1-3. (a) Gie vbene Yutikọs ya wu hẹ. (b) De emwi ne Pọl ghi ru? De emwi ne ọna ma ima ẹre vbekpa e Pọl?

 E PỌL kegha rre ughugha ọkpa nọ rre odukhunmwu vbe egedege ne emwa gbẹbu yi vbe Troas, ọ na gha gu etẹn ni rre evba guan. Ọ wa gu iran guan kpẹẹ vbe akota nii, ugbẹnvbe a miẹn wẹẹ, ẹdẹ nọ lelẹe ẹre ọ khian kpa. Vbe ẹghẹ na kha na, ogiasọn ghi nọ. Urhukpa wa gha bun ne iran rhu vbe ughugha nii, nọ ya ehe hia gha mwẹ ọghae, ọ gha kẹ, ọ wa vbe gha gbe ighogho. Ọvbokhan okpia ọkpa na tie ẹre Yutikọs keghi tota ye ewindo. Vbe uwu ẹghẹ ne Pọl ya gha guan nii, ovbe keghi rhie Yutikọs, ọ na ke omuyan nogieha ọghe egedege nii de fi otọ!

² Zẹvbe ọbo ebo, ẹ i mwẹ e Luk ma gha rre usun emwa ni ka wa rhulẹ ladian ya ghee ọvbokhan okpia nii ghee. “Iran ghi muẹn kpaegbe, ọ wu nẹ.” Iyobọ rhọkpa i ghi rrọọ ne iran khian ghi sẹtin ru nẹẹn. (Iwinna 20:9) Sokpan, emwi ọyunnuan keghi sunu. E Pọl keghi gba ọvbokhan okpia nii ginna egbe, ọ na tama emwa ni gbẹbu wẹẹ: “Wa ghẹ ghi fian afianma, rhunmwuda, ọ rhiọrre nẹ.” Te Pọl wa huẹn e Yutikọs kpaegbe!​—Iwinna 20:10.

³ Emwi nọ sunu na keghi rhie ẹre ma wẹẹ, e Jehova gha sẹtin loo orhiọn nọhuanrẹn ọghẹe ya ru emwi ke emwi nọ hoo nọ ru. Ẹ i gia na kha wẹẹ, e Pọl ẹre ọ si ẹre ne Yutikọs na wu. Ọrheyerriọ, e Pọl ma hoo ne uwu ọghe ọvbokhan okpia na mu idobo ye ẹmwẹ ne kpataki nọ ghaa ta, ra nọ gbe amuẹtinyan ọghe etẹn mu otọ. Ne Pọl na huẹn e Yutikọs kpaegbe, ọ keghi rhie ifuẹko ne etẹn ni ghaa rre iko nii, ọ na vbe rhie ẹtin ye iran iwu, ne iran mieke na ye sẹtin gha ya oyaya kporhu iyẹn nọ maan. Ọ dewarorua wẹẹ, te arrọọ ọghe emwa ọvbehe wa hin usi vbe aro e Pọl. Ọna ye ima ẹre rre, ẹmwẹ ne Pọl tae nọ na wẹẹ: “Esagiẹn ọmwa rhọkpa i ghi rrọ mwẹ urhu.” (Iwinna 20:26) Gia ghee vbene igiemwi ọghe Pọl gha ya ru iyobọ ne ima hẹ, ne ima vbe gha ghee arrọọ zẹvbe emwi nọ hin usi.

4. De ọlọghọmwa nọ wegbe ne Pọl la gberra?

⁴ Zẹvbe na ruẹ ọre vbe uhunmwuta nọ lae, ọlọghọmwa nọ wegbe ẹre Pọl la gberra vbe Ẹfisọs. Emwa keghi suẹn gha gbe olighi rhunmwuda ikporhu nọ ghaa kpee vbe evba. Avbe ogiogun ọghe esiliva ni ya amazẹ ọghe Atẹmis khuan igho, ghaa mwẹ obọ vbe olighi nii! Ebe Iwinna 20:1 gi ima rẹn wẹẹ: “Vbe olighi nii ghi rrie otọ nẹ, e Pọl na gie na tie avbe erhuanegbe. Ọ keghi rhie igiọdu ne iran, iyeke ọni, ọ na gbe ọ khian ẹdẹ hia ne iran, ẹre irẹn na ghi mu uhunmwu daa e Masẹdonia.”

