu ghaa ma emwa ẹre gha gele sunu. Ọ dewarorua wẹẹ, emwi ne otu eva na yayi wa kakabọ lughaẹn ne ẹmwata na ma gua ne Ivbi Otu e Kristi ọghe ata yayi, ne Pọl ghaa kporhu ẹre.

6, 7. De emwi ne umẹwaẹn ọghe Ivbi e Grik eso ru, vbe iran họn ikporhu ọghe Pọl? De emwi ne emwa eso vbe ru vbe ẹdẹnẹrẹ, vbe iran gha họn ikporhu ọghe ima?

⁶ De aro ne Ivbi e Grik ni rri egie ebe ya gha ghee emwi ne Pọl ghaa ma emwa ẹre? Eso na gha tie Pọl “olunu,” emwi ọvbehe na ya ẹmwẹ e Grik na ke zedu ẹmwẹ na kha ọre “enọ rhọ ikpẹ emwiokọ.” (Ya ghee study note nọ rre Iwinna 17:​18, nwtsty.) Okpia ọkpa nọ rri egie ebe ghi guan kaẹn ẹmwẹ e Grik na, ọ na wẹẹ: “Emwi na ka wa gha loo ẹmwẹ na ginna, ọre ahianmwẹ nekherhe nọ solo ikpẹ emwiokọ re, vbene ẹghẹ ya khian, a na do gha loo ẹre ginna emwa ni rhọ iku evbare kevbe iku emwi ughughan vbe adesẹ ẹki. Vbọ ghi zẹ kpẹẹ, a na do gha loo ẹmwẹ na ginna ọmwa nọ wa gheghe danmwehọ ẹmwẹ nọ ma khianrẹn, ọ ghi gha mu khian, vbene irẹn tobọ irẹn ma na rẹn otọ ẹmwẹ nii.” Te Ivbi e Grik nii ni rri egie ebe ghi ya ọni kha wẹẹ, ọmwa nọ ma rẹn emwi rhọkpa, nọ ta ẹmwẹ nọ rhirhi họn vbe unu emwa khian ẹre Pọl khin. Ọrheyerriọ, zẹvbe ne ima gha bẹghe ẹre vbe uhunmwuta na, e Pọl ma gi eni vberriọ ne iran ghaa tie ẹre gbe ẹre orhiọn mu otọ.

⁷ Erriọ ẹre ọ vbe ye vbe ẹdẹnẹrẹ. Emwa mobọ tie ima ne Avbe Osẹe Jehova eni nẹi re ọghe ima, rhunmwuda ne ima na ya emwi nọ rre Baibol yi. Vbe igiemwi, avbe ọmamwaemwi eso keghi ma emwa ẹre wẹẹ, te emwi hia gele didaghori rre, iran vbe ghee ẹre wẹẹ, te ọ khẹke ne ọmwa nọ ghi mwẹ ẹwaẹn nẹ, miẹn imamwaemwi na yi. Iran ghee ẹre wẹẹ, ọmwa nọ ma miẹn ọnrẹn  yi ma rẹn enaye. Emwa vberriọ ni rri egie ebe hoo ne emwa gha ghee ima zẹvbe emwa ukọnmwẹ, rhunmwuda ne ima na ma emwa emwi nọ rre Baibol, kevbe ne ima na gi emwa rẹn wẹẹ, emwi bun ni sẹ osẹ yọ wẹẹ, ayi rrọọ nọ yi emwi hia. Sokpan, ma i gi ọna gbe ima orhiọn mu otọ. Nọghayayerriọ, ma keghi ya udinmwẹ sinmwi oseghe ne emwi ne ima yayi, ma keghi gi emwa rẹn wẹẹ, e Jehova nọ re Osa nọ guẹ ona, ẹre ọ yi emwi hia ni rre agbọn na.​—Arhie 4:11.

8. (a) De emwi ne emwa eso ni họn ikporhu ọghe Pọl ghaa mwẹ vbe ekhọe? (b) De eke ne ima yayi wẹẹ a mu e Pọl gha rrie, na na wẹẹ a si ẹre gha rrie Ariopagọs? (Ya ghee futnot.)

