1, 2. (a) De ọlọghọmwa nọ wegbe ne Pọl kevbe emwa ne iran gba khian miẹn vbe Ẹfisọs? (b) Vbe ima khian zẹ iro yan vbe uhunmwuta na?

 EHE hia lighua vbe avbe idunmwu ni rre Ẹfisọs, emwa gha go, ni so vbe so, emwa nibun gha lẹẹ gbe egbe. Ẹbu emwa ne ohu mu si egbe koko, iran suẹn gha gbe olighi! Iran mu eva vbe emwa ni lele Pọl khian, iran kpolo iran khian. Te idunmwu ne ẹvbo te bi la ghi ye hiẹrẹ, emwa ni khiẹnnẹ emwi vba kevbe ni dẹlẹ emwi bi lele emwa ni gbe olighi, iran na gha rrie ọgbẹlẹzẹ na na ghee ughe nọ rre ẹvbo nii; ọgbẹlẹzẹ na wa kpọlọ, ọ gha sẹtin gua orhunmwu 25,000. Nibun sẹ vbe uwu iran ma kue rẹn emwi nọ si olighi nii, sokpan, te iran ghaa roro ẹre wẹẹ, te emwa khian do mu Atẹmis ne ẹbọ iran nokhuo ne iran ya hio gbe otọ kevbe ọgua ẹbọ ne iran na gae. Ẹre iran na ghi suẹn gha go yan egbe yan egbe wẹẹ: “Uyi nọ ne Atẹmis ne ogidigan ọghe Ivbi Ẹfisọs!”​—Iwinna 19:34.

² Te Setan te dọlegbe gha hoo nọ loo ẹbu emwa ni gbe olighi, ya mu idobo ye ikporhu iyẹn nọ maan ọghe Arriọba Osanobua, nẹ ghẹ vẹwae. Ẹmwata nọ rrọọ ọre wẹẹ, ẹ i re emwa ni zaro igbinna ọkpa ẹre Setan loo, vbe ọ ghaa hoo nọ mu idobo ye iwinna ikporhu. Vbe ẹghẹ ọghe avbe ukọ, te Setan wa gha hia nọ mu idobo ye iwinna ikporhu, kevbe nọ si iwannegbe ye uwu iko; vbe uhunmwuta na, ma gha guan kaẹn obẹlẹ eso nọ loo ro. Emwi ọvbehe ne kpataki ne ima gha vbe guan kaẹn, ọre vbene ọ ya gbokhuẹre hẹ; ma gha bẹghe ẹre wẹẹ, vbene ọ hia sẹ, te “ẹmwẹ ọghe Jehova” wa ye “gha vẹwae yọ vbe odẹ nọ hin ukhuan, ọ na vbe gha mu otọ yọ.” (Iwinna 19:20) Vbọzẹ ne obọ etẹn ni ghaa rrọọ vbe ẹghẹ nii na ke ukhunmwu ne Setan? Ẹtin e Jehova nọ, ẹ i re ẹtin obọ iran, zẹvbe nọ vbe ye ne ima vbe ẹdẹnẹrẹ. Sokpan, te ima gha hia ne ima ru emwi nọ bi ye ima egbe, zẹvbe ne Ivbi Otu e Kristi ni ghaa rrọọ vbe ẹghẹ nii ru ẹre. Orhiọn nọhuanrẹn gha ru iyobọ ne ima ya gha mwẹ uyinmwẹ nọ khẹke, nọ gha ya ima musọe vbe iwinna ikporhu. Gia ka guan kaẹn igiemwi Apọlọs.

3, 4. De emwi ne aro Akuila vbe Prisila dae vbe egbe Apọlọs? Vbe iran ghi ya ru iyobọ nẹẹn hẹ?

³ Vbe ẹghẹ ne Pọl ya gha rrie Ẹfisọs vbe ẹghẹ nogieha nọ ya mu okhian gha rrie ehe ughughan, Ovbi e Ju ọkpa na tie ẹre Apọlọs keghi sẹ ẹvbo nii. Alẹkzandria nọ rre Igipt ẹre ọ ke rre; ẹvbo na wa họn ẹmwẹ ọnrẹn vbe ehe hia nọ. Ako nibun wa gha rrọọ ne Apọlọs na gha hia. Ọmwa ne ẹmwẹ maan ẹre unu ghaa nọ. “Erriọ ẹre ọ vbe ya rẹn Ebe Nọhuanrẹn ẹsẹsẹmwẹse.” Yevbesọni, te ọ wa gha mwẹ oyaya “zẹvbe ne orhiọn nọhuanrẹn ya gha loo ẹre.” Rhunmwuda ọni, ọ kegha ya udinmwẹ gu Ivbi e Ju guan vbe sinagọg.​—Iwinna 18:​24, 25.