5, 6. (a) Inu ẹghẹ ẹre ima yayi wẹẹ e Pọl gbe vbe Masẹdonia? De emwi nọ ru ne etẹn ni rre evba? (b) De aro ne Pọl ya gha ghee etẹn?

⁵ Vbe Pọl ghi rrie Masẹdonia, ọ na ka mudia vbe eke ne okọ na kun sie vbe Troas, ọ na gbe ẹghẹ eso vba. E Pọl te gha mwẹ ọnrẹn vbe ekhọe wẹẹ, e Taitọs na gie gha rrie Kọrint gha do vba irẹn vba. (2 Kọr 2:​12, 13) Sokpan, e Pọl ghi bẹghe ẹre wẹẹ, e Taitọs i ghi dee, ẹre Pọl na gha rrie Masẹdonia; ughaghe, ọ gbe sẹ odẹ ukpo ọkpa vbe evba. Vbe uwu ẹghẹ na, ọ na gha “rhie igiọdu ne avbe erhuanegbe ni rre evba ẹsẹsẹmwẹse.” a (Iwinna 20:2) Vbe okiekie, e Taitọs na ghi do vba e Pọl vbe Masẹdonia, ọ na do na iyẹn nọ maan ma e Pọl, ọ na gi ẹre rẹn wẹẹ, etẹn ni rre Kọrint wa rhan obọ miẹn ebe nokaro nọ gbẹn gie iran yi. (2 Kọr 7:​5-7) Ọna ẹre ọ ghi ya e Pọl gbẹn ebe ọvbehe gie iran, na ghi do rẹn ye ebe Kọrint Nogieva.

⁶ Yẹrẹro wẹẹ, vbe Luk ghi guan kaẹn otuẹ ne Pọl mu gie etẹn ni ghaa rre Ẹfisọs kevbe Masẹdonia, ọ keghi loo ẹmwẹ na ighẹ “igiọdu,” nọ rhie ma wẹẹ, te otuẹ na wa gele rhie igiọdu ne iran. Ọna ya ima rẹn wẹẹ, te Pọl wa gele hoẹmwẹ etẹn ni rre iko! E Pọl ma yevbe avbe Farisi ni ghaa ya aro gbe emwa re, sokpan, te irẹn ghaa ghee etẹn zẹvbe emwa ne iran gba ga. (Jọn 7:​47-49; 1 Kọr 3:9) Aro vberriọ ẹre ọ ya gha ghee iran vbe ẹghẹ hia, uhiẹn, ya sẹ ẹghẹ nọ ya gu iran gui ye emwi eso ne iran ru.​—2 Kọr 2:4.

7. De vbene ediọn ni rrọọ vbe ẹdẹnẹrẹ khian ya ya egbe taa e Pọl hẹ?

⁷ Ediọn ni rre iko vbe ẹdẹnẹrẹ kevbe avbe ọgbaroghe ọghe otako wa vbe hia ne iran ya egbe taa e Pọl. Iran gha dobọ gha gu ọmwa gui ye emwi eso nọ ma ru ẹse, iran keghi hia ne iran ru ẹre vbe odẹ nọ gha ya ọmwa nii deziẹn. Iran keghi hia ne iran rẹn vbene emwi gele ye etẹn hẹ, iran ghi vbe rhie igiọdu ne iran, ne iran gha te ya gha zaan iran. Ọtẹn nokpia ọkpa, nọ kpẹẹ re nọ ke ru iwinna ọgbaroghe ọghe otako khare wẹẹ: “Etẹn ima nikpia kevbe etẹn ima nikhuo nibun te wa hoo ne iran ru emwi nọ khẹke, sokpan, iran keghi la ọlọghọmwa ughughan gberra ni gbe iran orhiọn mu otọ, kevbe ni ya ohan mu iran; ugbẹnso, emwi ghi wa pirhi ye iran aro sẹrriọ wẹẹ, iran i ghi rẹn evbọ khẹke ya ru.” Ediọn gha wa sẹtin rhie igiọdu ne etẹn vbenian.​—Hib 12:​12, 13.