⁸ Emwa ọvbehe ni họn emwi ne Pọl ghaa kporhu ẹre vbe adesẹ ẹki nii ghaa mwẹ emwi ọvbehe vbe ekhọe. Iran na gha kha wẹẹ: “Ọ yevbe ẹmwẹ avbe ẹbọ ne ima ma rẹn, ẹre ọ do tama ima.” (Iwinna 17:18) Ẹmwẹ avbe ẹbọ ọgbọn ne Ivbi Atẹns ma rẹn ẹre Pọl gele do tama iran ra? Ẹmwẹ nọ wegbe ẹre ọna wa gha khin, rhunmwuda, ọkpa vbe usun ifiẹzọ na ba e Socrates re, nọ ghi si ẹre na na bu ohiẹn uwu gbe ẹre vbe ukpo iyisẹn nibun nọ gberra, ẹre ọna wa gha khin. Ẹ i khabe ne iran na si e Pọl gha rrie Ariopagọs, iran na we nọ do rhan otọ imamwaemwi ọgbọn na, ne Ivbi Atẹns ma he họn ẹdẹ ma iran. c De vbene Pọl khian ya rhan otọ ẹmwẹ na ma emwa ni ma rẹn emwi rhọkpa vbe Ebe Nọhuanrẹn hẹ?

9-11. (a) De vbene Pọl ya hia hẹ nọ ta ẹmwẹ nọ gha mu ekhọe emwa ni danmwehọ ọre? (b) De vbene ima gha ya sẹtin ya egbe taa e Pọl hẹ, vbe ima ghaa kporhu?

⁹ Yerre wẹẹ, te ọ wa gha sọnnọ e Pọl vbe ọ miẹn wẹẹ, te emwa ni rre ẹvbo nii wa gha fuẹn vbe uwu igẹbọ. Ọ ma gi egbe balọ ọre, nọ do gha ya unu kpamisikan ku iran rhunmwuda ne iran na ga ẹbọ. Ọ khian ghi gu iran guan, ọ na wa mu ẹmwẹ ye owa ẹse, ọ na gualọ ẹmwẹ nẹi khian si imuanẹmwẹ nọ gha mu iran ekhọe. Ọ na wẹẹ: “Ivbi Atẹns, I bẹghe ẹre wẹẹ, vbe emwi hia ne uwa ru, wa ẹre ọ rhiegbe ye ẹmwẹ ugamwẹ sẹ emwa ọvbehe; te emwi na gho wa gua uwa obọ ro ẹsẹse.” (Iwinna 17:22) Ọ na yevbe te Pọl ghi tama iran wẹẹ, ‘Wa i zẹdẹ ya ẹmwẹ ugamwẹ ku.’ Ẹwaẹn ẹre Pọl loo ro na, nọ na tian iran ye ẹmwẹ ugamwẹ ne iran rhiegbe yi. Ọ rẹnrẹn wẹẹ, emwa eso ni fuẹn vbe ugamwẹ ohoghe rhunmwuda a ma rẹn sẹ, sẹtin do fi ekhọe werriẹ vbe okiekie. Uhiẹn, e Pọl rẹnrẹn wẹẹ, ọ vbe gha mwẹ ẹghẹ ne irẹn tobọ irẹn ma ya “rẹn enaye,” kevbe ne irẹn ma ya “vbe gha mwẹ amuẹtinyan.”​—1 Tim 1:13.

