1-3. De vbene Jesu ya kpa sẹ avbe ukọ ẹre rae? De inọta nọ khẹke na rhie ewanniẹn yi?

 IRAN ma ghi te hoo nọ fo. Te emwi hia nọ sunu vbe uzọla eso gha dee wa gha gbe avbe ukọ otiti! Agharhemiẹn wẹẹ, iro te han iran, arhiọkpaegbe ọghe Jesu keghi rhie igiọdu ne iran, ekhọe iran na ghi vuọn ne oghọghọ. Ke ikpẹdẹ 40 gha dee, ẹ i re avbiẹ inugba ẹre Jesu rhiegbe ma erhuanegbe ẹre, ọ na gha ma iran emwi, ọ na vbe gha rhie igiọdu ne iran. Sokpan, ẹdẹ nokiekie nọ khian ghi rhiegbe ma iran na khin.

² Iran ghi rre uhunmwu Oke Ọliv, avbe ukọ na wa gbehokotọ gha danmwehọ ẹmwẹ hia ne Jesu ta. Iran te gha hoo ne Jesu ye gha ma iran emwi khian, sokpan, Jesu keghi dobọ yi, ọ na viọ obọ daa odukhunmwu, ọ na fiangbe iran. Iyeke ọni, ọ na fẹko gha tọn mu ghee odukhunmwu! Erhuanegbe ẹre kegha ghee ẹre zẹvbe nọ ya gha rrie iso. Ọ  mwẹ eke nọ ghi sẹ, okuku keghi rhu gue ẹre, iran ma ghi gha bẹghe ẹre. Erriọ ẹre Jesu ya kpa sẹ iran rae, sokpan, iran na ye ziẹn aro ye iso.—Luk 24:50; Iwinna 1:​9, 10.

³ Emwi nọ sunu na keghi fi emwi nibun werriẹ vbe ẹdagbọn avbe ukọ ọghe Jesu. Vbe iran khian ghi ru nian, ugbẹnvbe Arowa iran ighẹ e Jesu Kristi kpa gha rrie ẹrinmwi nẹ? A i vbe kpokpo egbe ye ọni, rhunmwuda, te Jesu wa mu iran egbe yotọ, ne iran sẹtin ye gha ru iwinna ne irẹn suẹnrẹn. Vbe ọ ya mu iran egbe yotọ khẹ iwinna ne kpataki na hẹ? De emwi ne iran ghi ru? Vbe ọna ya kaan Ivbi Otu e Kristi ni rrọọ vbe ẹdẹnẹrẹ hẹ? Ewanniẹn ne ebe Iwinna, uhunmwu ẹnrẹn ọkpa rhie ye avbe inọta na, gha wa rhie igiọdu ne ima.

4. De vbene Luk ya mu ebe Iwinna so?

⁴ Ẹmwẹ ne Luk ya mu ebe Iwinna so, ya ima rẹn wẹẹ, e Tiofilọs ẹre ọ gbẹn ebe na gie; e Tiofilọs na, ẹre ọ ka vbe gbẹn ebe Luk gie. a Okha ne Luk ya khui ebe Luk ẹre ọ werriegbe gbe ẹre ọrriẹ vbe omuhẹn ọghe ebe Iwinna; sokpan, ẹmwẹ nọ loo ro vbe ebe Iwinna na ghi lughaẹn ne nọ loo ro vbe ebe Luk, ọ na vbe rhie ẹmwẹ eso ba ẹre. Ọna keghi yae dewarorua wẹẹ, eke ne ebe Luk na dobọ yi, ẹre ebe Iwinna na suẹn.

5, 6. (a) Vbọ khian ru iyobọ ne erhuanegbe Jesu, ne iran ye gha mwẹ amuẹtinyan nọ wegbe? (b) De osẹ ughughan ni rrọọ, ni ru iyobọ ne Ivbi Otu e Kristi ya gha mwẹ amuẹtinyan nọ wegbe vbe ẹdẹnẹrẹ?