⁴ Akuila vbe Prisila ghaa danmwehọ Apọlọs vbe ọ guan. Ẹ i mwẹ iran ma gha ghọghọ vbe iran họn vbe ọ ma emwa emwi “vbekpa e Jesu” rhunmwuda, “te emwi nọ ghaa ma emwa ẹre wa gba.” Sokpan, vbọ ma he kpẹẹ vba, ọdọ vbe amwẹ na na do bẹghe ẹre wẹẹ, ọ ye mwẹ emwi eso kpataki ne Apọlọs ma rẹn. “Idinmwiamẹ ne Jọn ghaa kporhu ẹre ọkpa, ẹre ọ rẹnrẹn.” Agharhemiẹn wẹẹ, Apọlọs wa kakabọ yo owebe, kevbe wẹẹ, te ẹmwẹ wa gha maan ẹre unu, ọdọ vbe amwẹ na ni ru iwinna ibọkpọ na do ma gi ohan rẹn mu iran. Sokpan, “iran na fẹko rhie ẹre lele egbe, iran na ya rhan otọ odẹ ọghe Osanobua ma rẹn ẹse.” (Iwinna 18:​25, 26) De emwi ne okpia na, ne ẹmwẹ maan ẹre unu, nọ wa vbe kakabọ rẹn ebe ghi ru, vbe a ghi rhie adia nẹẹn? Emwi nọ ru rhie ẹre ma wẹẹ, ọ mwẹ uyinmwẹ ne kpataki nọ khẹke ne Ivbi Otu e Kristi hia gha mwẹ, ọni ọre imuegberriotọ.

5, 6. Vbọ ru iyobọ ne Apọlọs ya do gha re ọmwa ne Jehova ghi gha kakabọ loo? De emwi ne ima miẹn ruẹ vbe igiemwi ọghe Apọlọs?

⁵ Ne Apọlọs na miẹn iyobọ ọghe Akuila vbe Prisila yi, ọ na do gha mwẹ alaghodaro vbe ugamwẹ e Jehova. Ọ keghi mu okhian gha rrie Akeya, ọ na “kakabọ ru iyobọ” ne etẹn ni rre evba. Deba ọni, ikporhu nọ ghaa kpee keghi yae vẹ ne emwa hia rẹn wẹẹ, emwi ne Ivbi e Ju ni rre ikinkin nii ghaa ma emwa ẹre ma gba, ne iran na wẹẹ, ẹ i re Jesu ọre Mezaia na wẹẹ ọ dee. E Luk khare wẹẹ: “Ọ kegha si agbada vbe unu gu Ivbi e Ju guan . . . , ọ na gi iran rẹn wẹẹ, emwi ne iran ma emwa ẹre ma gba. Ọ na gha ma iran ẹre vbe Ebe Nọhuanrẹn wẹẹ, Jesu ọre Kristi.” (Iwinna 18:​27, 28) U miẹn iyobọ nọkhua ne Apọlọs ghaa ye! Ọ gha gia na kha wẹẹ, irẹn rre usun emwa ni zẹe ighẹ “ẹmwẹ ọghe Jehova” ghaa muan yọ. Vbe ima miẹn ruẹ vbe igiemwi ọghe Apọlọs?