8, 9. (a) De emwi nọ si ẹre ne Pọl ma na ghi yo e Siria? (b) Vbua yayi wẹẹ ọ ya Ivbi e Ju gha khẹko e Pọl?

⁸ E Pọl ghi kpa hin e Masẹdonia rre, ọ na gha rrie Kọrint. b Ọ ghi gbe uki eha nẹ vba, ọ na wa gha hoo nọ gha rrie Sẹnkria. Ọ ghaa mwẹ ọnrẹn vbe ekhọe wẹẹ, irẹn gha la okọ vbe Sẹnkria gha rrie Siria. Ọ gha ghi ke evba kpa, ọ ghi gha rrie Jerusalẹm, nọ mieke na viọ izọhẹ ne etẹn ru gie etẹn ne obọ ma sẹ ọre ni rre evba. c (Iwinna 24:17; Rom 15:​25, 26) Vbọrhirhighayehẹ, emwi eso keghi ya egbe kaẹn egbe, nọ ghi fi emwamwa ọghe Pọl werriẹ. Ebe Iwinna 20:3 gi ima rẹn wẹẹ, Ivbi e Ju keghi “so uma ne iran khian ya gbe ẹre rua”!

⁹ Te Ivbi e Ju wa gha khẹko e Pọl rhunmwuda nọ na kpa hin ugamwẹ  iran rre. Deba ọni, vbene ọ te sẹ ẹghẹ na kha na, e Krispọs nọ ghaa re ọkaolotu vbe sinagọg nọ rre Kọrint keghi khian Ovbi Otu e Kristi rhunmwuda ikporhu ọghe Pọl. (Iwinna 18:​7, 8; 1 Kọr 1:14) Ọ vbe gha mwẹ ẹghẹ ne Ivbi e Ju ni rre Kọrint ya ba e Pọl ifiẹzọ, iran na si ẹre gha rrie odaro e Galio ne gọvinọ ọghe Akeya. Ọrheyerriọ, e Galio keghi khuan ẹzọ nii rua, ọ na wẹẹ ẹzọ ne iran mu rre i mwẹ ẹzi; ọna keghi ya eghian e Pọl kakabọ gha mu ohu. (Iwinna 18:​12-17) Egbọre, Ivbi e Ju ni rre Kọrint rẹnrẹn wẹẹ, e Pọl gha rherhe ya la okọ vbe Sẹnkria nọ ma rree gbe ne Kọrint, ra egbọre, te iran wa gha roro ẹre wẹẹ, ẹ i mwẹ ọ ma ya la okọ vba; rhunmwuda ọni, iran keghi so uma ne iran mieke na ya gba khẹ ọre vba. De emwi ne Pọl khian ghi ru?

10. Ne Pọl ma na ghi yo e Sẹnkria, wẹ yayi wẹẹ ọmwa avbiẹrẹ nọ ra? Rhan otọ re.

¹⁰ E Pọl keghi zẹ ọre vbe iro wẹẹ, irẹn i khian ghi yo e Sẹnkria. Ọ na werriegbe la uwu e Masẹdonia, ọ na mu uhunmwu daa eke nọ la rre. Te ọ ru ẹre vberriọ, ne emwi rhọkpa ghẹ sunu daa ẹre kevbe izọhẹ nọ viọ khian. Ẹmwata nọ wẹẹ, eke ne Pọl khian ya owẹ khian la na, ẹbe vbe rrọọ, rhunmwuda, vbe ẹghẹ nẹdẹ, a mobọ dekun avbe ikpata vbe izigan vbe odẹ. Uhiẹn, avbe owa ekhẹn ne emwa dia vbe odẹ vbe gha mwẹ ọlọghọmwa nọ lelẹe khian. Ọrheyerriọ, e Pọl ghee ẹre wẹẹ, irẹn la otọ, ẹre ọ ye maan sẹ, ne irẹn khian ya de ye obọ emwa ni khian gba khẹ irẹn vbe Sẹnkria. Nọ vbe ya maan ọre wẹẹ, ẹ i re Pọl ọkpa ẹre ọ mu uhunmwu daa okhian nii. Aristakọs, e Geyọs, e Sekọndọs, e Sọpata, e Timoti, e Trọfimọs kevbe Tikikọs vbe gha lele Pọl khian vbe uwu ẹghẹ nọ ya mu okhian na.​—Iwinna 20:​3, 4.