⁵ Vbọ khian ru iyobọ ne erhuanegbe Jesu, ne iran ye gha mwẹ amuẹtinyan nọ wegbe? Vbe ebe Iwinna 1:3 ghi guan kaẹn Jesu, ọ na wẹẹ: “Ọ keghi rhiegbe ma iran inugba nọ khin, vbe odẹ ne iran gha ya gele yayi.” Vbe Baibol, e Luk ne ‘ọbo ebo na ya hio’ ọkpa ẹre ọ loo ẹmwẹ na, “vbe odẹ ne iran gha ya gele yayi.” (Kọl 4:14) Ọna keghi re ẹmwẹ ne avbe ọbo ebo mobọ loo vbe iran ghaa gbẹn emwi; emwi ne iran mobọ loo ẹre ginna ọre emwi nọ dewarorua, nai sẹtin muan. Odẹ vbenian ẹre Jesu ya rhiegbe ma erhuanegbe ẹre. Ẹ i re avbiẹ inugba ẹre ọ rhiegbe ma iran, ugbẹnso, ọ ghi rhiegbe ma ọkpa ra eva vbe uwu iran, ugbẹnso ọ ghi rhiegbe ma avbe ukọ ẹre hia; ọ vbe gha mwẹ ẹghẹ nọ ya rhiegbe ma erhuanegbe ni gberra 500 vbe uhukpa. (1 Kọr 15:​3-6) Rhunmwuda ọni, ọmwa rhọkpa i sẹtin muan rẹn wẹẹ, Jesu gele rhiọ kpaegbe!

⁶ Erriọ vbe ye vbe ẹdẹnẹrẹ, emwi bun nọ sẹ osẹ yọ wẹẹ, emwi ne Ivbi  Otu e Kristi yayi keghi re ẹmwata. Emwi rhọkpa rrọọ nọ sẹ osẹ yọ wẹẹ, Jesu gele gha rre agbọn na ra, kevbe wẹẹ, ọ wu ye orukhọ ọghe ima, a na vbe huẹn ọnrẹn kpaegbe ra? Kakabọ! Okha ọghe emwa nibun ne aro iran sẹ ọre vuọn Ebe Nọhuanrẹn. De osẹ ọvbehe ne ima ye gualọ? Ma ghaa tie avbe okha na, ma na vbe gha rinmwian e Jehova nọ ru iyobọ ne ima ya rẹn otọ re, ọ gha ya amuẹtinyan ọghe ima wegbe sayọ. Yerre wẹẹ, emwi gha gele gha rrọọ nọ sẹ osẹ ye emwi, ẹre a na sẹtin mu ẹtin yan rẹn, ẹ i re na wa yaeyi kẹkan. Ma gha gele gha mwẹ amuẹtinyan, ẹre arrọọ ọghe etẹbitẹ khian na sẹ ima obọ.—Jọn 3:16.

7. De igiemwi ne Jesu rhie yotọ vbe nọ dekaẹn iwinna ikporhu kevbe na na ma emwa emwi?

⁷ Jesu vbe gha gu emwa “guan vbekpa Arriọba Osanobua.” Vbe igiemwi, ọ keghi rhan otọ ẹmwẹ akhasẹ eso nọ rhie ẹre ma wẹẹ, e Mezaia gha rri oya, ọ ghi vbe wu. (Luk 24:​13-32, 46, 47) Vbe ẹghẹ ne Jesu na gi emwa rẹn wẹẹ, irẹn ọre Mezaia, ọ na vbe guan kaan Arriọba Osanobua, rhunmwuda, irẹn ọre Ọba ne Jehova zẹ nọ gha khaevbisẹ vbe Arriọba nii. Arriọba Osanobua ẹre ọ mobọ gha re uhunmwuta ne Jesu ya gha kporhu, erriọ ẹre erhuanegbe ẹre ni rrọọ vbe ẹdẹnẹrẹ wa vbe ru ẹre zẹẹ.—Mat 24:14; Luk 4:43.

8, 9. (a) De iziro eva ni ma gba, ne avbe ukọ ọghe Jesu ghaa mwẹ? (b) De vbene Jesu ghi ya dia iziro ọghe avbe ukọ ọghẹe hẹ? De emwi ne ima miẹn ruẹ vbọ?

⁸ Ẹghẹ ne avbe ukọ ya si egbe koko vbe uhunmwu Oke Ọliv, ọre ẹghẹ nokiekie ne iran miẹn e Jesu sẹ vbe agbọn na. Iran na wa ya oyaya nọ rẹn wẹẹ: “Enọyaẹnmwa, te uwẹ khian ghi werriegbe mu enene arriọba ne Ivbi Izrẹl nian ra?” (Iwinna 1:6) Inọta ne iran nọ rẹn na, ya ima rẹn wẹẹ, iran ghaa mwẹ iziro eva nọ ma gba. Nokaro, te iran ghaa roro ẹre wẹẹ, otọ Izrẹl ẹre a khian na mu Arriọba Osanobua gbọọ. Nogieva, iran te ya aro yọ wẹẹ, te Arriọba Osanobua na wẹẹ ọ dee khian wa suẹn gha kha vbobọvbobọ. De vbene Jesu ghi ya ru iyobọ ne iran hẹ, ne iran ya fi iziro ọghe iran werriẹ?