⁶ Te ọ khẹke ne Ivbi Otu e Kristi hia, ne iran gha mu egbe rriotọ. Dọmwadẹ ọghẹe mwẹ eke nọ na hia, ma vbe mwẹ emwi ughughan ne Osa ya we ima, emwa eso wa mwẹ ẹwaẹn rhunmwuda emwi ne iran he miẹn vbe agbọn, eso wa vbe mwẹ irẹnmwi. Sokpan, ena rhọkpa i mwẹ esa, deghẹ ima i na mu egbe rriotọ. Rhunmwuda ọni, te ọ khẹke ne ima gha mu egbe rriotọ, ne Jehova mieke na sẹtin gha loo ima. Deghẹ ima ma na begbe, itengbemu sẹtin do gbọzinian vbe ekhọe ima. (1 Kọr 4:7; Jems 4:6) Ma na  gele gha mu egbe rriotọ, ma ghi hia ne ima gha ghee ẹre wẹẹ, emwa ọvbehe sẹ ima. (Fil 2:3) Ohu i khian mu ima vbe emwa gha rhie adia ne ima, ma ghi vbe kie ẹkpotọ ne emwa ọvbehe ya ma ima emwi. Ma i khian gha tọn egbe mu, ne ima ye gha si ukankan wẹẹ, iziro ne ima mwẹ ẹre ọ gbae, vbe ima gha bẹghe ẹre wẹẹ, iziro ọghe ima ma ghi gua adia ọghe orhiọn nọhuanrẹn ro. Ma gha ye gha mu egbe rriotọ, ẹre ima khian na gha mwẹ esa ne ima ye ne Jehova kevbe Ovbi ẹre.​—Luk 1:​51, 52.

7. De vbene Pọl vbe Apọlọs ya rhie igiemwi esi yotọ vbe nọ dekaẹn imuegberriotọ?

⁷ Ma ghaa mu egbe rriotọ, ma i khian gha gu emwa ọvbehe suan. Wẹ ma yayi wẹẹ, Setan ghaa hoo nọ si iwannegbe ye uwu ẹkpo Ivbi Otu e Kristi nẹdẹ ra? Vbua yayi wẹẹ ọ khian gha ye Setan hẹ, akpawẹ te Apọlọs vbe ukọ ighẹ e Pọl, ni wa gua ma emwa emwi, suẹn gha gbọvo egbe, iran na vbe gha gu egbe suan ye ukpo vbe uwu iko? Ẹ i re te Setan khian gha ghọghọ? Ẹkpotọ te wa kie ne iran ya gu egbe suan. Rhunmwuda, vbe Kọrint, Ivbi Otu e Kristi eso kegha kha wẹẹ, “Otu e Pọl ẹre imẹ ye,” vbene eso na gha kha wẹẹ, “Otu Apọlọs ẹre I ye.” Te Pọl vbe Apọlọs ghi gha kpee obọ ne iran ye uyinmwẹ ne iran yin na nọ gha sẹtin si iwannegbe ra? Hiehie! E Pọl keghi mu egbe rriotọ, ọ na tian Apọlọs ye iwinna nọ ru, ọ na kue vbe mu iwinna ọvbehe nẹẹn ba enọ ka gha ru. Nọ ne Apọlọs, ọ na wa lele adia ne Pọl rhie nẹẹn. (1 Kọr 1:​10-12; 3:​6, 9; Tai 3:​12, 13) Te iran eva wa gha mu egbe rriotọ, iran na vbe ku obọ kugbe gha winna. Igiemwi esi ẹre iran wa khin ne ima vbe ẹdẹnẹrẹ!

8. De eke ne Pọl lae vbe ọ werriegbe rrie Ẹfisọs? Vbọ yae ru vberriọ?

⁸ E Pọl ka tama etẹn ni rre Ẹfisọs wẹẹ irẹn gha werriegbe rre, ọ na gele ru vberriọ. a (Iwinna 18:​20, 21) Sokpan, gia guan kaẹn vbene ọ ghi ya sẹ evba hẹ. Antiọk nọ rre Siria ẹre ọ ke kpa. Ugbẹnvbe a miẹn wẹẹ Ẹfisọs ẹre ọ rrie, ọ gha te wa gha rrie Sẹlusia nọ ma rree gbe vba, ọ ghi ke evba la okọ nọ wa rrie Ẹfisọs. Sokpan, nọ gha ya ru vberriọ, ọ keghi “fian okun fua, ọ na la otọ.” A sẹtin miẹn wẹẹ, ehe ughughan ne Pọl mu okhian la, na guan kaẹn vbe ebe Iwinna 18:23 kevbe 19:​1, gha sẹ odẹ ibiriki arriaisẹn ọkpa! Vbọzẹ ne Pọl na wa fian okhian ba okhian vberriọ? Rhunmwuda, te ọ ghaa hoo nọ “rhie igiọdu ne avbe erhuanegbe ni rre evba.” (Iwinna 18:23) E Pọl rẹnrẹn wẹẹ, okhian nogieha ne irẹn khian mu gha rrie ehe ughughan na i khian gha khuẹrhẹ, vbene okhian nokaro kevbe nogieva vbe gha ye, sokpan, ọ rẹnrẹn wẹẹ, ọ gha wa biẹ ọmọ esi. Erriọ ẹre avbe ọgbaroghe ọghe otako kevbe amwẹ ọghe iran wa vbe ru ẹre vbe ẹdẹnẹrẹ. Ma wa gbọyẹmwẹ ye odẹ ne iran ya ya egbe hia rhie ẹre ma wẹẹ, iran hoẹmwẹ ima!