11. De vbene Ivbi Otu e Kristi ni rrọọ vbe ẹdẹnẹrẹ ya hia vbene ẹtin iran sẹ, ne iran ya lẹẹ ne ẹbe? De igiemwi ne Jesu rhie yotọ vbe nọ dekaẹn ọna?

¹¹ Zẹvbe ne Pọl ru ẹre, Ivbi Otu e Kristi ni rrọọ vbe ẹdẹnẹrẹ vbe hia vbe odẹ ke odẹ ne iran ghẹ de ye ẹbe vbe iran ghaa rre ikporhu. Vbe otọ ẹvbo eso, etẹn ghaa kporhu khian, iran keghi hia ne iran gha ya usun khian, ra iran ghi ghae egbe eveva, na gha te ya miẹn wẹẹ, orhunmwu ọkpa ẹre ọ wa kporhu khian. De emwi ne ima gha sẹtin ru deghẹ emwa na vbe gha zẹ ima kpokpo? Ma rẹnrẹn wẹẹ, ma ne Ivbi Otu e Kristi i khian sẹtin lẹẹ ne ukpokpo. (Jọn 15:20; 2 Tim 3:12) Ọrheyerriọ, ma i khian wa gheghe mu arrọọ ọghe ima ye ikpadede. Gi ima guan kaẹn igiemwi ọghe Jesu. Ọ ghaa mwẹ asẹ ọkpa ne emwa ni ghaa gbe ẹre odan ya rhọ ikpẹ okuta vbe otọ ne iran filo ẹre gbe ẹre, “sokpan, Jesu keghi lẹre, ọ na ladian hin uwu ọgua Osa rre.” (Jọn 8:59) Vbọ ghi vbe zẹ kpẹẹ, Ivbi e Ju kegha so uma ne iran gbe Jesu rua, “rhunmwuda ọni, Jesu ma ghi gha khian vbe idagbo vbe uwu ẹbu Ivbi e Ju, sokpan, ọ na gha rrie ẹvbo ọkpa . . . nọ sikẹ ato.” (Jọn 11:54) Jesu keghi hia nọ gbogba ga egbe ẹre ne emwi rhọkpa ghẹ sunu daa ẹre, deghẹ ọ ma na gbodan ghee emwi ne Osanobua hoo nọ ru. Erriọ ẹre Ivbi Otu e Kristi ni rrọọ vbe ẹdẹnẹrẹ wa vbe ru ẹre.​—Mat 10:16.

12, 13. (a) Vbọ ghaa ye etẹn ni rre iko hẹ vbe Yutikọs ghi rhiọ kpaegbe? (b) De emwi ne Baibol tae nọ rhie ifuẹko ne emwa ne ọmwa iran wu vbe ẹdẹnẹrẹ?

¹² Ọ khọ wẹẹ, vbe Pọl vbe emwa ne iran gba khian ghi mu okhian la e Masẹdonia nẹ, iran na ghae egbe. Ọ vẹ na rẹn wẹẹ, iran hia keghi dọlegbe vba egbe vbe Troas. d E Luk khare wẹẹ: “Ọ ghi rre ikpẹdẹ isẹn, ma keghi ya vba iran vbe Troas.” e (Iwinna 20:6) Ẹvbo na ẹre a na huẹn ọvbokhan okpia ọkpa na tie ẹre Yutikọs kpaegbe, zẹvbe na tae vbe omuhẹn ọghe uhunmwuta na. Muẹn roro vbene etẹn ghaa ghọghọ hẹ, vbe iran ghi miẹn ọtẹn iran ighẹ e Yutikọs vbe a huẹn ọnrẹn kpaegbe! E Luk khare wẹẹ, “ọyẹnmwẹ na gha sẹ iran ẹsẹsẹmwẹse.”​—Iwinna 20:12.