¹⁰ Emwi ọvbehe ne Pọl tae nọ mu iran ekhọe, ọre nọ na ya unu kaẹn emwi ne aro ọre dae, nọ rhie ẹre ma wẹẹ, emwa ni rhiegba ye ẹmwẹ ugamwẹ ẹre  Ivbi Atẹns ghaa khin; emwi ne aro ọre dae na, ọre ogiukpo ne iran ya fiohan ne “Osa Na Ma Rẹn.” Ebe ọkpa khare wẹẹ, “emwi nọ wa mobọ gua Ivbi e Grik kevbe ivbi ẹvbo ọvbehe obọ ro, ọre ne iran na ya ogiukpo fiohan ne ‘avbe osa na ma rẹn,’ ne iran ghẹ ya yangbe osa rhọkpa nọ khẹke ne iran ga, ẹghẹ nii, osa nii ghi do gha mu ohu iran.” Ogiukpo ne Ivbi Atẹns bọ nii rhie ẹre ma wẹẹ, iran yayi wẹẹ, ọ mwẹ Osa ne iran ma rẹn. E Pọl keghi ya ẹmwẹ ogiukpo nii mu ẹmwẹ so, ọ na ghi la evba la ikporhu. Ọ na wẹẹ: “Osa nii ne uwa ga, ne uwa ma rẹn, ẹre I do ta ẹmwẹ ọnrẹn ma uwa na.” (Iwinna 17:23) Agharhemiẹn wẹẹ, ẹwaẹn ẹre Pọl fẹko ya gu iran guan, ẹmwẹ kpataki ẹre ọ tama iran. Ẹ i re ẹmwẹ ẹbọ ọghe ọgbọn ẹre Pọl do tama iran, vbene emwa eso ghaa tae. Sokpan, ẹmwẹ Osa ne iran ma rẹn, ẹre ọ do tama iran, ọni ọre Osa ọghe ẹmwata.

¹¹ Vbe ima khian ya sẹtin ya egbe taa e Pọl hẹ vbe ikporhu? Ma ghaa gbarokotọ, ma sẹtin miẹn emwi eso nọ rhie ẹre ma wẹẹ, ọmwa nọ rhiegba ye ugamwẹ ẹre ọmwa nii khin, ọ sẹtin gha re emwi ne ima miẹn vbe egbe ẹre, ra emwi nọ rre egbe ekẹn vbe owa ẹre, ra emwi ọvbehe nọ rre ọlẹga ọghe owa ẹre. Ma sẹtin tama ọmwa nii wẹẹ: ‘I bẹghe ẹre wẹẹ, ọmwa nẹi ya ẹmwẹ ugamwẹ ku ẹre u khin. Egbe emwa vberriọ ẹre I hoo ne I gu guan.’ Adeghẹ ima  na rhie ẹre ma wẹẹ, ma rẹnrẹn wẹẹ ọ mwẹ ugamwẹ nọ ye, ma sẹtin miẹn ẹmwẹ eso ne ima gha ta, ne irẹn tobọ irẹn gha vbe kue yi, ne ima gha sẹtin loo ya gu ẹre zẹ iro. Yerre wẹẹ, ma i bu ohiẹn emwa rhunmwuda emwi ne iran yayi. Uhiẹn, etẹn nibun ne ima gba ga, ka vbe gha rre ugamwẹ ohoghe rhunmwuda a ma rẹn sẹ.

12. De vbene Pọl ya fi odẹ nọ ya gha kporhu werriẹ hẹ?

¹² E Pọl sẹtin ta ẹmwẹ nọ gha mu Ivbi Atẹns ekhọe ya mu ẹmwẹ so, sokpan, ọ gha ye sẹtin gha yae khian vberriọ ra? E Pọl rẹnrẹn wẹẹ, emwa ni rri egie ebe vbe imamwaemwi ọghe Ivbi e Grik kevbe ni ma rẹn Ebe Nọhuanrẹn ẹre ọ ghaa rre evba, rhunmwuda ọni, ọ na ghi suẹn gha loo odẹ ughughan ya kporhu ma iran. Vbe okaro, ọ keghi ya emwi nọ rre Ebe Nọhuanrẹn ma iran emwi, sokpan, ọ ma tie ẹre ladian vbe uwu ẹre. Nogieva, ọ keghi gi emwa ne irẹn gu guan rẹn wẹẹ, ọmwa vbene iran ye ẹre irẹn vbe khin, ugbẹnso, ọ ghaa gu iran guan, ọ ghi wẹẹ “ima.” Nogieha, ọ keghi ya unu kaẹn ẹmwẹ eso nọ rre ebe ne Ivbi e Grik gbẹnnẹ, nọ ya gi iran rẹn wẹẹ, emwi eso ne irẹn ma iran ẹre vbe rre ebe iran. Nian, gia zẹ iro yan ẹmwẹ ne kpataki ne Pọl tama iran. De ẹmwata kpataki nọ tae vbekpa Osa na ne Ivbi Atẹns ma rẹn?