9. Vbọzẹ na na werriegbe dinmwi etẹn eso ye amẹ? Vbe ima miẹn ruẹ vbe obọ iran?

⁹ E Pọl ghi sẹ Ẹfisọs, ọ na miẹn odẹ orhunmwu iweva ni ghaa re erhuanegbe  Jọn ne Ọ Dinmwi Ọmwa Ye Amẹ. Te a dinmwi iran ye amẹ zẹvbe nọ gua emwamwa nẹdẹ ro, sokpan, vbe ẹghẹ na kha na, emwamwa nii ma ghi gha mwẹ esa. Levba sevba, iran ma mobọ rẹn vbekpa orhiọn nọhuanrẹn. E Pọl keghi ru iyobọ ne iran ya rẹn emwi ne iran ma te rẹn. Zẹvbe ne Apọlọs ru ẹre, iran na wa vbe mu egbe rriotọ, iran na gha hoo ne iran ruẹ emwi. Iran ghi dinmwiamẹ nẹ vbe eni Jesu, orhiọn nọhuanrẹn keghi hin yan iran, iran na vbe sẹtin gha ru emwi ọyunnuan. Ọ dewarorua wẹẹ, e Jehova keghi fiangbe emwa ni mu egbe ne iran ya lele adia ọghe ọgbọn ne iran miẹn vbe otu ọghẹe.​—Iwinna 19:​1-7.

10. Vbọ ya e Pọl kpa vbe sinagọg gha rrie ọgua nọ rre owebe ọkpa? Vbe ima khian ya sẹtin ya egbe taa ẹre hẹ vbe ima ghaa kporhu?

¹⁰ Gia guan kaẹn emwi ọvbehe nọ sunu. E Pọl kegha ya udinmwẹ kporhu vbe uwu e sinagọg vbe ọwara uki eha. Agharhemiẹn wẹẹ, ọ ghaa “gu emwa zẹ iro vbekpa Arriọba Osanobua, vbe odẹ nọ gha mu iran ekhọe,” ekhọe emwa eso na ye degbe, iran na kue suẹn gha gbe ẹre odan. Ne Pọl gha te ya mu ẹghẹ rhia, nọ gha gu iran ni “ya unu rhia Nene Odẹ” muan ẹmwẹ, ọ na suẹn gha ma emwa emwi vbe ọgua nọ rre owebe ọkpa. (Iwinna 19:​8, 9) Emwa ghaa hoo ne iran ruẹ vbekpa Osanobua sayọ, te iran gha kpa hin e sinagọg rre, gha rrie ọgua nọ rre owebe nii. Ma gha bẹghe ẹre wẹẹ, ọ yan owa ma hoo nọ danmwehọ, ra te ọ wa hoo nọ muan ẹmwẹ, ma i khian gu ẹre gbe agbanmwẹ, ma ghi fẹko kpa vbene Pọl ru ẹre. Emwa ni mwẹ ẹkoata wa ye bun ni hoo ne iran họn iyẹn nọ fu ọmwa ẹko rre ne ima ya wewe!

11, 12. (a) De igiemwi esi ne Pọl rhie yotọ vbe nọ dekaẹn na rhiegbe ye iwinna ikporhu kevbe na mu egbe na ya ru afiwerriẹ nọ khẹke? (b) De vbene Avbe Osẹe Jehova ya rhie ẹre ma wẹẹ, emwa ni rhiegbe ye iwinna ikporhu kevbe ni mu egbe ne iran ya ru afiwerriẹ ẹre iran khin?