¹³ Ẹmwata nọ wẹẹ, egbe emwi ọyunnuan vberriọ i ghi sunu vbe ẹdẹnẹrẹ. Ọrheyerriọ, nọ ne emwa ne ọmwa iran wu, emwi ne Baibol tae vbekpa arhiọkpaegbe keghi ya “ọyẹnmwẹ . . . sẹ iran ẹsẹsẹmwẹse” rhunmwuda ifuẹko ne iran miẹn vbọ. (Jọn 5:​28, 29) Muẹn roro: Rhunmwuda ne Yutikọs na re ọmwa nọ ma gba, ọ keghi dọlegbe wu vbe okiekie. (Rom 6:23) Sokpan, nọ ne emwa na khian huẹn kpaegbe vbe agbọn ọgbọn nọ dee, ẹkpotọ gha kie ne iran ya gha rrọọ vbe etẹbitẹ! Levba sevba, emwa ni khian deba e Jesu kha, na khian huẹn kpaegbe gha rrie ẹrinmwi gha khian emwa nẹi sẹtin wu. (1 Kọr 15:​51-53) Nọnaghiyerriọ, Ivbi Otu e Kristi ni rrọọ vbe ẹdẹnẹrẹ wa mwẹ emwi nibun nọ gha ya “ọyẹnmwẹ . . . gha sẹ iran ẹsẹsẹmwẹse,” ọre etẹn na hannọ zẹ ẹre iran khin, ra “avbe ohuan ọvbehe.”​—Jọn 10:16.

14. De emwi ne Pọl tama ediọn ni rre Ẹfisọs vbe iran vba egbe vbe Mailitọs?

¹⁴ E Pọl kevbe emwa ne iran gba khian keghi ke Troas gha rrie Asọs, ke evba nii kpa, iran na gha rrie Mitilinai, Kiọs, Semọs kevbe Mailitọs. E Pọl kegha hoo nọ sẹ e Jerusalẹm vbene a te suẹn Ugie Pẹntikọst. Ne Pọl na gha khirhi rrie Jerusalẹm nọ mieke na ya vba Ugie Pẹntikọst, ẹre ọ si ẹre nọ ma na la okọ nọ gha van Ẹfisọs. Sokpan, e Pọl ghaa hoo nọ gu ediọn ni rre Ẹfisọs guan, rhunmwuda ọni, ọ na we ne iran ya vba irẹn vbe Mailitọs. (Iwinna 20:​13-17) Iran ghi sẹ evba, e Pọl keghi tama iran wẹẹ: “Wa rẹn vbene I ya gha ru hẹ vbe uwu ẹbu uwa, ke ẹdẹ okaro ne I ya fi owẹ la ikinkin ọghe Esia gha dee, imuegberriotọ kevbe ameve ẹre I ya ga Enọyaẹnmwa; ẹ i re avbiẹ emwi ẹre I rri oya ẹre, rhunmwuda ne Ivbi e Ju na  gha khuan khẹ mwẹ. Na kha na, ọni ma we ne I ghẹ ye tama uwa emwi nọ gha maan uwa egbe, I na gha ma uwa emwi vbe idagbo kevbe ke owa ya sẹ owa. I keghi kporhu ma Ivbi e Ju kevbe Ivbi e Grik ẹsẹsẹmwẹse, I na gha tama iran, ne iran ro iro fi uyinmwẹ werriẹ, ne iran bu Osanobua gha dee, ne iran vbe mu ẹtin yan Enọyaẹnmwa e Jesu.”​—Iwinna 20:​18-21.