13. De emwi ne Pọl tae vbekpa vbene agbọn vbe ẹrinmwi ya do gha rrọọ hẹ? De uhunmwu ẹmwẹ nọ ghaa hoo nọ rhie ladian?

¹³ Osanobua ẹre ọ yi agbọn yi ẹrinmwi. E Pọl khare wẹẹ: “Ugbẹnvbe a miẹn wẹẹ, Osanobua nọ yi agbọn kevbe emwi hia ni rre uwu ẹre, ọre enọ yan ẹrinmwi kevbe agbọn, ẹ i dia owa ugamwẹ ne emwa nagbọn bọe ya.” d (Iwinna 17:24) Emwi hia ni rre agbọn vbe ẹrinmwi ma didaghori rre. Osa ọghe ẹmwata ọre Ayi nọ yi emwi hia. (Psm 146:6) Osa ne Udazi nọ yi agbọn yi ẹrinmwi i dia owa ugamwẹ ne emwa nagbọn bọe ya. Irẹn i yevbe Athena kevbe avbe ẹbọ nikẹre ne uyi ọghe iran hẹnhẹn egbe yan owa ugamwẹ, aro ẹbọ kevbe ogiukpo. (1 Ọba 8:27) Te olika ẹmwẹ ne Pọl hoo nọ rhie ladian wa dewarorua, ọni nọ wẹẹ: Osanobua ọghe ẹmwata kpọlọ sẹ avbe ẹbọ ne emwa nagbọn ya obọ ma, na miẹn vbe avbe owa ugamwẹ na ya obọ bọ.​—Aiz 40:​18-26.

14. De ẹmwẹ ne Pọl tae nọ rhie ẹre ma wẹẹ, Osanobua i gualọ iyobọ rhọkpa vbe obọ emwa nagbọn?

¹⁴ Osanobua i gualọ iyobọ emwa nagbọn. Emwa ni ga ẹbọ mobọ yọ avbe amazẹ ọghe iran ukpọn aghanghan, iran ghi gha ya emwi ighobioye zọhẹ ne iran, iran ghi vbe gha viọ evbare kevbe ayọn gie iran vbene a miẹn wẹẹ, avbe amazẹ na gele gualọ emwi vberriọ! Sokpan, egbọre, Ivbi e Grik eso ni rri egie ebe ni ghaa danmwehọ e Pọl yayi wẹẹ, osa ne emwa ga i gualọ iyobọ emwa nagbọn. Deghẹ erriọ nọ, ẹ i mwẹ iran ma kue ye ẹmwẹ ne Pọl tae nọ  na wẹẹ, Osanobua i “vbabọ emwi ke emwi, amaiwẹ te emwa khian do gha ru iyobọ nẹẹn.” Gele gele, emwi rhọkpa i rrọọ ne emwa nagbọn gha rhie ne Ayi nọ yi emwi hia, ne iran gha ya ru iyobọ nẹẹn! Nọghayayerriọ, irẹn ẹre ọ rhie emwi ne emwa nagbọn gualọ ne iran, vbe na ghee “arrọọ, ẹhoho na hiọnrọn kevbe emwi hia,” uhiẹn ya sẹ egbe ovẹn, amẹ nọ rhọọ kevbe otọ nọ maan emwiokọ. (Iwinna 17:25; Gẹn 2:7) Rhunmwuda ọni, Osanobua nọ kpemehe ne emwa nagbọn i gualọ iyobọ rhọkpa vbe obọ iran.

15. De vbene Pọl ya gi Ivbi Atẹns rẹn wẹẹ, ọ ma khẹke ne iran gha roro ẹre wẹẹ, iran maan sẹ emwa nẹi re Ivbi e Grik? De emwi ne ima miẹn ruẹ vbe igiemwi ọghe Pọl?