¹¹ Ọ gha kẹ, odẹ ẹgogo owọrọ vbe owiẹ, ya sẹ odẹ ẹgogo enẹ vbe ota ẹre Pọl ya gha ma emwa emwi vbe ọgua nọ rre owebe nii vbe ẹdẹgbegbe. (Ya ghee study note ọghe  Iwinna 19:​9, nwtsty.) Ọ khọ wẹẹ, ẹghẹ ne ehe hia mobọ ya divbiẹ, kevbe ne ovẹn ya kakabọ yunmwu na khin, ẹghẹ na ẹre emwa mobọ ya dobọ yi vbe iwinna, iran ghi ya rri evbare, iran ghi vbe hẹwẹ. Adeghẹ erriọ ẹre Pọl wa gha ru ẹre vbe ọwara ukpo eva, ọni rhie ma wẹẹ, ọ gha gberra ughaẹdẹ 3,000 nọ loo ro ya ma emwa emwi. b Ọna vbe rre usun emwi nọ si ẹre ne ẹmwẹ ọghe Jehova na gha vẹwae, nọ na vbe gha mu otọ yọ. Ọmwa nọ rhiegbe ye iwinna ikporhu, kevbe nọ mu egbe nọ ya ru afiwerriẹ nọ khẹke, ẹre Pọl ghaa khin. Ọ keghi mwamwa ẹghẹ ọre nọ mieke na miẹn emwa nibun kporhu ma vbe ẹvbo nii; ehe nọ vbe rẹn wẹẹ, ọ gha na miẹn emwa, ẹre ọ na gha kporhu. De afiangbe nọ ghi lae rre? “Emwa hia ni rre ikinkin ọghe Esia na do họn ẹmwẹ Enọyaẹnmwa, ke Ivbi e Ju, ke Ivbi e Grik.” (Iwinna 19:10) Te ọ wa gele gha ta ẹmwẹ Arriọba Osanobua ma emwa ẹsẹsẹmwẹse!

¹² Avbe Osẹe Jehova vbe ẹdẹnẹrẹ wa vbe rhiegbe ye iwinna ikporhu, erriọ ẹre iran vbe ya mu egbe ne iran ya ru afiwerriẹ nọ khẹke. Ma keghi hia ne ima kporhu vbe ehe ke ehe ne ima gha na miẹn emwa, kevbe ẹghẹ ke ẹghẹ ne ima gha ya miẹn iran. Ma kporhu vbe idunmwu, vbe adesẹ ẹki kevbe ihe ọvbehe ne ẹvbo bi la. Ma vbe loo efoni kevbe elẹta ya kporhu. Deba ọni, ma ghaa kporhu ke owa ya sẹ owa, ma keghi hia ne ima yo owa emwa vbe ẹghẹ ne ima rẹnrẹn wẹẹ, iran gha ya rre owa.

13, 14. (a) De emwi ne Jehova ru iyobọ ne Pọl ya ru? (b) De emwi ne ivbi e Siva ma ru ẹse? De vbene emwa nibun ni tie egbe iran ivbi iyayi ya ru egbe abakuru vberriọ hẹ vbe ẹdẹnẹrẹ?

¹³ E Luk gi ima rẹn wẹẹ, vbe asẹ nii, e Jehova kegha loo e Pọl ya ru “iwinna ọyunnuan ughughan na ma he miẹn egbọre ẹdẹ.” Uhiẹn, emwa na gha viọ ukpọn ne Pọl ka loo nẹ kevbe ukpọn na ya winna nọ ka yọ nẹ, gie emwa ni khuọnmwi, egbe na rran iran. Iran vbe gha loo ẹre ya khulo orhiọn dan hin emwa egbe rre. c (Iwinna 19:​11, 12) Te ọ wa gha kpa emwa nibun odin  wẹẹ, a ghaa khulo orhiọn dan hin emwa egbe rre, sokpan, ẹ i re emwa hia ẹre ọ ghaa ghọghọ yọ.