15. Vbọzẹ ne ikporhu ọghe ke owa ya sẹ owa na ru ekpataki?

¹⁵ Odẹ ughughan ẹre ima ya kporhu iyẹn nọ maan ma emwa vbe ẹdẹnẹrẹ. Zẹvbe ne Pọl vbe gha ru ẹre, ma keghi hia ne ima bu emwa gha rrie eke ne ima gha na miẹn iran, ọre eke ne okotọ na kun sie nọ, ra idunmwu ne ẹvbo bi la, ra adesẹ ẹki. Ọrheyerriọ, odẹ ne ima ne Avbe Osẹe Jehova mobọ ya kporhu ọre wẹẹ, ma ghi bu emwa gha rrie owa iran ya kporhu ma iran. Vbọzẹ? Rhunmwuda, ikporhu ọghe ke owa ya sẹ owa keghi kie ẹkpotọ ne emwa hia, ne iran ya gha họn iyẹn Arriọba vbe ugbugbẹhia; ọna keghi yae dewarorua wẹẹ, obọ ọkpa ẹre Osanobua ya mu emwa hia. Deba ọni, ọ vbe kie ẹkpotọ ne ima ya sẹtin ru iyobọ nọ khẹke ne dọmwadẹ emwa ni mwẹ ekhọe ata. Yevbesọni, ikporhu ọghe ke owa ya sẹ owa keghi ru iyobọ ne emwa ni rhiegbe yọ ya gha mwẹ amuẹtinyan nọ wegbe, ọ vbe ru iyobọ ne iran ya kakabọ gha mwẹ izinegbe. Vbene ẹmwata, ọkpa vbe usun emwi na ya rẹn Ivbi Otu e Kristi ọghe ẹmwata vbe ẹdẹnẹrẹ, ọre oyaya ne iran ya kporhu “vbe idagbo kevbe ke owa ya sẹ owa.”

16, 17. De vbene Pọl ya rhie ẹre ma wẹẹ, ọmwa ne ohan i mu ẹre irẹn khin? De vbene ima khian ya ya egbe taa ẹre hẹ vbe ẹdẹnẹrẹ?

 ¹⁶ E Pọl keghi tama ediọn ni rre Ẹfisọs wẹẹ, irẹn ma rẹn ẹbe nọ khẹ irẹn vbe irẹn gha dọlegbe sẹ e Jerusalẹm. Ọ na vbe rhie te ẹre wẹẹ: “Vbọrhirhighayehẹ, mẹ ma ka arrọọ mwẹ ye emwi nọ mwẹ esa, sokpan, emwi nọ ru ekpataki mẹ, ọre ne I khian okhian ẹdagbọn mwẹ ya sẹ ufomwẹ, ne I vbe winna iwinna ne Enọyaẹnmwa e Jesu mu mẹ, nọ na we ne I sẹ osẹ ye ẹmwẹ iyẹn nọ maan ẹsẹsẹmwẹse vbe nọ dekaẹn ẹse ne kpataki ọghe Osanobua.” (Iwinna 20:24) E Pọl ma gi ohan muẹn, ọ ma gi emianmwẹ ra ukpokpo da ẹre obọ yi nẹ ghẹ ru iwinna ne Osanobua mu nẹẹn.

¹⁷ Ọlọghọmwa ughughan ẹre Ivbi Otu e Kristi ni rrọọ vbe ẹdẹnẹrẹ wa vbe la gberra. Otọ ẹvbo eso rrọọ na na mu awua ye iwinna ima, a wa vbe zẹ etẹn kpokpo vba. Etẹn eso vbe mwẹ emianmwẹ ne iran gu vẹn, uhiẹn ya sẹ egbe emianmwẹ ẹrherhe ughughan. Igbama nibun vbe rre owebe na miẹn wẹẹ, ihua iran kpikpi, ne iran ru emwi nẹi khian yẹẹ Osanobua. Vbene emwi rhirhi gha ye hẹ, Avbe Osẹe Jehova keghi hia ne iran mudia gbain, zẹvbe ne Pọl vbe ru ẹre. Iran keghi hia ne iran ye gha “sẹ osẹ ye ẹmwẹ iyẹn nọ maan ẹsẹsẹmwẹse.”