¹⁵ Osanobua ẹre ọ yi emwa nagbọn. Ivbi Atẹns yayi wẹẹ, iran maan sẹ emwa nẹi re Ivbi e Grik. Sokpan, ne ọmwa gha ghee ẹre wẹẹ, ẹvbo irẹn maan sẹ ọghe emwa ọvbehe ma gua emwi nọ rre Baibol ro. (Diut 10:17) E Pọl keghi ya ẹwaẹn kevbe ifuẹro guan yan ẹmwẹ na. Vbe Pọl ghi wẹẹ, “[Osanobua] ẹre ọ ru ẹre ne agbẹnvbo hia ke uwu orhunmwu ọkpa ladian,” ẹ i mwẹ ọ ma gbe iran egbe. (Iwinna 17:26) Okha ọghe Adam, nọ re erha odede ọghe emwa nagbọn hia zẹvbe nọ rre ebe Gẹnẹsis, ẹre ọ ghaa guan kaẹn. (Gẹn 1:​26-28) Ugbẹnvbe a miẹn wẹẹ, erha odede ọkpa ẹre emwa nagbọn hia mwẹ, ọ ma khẹke na gha roro ẹre wẹẹ, agbẹnvbo ọkpa ra ẹvbo ọkpa maan sẹ ọvbehe. Ẹ i mwẹ ne emwa hia ne Pọl ghaa gu guan ghẹ rẹn otọ ẹmwẹ nọ ghaa ta! Ma wa miẹn emwi kpataki ruẹ vbe obọ ẹre. Agharhemiẹn wẹẹ, ọ khẹke ne ima gha loo ẹwaẹn, kevbe ne ima gha mu ẹmwẹ ye owa ẹse vbe ima ghaa kporhu, ọ ma khẹke ne ima gua ẹmwata nọ rre Baibol rhunmwuda wẹẹ ima hoo nọ gha yẹẹ emwa ne ima kporhu ma.

16. De emwi ne Osanobua hoo ne emwa nagbọn ne irẹn yi ru?

¹⁶ Osanobua hoo ne emwa nagbọn sikẹ irẹn. A na dobọ miẹn wẹẹ, ọ kpẹẹ re ne emwa ni rri egie ebe ni ghaa rre uwu ẹbu emwa ne Pọl ghaa gu guan ke hia ne iran rhan otọ evbọzẹe ne emwa nagbọn na rre agbọn na, iran i khian sẹtin rhan otọ re vbe odẹ nọ gha mu emwa ekhọe. Sokpan, e Pọl keghi gi iran rẹn vbe odẹ nọ dewarorua, emwi ne Osanobua gu yi emwa nagbọn, ọni nọ wẹẹ, ne iran “gualọ Osanobua. Deghẹ iran na hia vbe odẹ ke odẹ ne iran gualọe, iran gha sẹtin miẹn ọnrẹn. Sokpan, ẹmwata nọ rrọọ ọre wẹẹ, irẹn ma rree ne ọmwa rhọkpa vbe uwu ima.” (Iwinna 17:27) Osa ne Ivbi Atẹns ma rẹn nii  i re Osa nai khian sẹtin rẹn. Ọghe ne ẹmwata, ọ ma rree gbe ne emwa ni gele hoo ne iran gualọe kevbe ni hoo ne iran ruẹ vbekpa ẹre. (Psm 145:18) U bẹghe ẹre wẹẹ, e Pọl loo ẹmwẹ na ighẹ “ima,” nọ rhie ma wẹẹ, ọ ka egbe ẹre ba emwa nọ khẹke nọ “hia vbe odẹ ke odẹ” nọ “gualọ Osanobua.”

17, 18. Vbọzẹ nọ na khẹke ne emwa nagbọn gha hoo ne iran sikẹ Osanobua? Vbe ima miẹn ruẹ vbe odẹ ne Pọl ya ta ẹmwẹ nọ gha mu emwa ni danmwehọ ọre ekhọe?