¹⁴ “Ọ ghaa mwẹ Ivbi e Ju eso ni ghaa khulo orhiọn dan hin emwa egbe rre, zẹvbe ne iran ya gha mu okhian lele ehe ughughan,” te iran ghaa hoo ne iran ya egbe taa e Pọl. Eso vbe iran na kegha hia ne iran loo eni Jesu kevbe ọghe Pọl ya gha khulo orhiọn dan hin emwa egbe rre. Vbe igiemwi, e Luk guan kaẹn emọ ikpia ihinrọn, ọghe Siva ne ọkaolotu ohẹn, ni ghaa hoo ne iran ru ọna. Sokpan, orhiọn dan nii na tama iran wẹẹ: “I rẹn Jesu, I vbe rẹn e Pọl, sokpan, de emwa ne uwa khin?” Okpia nii ne orhiọn dan loo keghi san yan emwa okeke na, vbe na ghee aranmwẹ oha, ọ na ya ugbemwẹ yan iran, ọ na yi iran ama, ẹre iran na ya irhunmwirhun lẹẹ fua. (Iwinna 19:​13-16) Ọghe ne ẹmwata, emwi rhọkpa ma sẹtin de yan “ẹmwẹ ọghe Jehova,” nẹ ghẹ vẹwae. Ọ keghi wa dewarorua wẹẹ, e Pọl ẹre Jehova rhie ẹtin na, ẹ i zẹdẹ re emwa okeke nii. Ọkhọngborrie emwa vbe ẹdẹnẹrẹ yayi wẹẹ, iran ghaa so eni Jesu nẹ, ra iran na gha tie egbe iran “Ivbi Otu e Kristi” nẹ, ọni ọkpa wa sẹ. Sokpan, Jesu khare wẹẹ, emwa ni ru ahoo ọghe Erha irẹn ọkpa, ẹre ọ khian sẹtin ya aro ye avbe afiangbe ni dee vbe odaro.​—Mat 7:​21-23.

15. Ọ gha de ọghe orhiọn dan na gu mu obọ, kevbe emwi ke emwi nọ ghi ginna orhiọn dan nẹ, vbe ima khian ya ya egbe taa Ivbi Ẹfisọs hẹ?

¹⁵ Efa nọ rruan ivbi e Siva keghi ya emwa nibun gha mu ohan Osanobua, rhunmwuda ọni, iran nibun na do khian emwa iyayi, iran ma ghi gha gu orhiọn dan mu obọ. Iwinna imamase ẹre ọ wa mu Ivbi Ẹfisọs nibun. Iran ru ẹbo ughughan, iran vbe gha gbalọ akpalode ye egbe ne iran ya gbogba ga egbe, iran vbe mwẹ ebe ughughan ne iran ya ru imamase. Sokpan, vbe ẹghẹ na kha na nian, iran na viọ ebe ne iran ya ru imamase ladian, iran na giẹn ọnrẹn vbe idagbo, agharhemiẹn wẹẹ, igho ọrhẹnrhẹn ẹre avbe ebe nii ghaa khin. A gha ya igho na miẹn vbe ẹghẹ na roro ẹre, ọ gha sẹ e dollar arriaisẹn nibun. d E Luk khare wẹẹ: “Erriọ ẹre ẹmwẹ ọghe Jehova ya gha vẹwae yọ vbe odẹ nọ hin ukhuan, ọ na vbe gha mu otọ yọ.” (Iwinna 19:​17-20) Te ẹmwata nọ rre Ebe Nọhuanrẹn wa gele khọnmiotọ yan ugamwẹ ohoghe kevbe avbe orhiọn dan! Igiemwi esi ẹre iran ni khian emwa iyayi vbe Ẹfisọs rhie yotọ ne ima. Te emwa nibun ni lẹga ima vbe ẹdẹnẹrẹ wa vbe gu orhiọn dan mu obọ. Ma na bẹghe ẹre wẹẹ, ma mwẹ emwi ke emwi nọ ghi ginna orhiọn dan nẹ, te ọ khẹke ne ima wabọ ọre rua vbobọvbobọ, vbene Ivbi Ẹfisọs ru ẹre! Gi ima gban egbe ne uyinmwẹ osọnnọ vberriọ, ọ gha khọnrẹn nọ gha lọghọ na ru.

16, 17. (a) Gie vbene Dẹmitriọs ya si olighi hẹ vbe Ẹfisọs. (b) De vbene Ivbi Ẹfisọs ya rhie ẹre ma hẹ wẹẹ, emwa ni mu ẹmwẹ ugamwẹ yan uhunmwu ẹre iran khin?