18. De emwi ne Pọl ru, ne esagiẹn ọmwa rhọkpa ghẹ mieke na gha rre ọre urhu? De emwi nọ khẹke ne ediọn ni ghaa rre Ẹfisọs ru, ne iran ya ya egbe taa e Pọl?

¹⁸ E Pọl keghi rhie ibude ne ediọn ni rre Ẹfisọs, ọ na wa gi iran rẹn emwi nọ khẹke ne iran ru vbene ọ ma na gbe ẹre yo, gbe ẹre rre; ọ na vbe we ne iran ya egbe taa irẹn. Vbe okaro, ọ na gi iran rẹn wẹẹ, ọna sẹtin gha re ẹghẹ okiekie ne iran khian ghi miẹn irẹn sẹ. Ọ na ghi kha wẹẹ: “Esagiẹn ọmwa rhọkpa i ghi rrọ mwẹ urhu, rhunmwuda, ọkpa i rrọọ ne I ma tama uwa vbe uwu iho ọghe Osanobua hia.” De vbene ediọn ni rre Ẹfisọs gha ya sẹtin ya egbe taa e Pọl hẹ, ne esagiẹn ọmwa rhọkpa ghẹ mieke na vbe gha rre iran urhu? Ọ keghi tama iran wẹẹ: “Wa gha gbaroghe egbe uwa kevbe ohuan hia ne orhiọn nọhuanrẹn viọ ne uwa gha gbaroghe, ne uwa gha su ohuan ni rre iko ọghe Osanobua, ne irẹn ya esagiẹn Ovbi ẹre dẹ.” (Iwinna 20:​26-28) E Pọl keghi ya obọ sekhae ne iran wẹẹ, “avbe ekita oha ni kakabọ khọọ” gha la uwu ẹbu emwa Osanobua, iran ghi “gha ya ohoghe gua ẹmwata, ne iran mieke na silo emwa eso ni yayi ba egbe.” Vbọ ghi khẹke ne ediọn nii ru? E Pọl keghi tama iran wẹẹ: “Wa gha begbe. Wa ghi vbe yerre wẹẹ, ke ukpo eha gha dee na, asọn vbe avan, ẹre I ya gha bu edọmwadẹ uwa ude, ke imẹ ke ameve.”​—Iwinna 20:​29-31.

19. De vbene emwi ghi gha ye hẹ vbe avbe ukọ nibun ghi wu nẹ? Vbọ ghi sunu vbe ukpo nibun ni ghi lelẹe?

¹⁹ “Avbe ekita oha ni kakabọ khọọ” ne Pọl guan kaẹn keghi suẹn gha rhiegbe ma vbe ukọ nibun ghi wu nẹ. Vbe odẹ ukpo 98 C.E., ukọ ighẹ e Jọn keghi kha wẹẹ: “Sokpan, banbanna nian, eghian e Kristi nibun  rhiegbe ma nẹ . . . Uwu ẹbu ima ẹre iran na kpa, sokpan, iran i re ọkpa vbe uwu ima, rhunmwuda, akpawẹ ọkpa vbe uwu ima ẹre iran khin, iran i ghẹ te kpa sẹ ima rae.” (1 Jọn 2:​18, 19) Vbọ ghi rre odẹ ukpo 200 vbe iyeke Jesu ghi wu nẹ, emwa okeke ni la uwu iko keghi si iwannegbe ye uwu iko, a na do gha miẹn avbe ọkaolotu ugamwẹ kevbe emwa kẹkan vbe uwu iko. Vbọ ghi rre odẹ ukpo 300 vbe iyeke Jesu ghi wu nẹ, Ọba ighẹ e Constantine, nọ ghaa khaevbisẹ yan otọ arriọba e Rom hia keghi kpasẹ yọ ne “Ivbi Otu e Kristi” ọghe okeke na gha rrọọ zẹvbe ugamwẹ na rẹnrẹn vbe ẹvbo. Avbe ọkaolotu ugamwẹ na gha ya ilele ọghe emwa igẹbọ gua imamwaemwi ọghe Ivbi Otu e Kristi, na kha na, te iran mu akpa ọghe “Ivbi Otu e Kristi” gue aro, vbe odẹ vberriọ, te iran ghaa “ya ohoghe gua ẹmwata.” Te avbe ugamwẹ ni tie egbe iran Ivbi Otu e Kristi, wa ye lele avbe imamwaemwi kevbe ilele na, do sẹ ẹdẹnẹrẹ.