¹⁷ Ọ khẹke ne emwa nagbọn gha hoo ne iran sikẹ Osanobua. E Pọl khare wẹẹ, Osanobua “ẹre ọ zẹe ighẹ ima rre agbọn, irẹn ẹre ọ zẹe ighẹ ima khian yo khian rre, irẹn ẹre ọ vbe zẹe ighẹ ima rrọọ.” Emwa eso ni rri egie ebe khare wẹẹ, te Pọl ghaa ya unu kaẹn ẹmwẹ ne okpia ọkpa na tie ẹre Epimenides nọ ta ekharha tae. Ovbi e Krit nọ ghaa rrọọ vbe odẹ ukpo 600 B.C.E. ghaa nọ, “ọmwa kpataki na rẹnrẹn vbe ugamwẹ kevbe ilele ọghe Ivbi Atẹns” vbe gha nọ. E Pọl vbe ta emwi ọvbehe nọ si ẹre nọ na khẹke ne emwa nagbọn gha hoo ne iran sikẹ Osanobua, ọ wẹẹ: “‘Ivbi ẹre, ẹre ima vbe khin,’ zẹvbe ne ọgbenbe ọghe uwa eso vbe tae.” (Iwinna 17:28) Ọ khẹke ne emwa nagbọn gha ghee Osanobua zẹvbe erha iran; rhunmwuda, irẹn ẹre ọ yi okpia nokaro, nọ biẹlẹ emwa nagbọn hia. Ne Pọl na gha hoo nọ ta ẹmwẹ nọ gha mu emwa ne irẹn gu guan ekhọe, ọ keghi ya unu kaẹn emwi nọ rre ebe ne Ivbi e Grik gbẹnnẹ, ne emwa hia ghee zẹvbe ebe ne kpataki. e Zẹvbe ne Pọl ru ẹre, ma sẹtin zẹdia gha loo avbe ebe okha eso, avbe ebe ni rhan otọ emwi na tie ẹre encyclopedia, kevbe avbe ebe ọvbehe ne emwa nibun rẹnrẹn. Vbe igiemwi, ma gha ya unu kaẹn ebe eso ne kpataki ne emwa nibun rẹnrẹn,  ọ sẹtin ru iyobọ ne ọmwa nẹi re Osẹe Jehova ya rẹn vbene ugie eso ne emwa ni rre ugamwẹ ohoghe do, ra ilele eso ne iran lele ya suẹn hẹ.

¹⁸ E Pọl wa ta ẹmwata ne kpataki eso vbekpa Osanobua vbe ọ gu Ivbi Atẹns guan, sokpan, ọ na tae vbe odẹ nọ gha mu iran ekhọe. De emwi ne Pọl ghaa hoo ne emwa ni danmwehọ ọre ru, ugbẹnvbe iran ghi họn ẹmwẹ ne kpataki na nẹ? Vbobọvbobọ nii, ọ na tama iran evbọ khẹke ne iran ru.

19, 20. (a) De vbene Pọl ya fẹko ya ẹwaẹn gi emwa rẹn wẹẹ, ọ ma khẹke na gha ga ẹbọ na ya obọ ma? (b) Vbọ khẹke ne emwa ni ghaa danmwehọ e Pọl ru?

¹⁹ Te Pọl wa gha hoo nọ rhie igiọdu ne emwa ni danmwehọ ọre, ne iran ru emwi nọ khẹke. Ọ na rhie iran ekhọe ghee emwi nọ rre ebe ne Ivbi e Grik gbẹnnẹ, ne irẹn ka ya unu kaẹn sin, ọ na wẹẹ: “Ugbẹnvbe a miẹn wẹẹ, ivbi Osanobua ẹre ima khin, ọ ma khẹke ne ima gha roro ẹre wẹẹ, te Osanobua yevbe amazẹ ọghe igoru, ra ọghe esiliva, ra ọghe okuta, ne emwa nagbọn ya ẹwaẹn obọ iran ma.” (Iwinna 17:29) Ugbẹnvbe a miẹn wẹẹ, Osanobua ẹre ọ yi emwa nagbọn, vbọ ghi zẹ ne emwa gha na roro ẹre wẹẹ, te Osanobua yevbe amazẹ ne emwa nagbọn ya obọ iran ma? Odẹ ne Pọl ya fẹko ya ẹwaẹn gu iran zẹ iro keghi ya iran rẹn wẹẹ, emwi ukọnmwẹ nọ, deghẹ ọmwa na gha ga ẹbọ ne emwa nagbọn ya obọ ma. (Psm 115:​4-8; Aiz 44:​9-20) Ne Pọl na loo ẹmwẹ na ighẹ “ima” vbe ọ gu iran guan, ẹ i mwẹ ọ ma ru iyobọ ne iran ya miẹn ẹmwẹ nọ ta yi, rhunmwuda, ẹ i khian ghi balọ iran gbe vbe ehọ.