¹⁶ E Luk keghi guan kaẹn obẹlẹ ọvbehe ne Setan loo ro vbe ẹghẹ nọ na kha wẹẹ, “ẹzọ keghi de rre ba ẹmwẹ Nene Odẹ.” Ẹ i re te Luk ya ọna fian ba ẹmwẹ, ẹzọ nọkhua ẹre ọ gele wa de rre. e (Iwinna 19:23) E Dẹmitriọs ne ogiogun ọghe esiliva ẹre ọ si ẹmwẹ. Ọ na ka ye avbe ogiogun nikẹre rre wẹẹ, avbe amazẹ ọghe ẹbọ ne iran khiẹn, ẹre iran na miẹn igho. Iyeke ọni, ọ na gi iran rẹn wẹẹ, ikporhu ọghe Pọl gha ya ẹki gbe iran, rhunmwuda, Ivbi Otu e Kristi i ga ẹbọ. E Dẹmitriọs rẹnrẹn wẹẹ, emwa ne irẹn gu guan i ya emwi ke emwi nọ dekaẹn ẹvbo iran ku hiehie, rhunmwuda ọni, ọ na tama iran wẹẹ, deghẹ iran ma yegbe, Atẹmis ne ẹbọ iran nokhuo kevbe ọgua ẹbọ ọghe iran nọ titi ghi do khian nai ghi ghee “sẹ emwi.”​—Iwinna 19:​24-27.

¹⁷ E Dẹmitriọs na gele sẹtin bọ ọkhọ ye emwa nikẹre ẹko. Avbe ogiogun ọghe esiliva nii na suẹn gha go wẹẹ, “Uyi nọ ne Atẹmis ne ogidigan ọghe Ivbi Ẹfisọs!” Ehe hia vbe ẹvbo nii na lighua, ẹre iran na suẹn gha gbe olighi, zẹvbe na tae vbe omuhẹn ọghe uhunmwuta na. f Zẹvbe ọmwa nọ mwẹ udinmwẹ, e Pọl na te gha hoo nọ ya gu emwa ni gbẹbu nii guan vbe ọgbẹlẹzẹ na na ghee ughe, sokpan, avbe erhuanegbe ma kue nọ mu arrọọ ọghẹe ye ikpadede. Okpia ọkpa na tie ẹre Alẹkzanda keghi mudia ye odaro emwa ni gbẹbu, nọ mieke na gu iran guan. Nọ na re Ovbi e Ju, egbọre te ọ ghaa hoo nọ gi emwa ni gbẹbu rẹn wẹẹ, Ivbi e Ju lughaẹn ne Ivbi Otu e Kristi na. Sokpan, iran ma zẹdẹ rhie ehọ nẹẹn ta yi. Iran ghi rẹn wẹẹ Ovbi e Ju nọ, iran na werriegbe suẹn gha go wẹẹ, “Uyi nọ ne Atẹmis ne ogidigan ọghe Ivbi Ẹfisọs!” Odẹ ughaẹdẹ eva ẹre iran wa ya gha go vbenian. Emwa ni mu ẹmwẹ ugamwẹ yan uhunmwu vbenian wa ye rrọọ do sẹ ẹdẹnẹrẹ. Ugbẹnso, eso ghi gha yin vbe na ghee emwa nẹi roro emwi, rhunmwuda ugamwẹ ọghe iran.​—Iwinna 19:​28-34.

18, 19. (a) De vbene ọkaolotu nọ ghaa rre Ẹfisọs ya dobọ olighi nii yi hẹ? (b) De vbene emwa ni rre ukpo ọdakha he ya gbinna ne eguọmwadia e Jehova hẹ? De emwi ne ima tobọ ima gha sẹtin ru, ne ima mieke na miẹn egbe iyobọ vberriọ?

¹⁸ Vbe okiekie, ọkaolotu ẹvbo nii keghi tama emwa ni gbẹbu nii ne iran gbẹdọ. Adazẹ ọmwa, ne uhunmwu ẹnrẹn rre owa ẹre okpia na ghaa khin, ọ  na mu iran orhiọn sotọ, ọ na wẹẹ, Ivbi Otu e Kristi na ma rre do mu ẹbọ ọghe iran ra ọgua ẹbọ ne iran na gae gbe otọ. Ọ na vbe wẹẹ, e Pọl kevbe emwa ne iran gba khian, ma ru emwi rhọkpa ne iran ya fidọn ghee ọgua ọghe Atẹmis, kevbe wẹẹ, adeghẹ ọ mwẹ odẹ eso ne Pọl vbe emwa ne iran gba khian ya rriabe, te ọ khẹke ne iran mu ẹzọ nii bu emwa ni rre ukpo ọdakha. Ọ gha kẹ, emwi nọ ghi gbe iran egbe sẹ, ọre nọ na tama iran wẹẹ, ne iran na si egbe koko gha gbe olighi, te iran rra uhi e Rom vberriọ. Ọ ghi ta ẹmwẹ na nẹ, ọ na we ne dọmwadẹ ọghẹe gha rrie owa. Vbene iran ya ya uhukpa suẹn gha gbe olighi, erriọ ẹre iran vbe ya ya uhukpa dobọ olighi nii yi, rhunmwuda, te ẹmwẹ ne ọkaolotu ẹvbo nii tae wa la iran ehọ.​—Iwinna 19:​35-41.