20, 21. De vbene Pọl ya rhie ẹre ma hẹ wẹẹ, ọmwa nọ mu ọghe emwa ọvbehe karo ẹre irẹn khin? De vbene ediọn khian ya ya egbe taa ẹre hẹ vbe ẹdẹnẹrẹ?

²⁰ E Pọl wa lughaẹn ne avbe ọkaolotu ugamwẹ, ni ghi do gha mu emwa ni rre iko ru. Te Pọl wa gha winna, nọ mieke na gha miẹn igho nọ khian ya gha gaga egbe, nẹ ghẹ do khian ihẹ ne etẹn ni rre iko. Egbe hia ẹre Pọl ya gha ru iyobọ ne etẹn ni rre iko, vbene ọ ma na ya aro ye emwi rhọkpa vbe obọ iran. E Pọl keghi tama ediọn ni rre Ẹfisọs ne iran gha ya ekhọe hia ru iyobọ ne etẹn. Ọ na tama iran wẹẹ: “Wa . . . gha ru iyobọ ne emwa ni vburriẹ, wa ghi vbe kọe ye orhiọn, ẹmwẹ ne Enọyaẹnmwa e Jesu tobọre ta, nọ na wẹẹ: ‘Na gha rhie ne emwa ọvbehe ẹre oghọghọ ye sẹ, na gha miẹn emwa re.’”​—Iwinna 20:35.

²¹ Ediọn ni rre iko vbe ẹdẹnẹrẹ wa vbe mu egbe ne iran ya egbe hia ru iyobọ ne etẹn, zẹvbe ne Pọl ru ẹre. Ediọn ni rre iko i yevbe avbe ọkaolotu ugamwẹ ni khuan igho vbe uhunmwu emwa ni rre ototọ iran; iran rẹnrẹn wẹẹ, te Osanobua we ne iran gha “su ohuan ni rre iko,” rhunmwuda ọni, egbe hia ẹre iran ya ru iwinna na. A i gualọ ọmwa nọ tọn egbe mu, kevbe nọ “gualọ uyi ọghe egbe ẹre” vbe uwu iko ọghe Osanobua, rhunmwuda, ọmwa vberriọ i khian sẹtin musọe. (Itan 25:27) Ifaegbua ẹre itengbemu si.​—Itan 11:2.

22. De emwi nọ ya ediọn ni rre Ẹfisọs hoẹmwẹ e Pọl?

²² Ekhọe hia ẹre Pọl ya hoẹmwẹ etẹn ni rre iko, rhunmwuda ọni, iran ma gha ya ẹmwẹ ọnrẹn ku. Ọni ẹre ọ si ẹre na na miẹn wẹẹ, vbe Pọl khian ghi kpa, “iran hia keghi gbe akhe eve rua, iran na mu e Pọl dede, iran na mu unu soso ẹre.” (Iwinna 20:​37, 38) Zẹvbe nọ ghaa ye ne Pọl, etẹn ni rre iko vbe ẹdẹnẹrẹ wa gbọyẹmwẹ yọ vbe iran gha bẹghe vbene etẹn ni mu asanikaro ya ya egbe hia ru iyobọ ne iran vbe uwu iko, etẹn ni rre iko wa vbe hoẹmwẹ iran. Ugbẹnvbe ima ghi guan kaẹn igiemwi esi ọghe Pọl nẹ, u gha bẹghe ẹre wẹẹ, ẹ i re te Pọl ghaa rhuọ kevbe wẹẹ, ọ ma vbe yae fian ba ẹmwẹ vbe ọ khare wẹẹ: “Esagiẹn ọmwa rhọkpa i ghi rrọ mwẹ urhu.”​—Iwinna 20:26.