²⁰ Ukọ ighẹ e Pọl keghi gi iran rẹn wẹẹ, ọ khẹke ne iran zẹ emwi ru, ọ wẹẹ: “Ẹmwata nọ wẹẹ, Osanobua ma ka emwi ne emwa ghaa ru yọ vbe ẹghẹ nii [ọni ọre ne iran na gha roro ẹre wẹẹ, iran gha sẹtin ya ẹko rhiẹnrhiẹn Osanobua vbe iran ghaa ga ẹbọ ne emwa nagbọn ya obọ ma], rhunmwuda, a ma rẹn sẹ, ẹre ọ ghaa lọghọ iran. Sokpan, vbe ẹghẹ na nian, te irẹn ghi tama emwa hia ni rre ehe hia wẹẹ, ne iran ro iro fi uyinmwẹ werriẹ.” (Iwinna 17:30) Egbọre ọ kpa iran odin vbe Pọl tama iran wẹẹ, te ọ khẹke ne iran ro iro fi uyinmwẹ werriẹ. Sokpan, ẹmwẹ ne kpataki ne Pọl tama iran vbe ẹdẹrriọ keghi ya iran rẹn wẹẹ, Osanobua ẹre ọ zẹe ighẹ iran rre agbọn, kevbe wẹẹ, ọ gha vbe nọ iran vbene iran ya loo ẹdagbọn iran hẹ. Te ọ khẹke ne iran gualọ Osanobua, ne iran do rẹn ẹmwata vbekpa ẹre, iran ghi vbe gha loo ẹdagbọn iran vbe odẹ nọ gualọe yi. Ọna rhie ma wẹẹ, te Ivbi Atẹns gha rẹn wẹẹ, orukhọ nọ deghẹ ọmwa na gha ga ẹbọ kevbe wẹẹ, te ọ khẹke ne iran kie werriegbe vbọ.

21, 22. De ẹmwẹ ne kpataki ne Pọl tae ya mu ẹmwẹ ọnrẹn sotọ? Vbe ima miẹn ruẹ vbe ẹmwẹ nọ tae?

²¹ E Pọl keghi ya ẹmwẹ ne kpataki na mu ẹmwẹ ọnrẹn sotọ: “[Osanobua] bu ẹdẹ yọ nẹ, nọ khian ya bu ohiẹn agbọn na hia, vbe nai na bu eku. Irẹn zẹ ọmwa yọ nẹ, nọ khian bu ohiẹn na. Ọ keghi huẹn ọnrẹn kpaegbe vbe idin, nọ ya so igiẹ yọ ma emwa hia wẹẹ, ọna gha gele sunu.” (Iwinna 17:31) Ugbẹnvbe iran ghi rẹn nẹ wẹẹ Ẹdẹ Ibuohiẹn dee, te ọ wa khẹke ne iran gualọ  Osanobua ọghe ẹmwata, ne iran vbe miẹn ọnrẹn! E Pọl ma sunu ye eni Ọbuohiẹn ne Osanobua zẹ. Nọghayayerriọ, e Pọl keghi ta emwi eso vbekpa Ọbuohiẹn nii, nọ gha wa kpa iran odin, ọ na gi iran rẹn wẹẹ: Ọ ka gha rre agbọn na, ọ na wu, Osanobua na vbe huẹn ọnrẹn kpaegbe vbe idin!

²² Ma gha wa miẹn emwi nibun ruẹ vbe ẹmwẹ na nọ gua ọmwa kpa ne Pọl tae ya mu ẹmwẹ ọnrẹn sotọ. Ma rẹnrẹn wẹẹ, Jesu Kristi ne Osanobua huẹn kpaegbe vbe idin ọre Ọbuohiẹn nii ne Osanobua zẹ. (Jọn 5:22) Ma vbe rẹn wẹẹ, ukpo arriaisẹn ọkpa ẹre Ẹdẹ Ibuohiẹn nii khian ya vbe otọ kevbe wẹẹ, ẹ i ghi rree gbe ọ rre. (Arhie 20:​4, 6) Ma i mu ohan Ẹdẹ Ibuohiẹn rhunmwuda, ma rẹnrẹn wẹẹ, afiangbe nọkhua ẹre emwa ne Osanobua ka ye emwa esi khian miẹn vbọ. Arhiọkpaegbe ọghe Jesu Kristi, nọ re emwi ọyunnuan nọ sẹre nọ he sunu ke na ya bu agbọn tu agbọn, ẹre ọ ya ima mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, avbe afiangbe ne kpataki ne ima ya aro yi gha sẹ ima obọ!