¹⁹ Ọna i re ẹghẹ okaro ne ọmwa nọ rre ukpo ọdakha, ne uhunmwu ẹnrẹn vbe rre owa he ya mudia ne erhuanegbe Jesu, ọna i khian vbe gha re nokiekie. Uhiẹn, vbe umian ne ukọ ighẹ e Jọn miẹn nọ dekaẹn emwi ni khian sunu vbe ẹdẹ okiekie ne ima ye na, ọ keghi bẹghe ẹzẹ nọ khian te mu okhuo ọkpa nọ mudia ye ihe erhuanegbe Jesu, sokpan, otọ keghi rhan unu ẹnrẹn rua, ọ na mu ẹzẹ nii wọn. Otọ nii mudia ye ihe emwa ni rẹn enegbe ni rre ukpo ọdakha vbe agbọn na, vbene ẹzẹ nii na mudia ye ihe ukpokpo ne Esu hẹ lele erhuanegbe Jesu khian. (Arhie 12:​15, 16) Emwi ne Jọn miẹn vbe umian nii wa gele sunu. Ẹ i re avbiẹ inugba ẹre avbe ọbuohiẹn ni mwẹ amuroro he ya gbinna ne Avbe Osẹe Jehova, ne iran mieke na sẹtin gha loo asẹ ne iran mwẹ ya gha si egbe koko do iko, ne iran vbe sẹtin gha kporhu. Sokpan, ẹmwata nọ rrọọ ọre wẹẹ, uyinmwẹ esi ọghe ima vbe rre usun emwi nọ ya avbe ọbuohiẹn nii sinmwi oseghe ne ima. Ọ khọ wẹẹ, te avbe ukọ arriọba nibun wa gha ya aro nọ maan ghee Pọl rhunmwuda uyinmwẹ esi ọghẹe, ọni ẹre ọ si ẹre ne iran ma na hoo ne emwi rhọkpa sunu daa ẹre. (Iwinna 19:31) Gi ima gha re emwa na gba ẹko ẹre kevbe ni mwẹ uyinmwẹ esi, ne emwa mieke na gha ya aro nọ maan ghee ima. Ma ma rẹn vbene uyinmwẹ esi ọghe ima khian ya biẹ ọmọ esi hẹ vbe odaro.

20. (a) U gha muẹn roro vbene ẹmwẹ ọghe Jehova ya gha mu otọ yọ vbe ẹghẹ ọghe avbe ukọ kevbe vbene ọ ya mu otọ yọ vbe ẹdẹnẹrẹ, vbọ ye ruẹ hẹ? (b) Vbua ghi hoo ne u ru nian, ugbẹnvbe a miẹn wẹẹ, e Jehova wa khọnmiotọ yan eghian rẹn vbe ẹdẹnẹrẹ?

²⁰ Ọ keghi gbe ima otiti vbe ima gha muẹn roro vbene “ẹmwẹ ọghe Jehova ya gha vẹwae yọ vbe odẹ nọ hin ukhuan, ọ na vbe gha mu otọ yọ” vbe ẹghẹ ọghe avbe ukọ. Erriọ ẹre ọ vbe ya gbe ima otiti vbe ima gha bẹghe vbene Jehova ya gbinna ne ima hẹ vbe ẹdẹnẹrẹ. U vbe hoo ne u gha rre usun emwa ni ya ẹmwẹ ọghe Jehova mu otọ yọ ra, agharhemiẹn wẹẹ, emwi kherhe ẹre u sẹtin ru ra? Deghẹ erriọ nọ, u gha wa miẹn emwi ruẹ vbe okha ne ima guan kaẹn vbe uhunmwuta na. Gha mu egbe rriotọ, rherhe gha lele adia nọ ke obọ otu e Jehova rre, rhiegba ye iwinna ikporhu, gban egbe ne orhiọn dan na gu mu obọ, u ghi vbe hia ne u gha re ọmwa na gba ẹko ẹre kevbe nọ mwẹ uyinmwẹ esi, ne emwa mieke na vbe lekpa ọni do rẹn vbekpa Osanobua.