23. De odẹ ughughan ne emwa ya yin, vbe iran ghi họn ẹmwẹ ne Pọl tae?

²³ Vbe emwa ne Pọl gu guan ghi họn ẹmwẹ nọ tae, odẹ ughughan ẹre iran ya yin. “Eso na gha yae gbogiẹ” vbe iran ghi họn ẹmwẹ arhiọkpaegbe. Eso te wa ya ọghọ gu ẹre guan, sokpan, iran ma wa mu egbe ne iran ya fi werriẹ, iran na wẹẹ: “Ma gha dọlegbe miẹn egbe, ma gha ta ẹmwẹ na fo.” (Iwinna 17:32) Sokpan, ibozẹghẹ emwa vbe uwu iran keghi rhan obọ miẹn emwi nọ tae yi, e Baibol wẹẹ: “Ikpia eso keghi deba ẹre, iran na do khian emwa iyayi. Ọkpa vbe uwu iran na, ọre Daiọnisiọs nọ ghaa re ọbuohiẹn vbe ekọtu Ariopagọs, kevbe okhuo ọkpa na tie ẹre Damaris, deba emwa ọvbehe.” (Iwinna 17:34) Erriọ ẹre ọ vbe ye vbe ima ghaa kporhu vbe ẹdẹnẹrẹ. Emwa eso sẹtin gha ya ima gbogiẹ, eso vbe rrọọ ni wa rhie ọghọ ne ima, sokpan, iran ma mu egbe ne iran ya miẹn ẹmwẹ ne ima ta yi. Vbọrhirhighayehẹ, ẹko keghi sẹ ima ọyẹnmwẹ, vbe ima gha miẹn emwa eso ni miẹn iyẹn Arriọba yi, ni vbe do deba ima gha ga e Jehova.

24. Vbe ima miẹn ruẹ vbe ẹmwẹ ne Pọl tae vbe ọ mudia vbe iko Ariopagọs?

²⁴ Zẹvbe ne ima ya mu ẹmwẹ ne Pọl tae roro, ọ gha ru iyobọ ne ima ya rẹn vbene ima khian ya gha rhan otọ emwi ne ima yayi vbe odẹ nọ gha mu emwa ughughan ekhọe, ma ghi vbe sẹtin ru iyobọ ne iran ya gha mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, ẹmwata ẹre ima ma iran ẹre. Emwi ọvbehe ne ima miẹn ruẹ ọre wẹẹ, ọ khẹke ne ima gha mwẹ izinegbe vbe ima ghaa kporhu ma emwa ni ma rẹn enaye, ni ye fuẹn vbe ugamwẹ ohoghe, ma ghi vbe gua gha mu ẹmwẹ ye owa vbe ima ghaa gu iran guan. Ọ khẹke ne ima vbe kọ iruẹmwi ne kpataki na ye orhiọn: Ọ ma khẹke ne ima gua ẹmwata nọ rre Baibol rhunmwuda wẹẹ, ma hoo nọ gha yẹẹ emwa ne ima gu guan. Sokpan, adeghẹ ima na ya egbe taa ukọ ighẹ e Pọl, ma gha sẹtin gha mwẹ alaghodaro vbe odẹ ne ima ya ma emwa emwi vbe ikporhu. Yevbesọni, igiemwi ọghẹe gha vbe ru iyobọ ne ediọn ni rre iko, ne iran ya sẹtin guẹ sayọ vbe odẹ ne iran ya ma etẹn emwi. Ẹghẹ nii, ma ghi sẹtin ru iyobọ ne emwa ọvbehe ya “gualọ Osanobua,” kevbe ne iran vbe “miẹn ọnrẹn.”​—Iwinna 17:27.