⁹ Ọ khọ wẹẹ, Jesu rẹnrẹn wẹẹ, iziro nokaro nọ ma gba ne iran ghaa mwẹ gha rherhe fi werriẹ. Rhunmwuda, vbọ ghaa rre ikpẹdẹ igbe vba, aro erhuanegbe ẹre gha sẹ vbene Osanobua khian ya bu agbẹnvbo ọghe ọgbọn hẹ, na khian ghi rẹn ye Izrẹl ọghe orhiọn. Ẹghẹ nii, Ivbi Izrẹl kẹkan i khian ghi gha re emwa Osanobua ne kpataki. Vbe nọ dekaẹn iziro nogieva ne iran ghaa mwẹ, Jesu na tama iran wẹẹ: “Ẹ i re ukpo ọghe uwa, ne uwa ya rẹn ẹdẹ ra ẹghẹ ne ena khian ya sunu; Evbavba ọkpa ẹre ọ mwẹ asẹ nọ ya ta ẹghẹ nọ khin.” (Iwinna 1:7) E Jehova ọkpa ẹre ọ mwẹ asẹ nọ khian ya ta ẹghẹ ne emwi ne irẹn mwamwaẹn khian ya sẹ. A te miẹn wẹẹ e Jesu wu, Jesu tobọre khare wẹẹ, irẹn ma rẹn “ẹdẹ” kevbe “ẹghẹ” ne agbọn dan na khian ya sẹ ufomwẹ, “vbọ gberra  Evbavba ọkpa.” (Mat 24:36) Erriọ vbe ye vbe ẹdẹnẹrẹ, deghẹ Ivbi Otu e Kristi na gha kpokpo egbe ba ẹmwẹ ẹghẹ ne ufomwẹ agbọn na khian ya rre, te iran kpokpo egbe ba ẹmwẹ emwi nọ ma kaan iran.

10. De aro ekhọe ne avbe ukọ ghaa mwẹ, nọ vbe khẹke ne ima gha mwẹ? Vbọzẹ?

¹⁰ Agharhemiẹn wẹẹ, avbe ukọ ọghe Jesu ghaa mwẹ iziro nọ ma gba, ọ ma khẹke ne ima ya aro tila iran rua, rhunmwuda, emwa ni mwẹ amuẹtinyan nọ wegbe ẹre iran ghaa khin. Iran keghi mu egbe rriotọ, iran na miẹn adia ne Jesu rhie ne iran yi. Yevbesọni, agharhemiẹn wẹẹ, iziro nọ ma gba ne iran te gha mwẹ, ẹre ọ ya iran nọ ọta nii, ọta ne iran nọ rẹn vbe rhie ẹre ma wẹẹ, iran ghaa mwẹ ekhọe nọ maan. Ẹ i re avbiẹ inugba ẹre Jesu tama erhuanegbe ẹre wẹẹ: “Wa gha bodẹ.” (Mat 24:42; 25:13; 26:41) Te iran gele gha bodẹ, iran na gha gualọ emwi nọ sẹ osẹ yọ wẹẹ, e Jehova gha rherhe zẹ emwi ru. Egbe ekhọe vberriọ ẹre ọ vbe khẹke ne ima gha mwẹ vbe ẹdẹnẹrẹ. Uhiẹn, “ẹdẹ okiekie” nọ wegbe kankankan ne ima ye na, ẹre ọ khẹke ne ima ya bodẹ sẹ.—2Tim 3:​1-5.

11, 12. (a) De iwinna ne Jesu mu ne erhuanegbe ẹre? (b) Vbọzẹ ne Jesu na ya unu kaẹn orhiọn nọhuanrẹn vbe ọ tama erhuanegbe ẹre ne iran ya kporhu?

¹¹ Jesu keghi gi avbe ukọ rẹn emwi nọ khẹke nọ ru ekpataki ne iran sẹ. Ọ na wẹẹ: “Orhiọn nọhuanrẹn gha ghi tuorre yan uwa nẹ, wa ghi gha mwẹ ẹtin, wa ghi ya sẹ osẹ mẹ vbe Jerusalẹm, vbe otọ e Judia hia, kevbe Sameria, uhiẹn ya sẹ ehe nọ ghi rree sẹ vbe agbọn na.” (Iwinna 1:8) Te avbe ukọ gha ka kporhu vbekpa arhiọkpaegbe ọghe Jesu vbe Jerusalẹm na na gbe Jesu rua. Iyeke ọni, iran ghi ya kporhu vbe otọ e Judia hia, e Sameria, ya sẹ ehe nọ ghi rree sẹ.

¹² A te miẹn wẹẹ, Jesu tama erhuanegbe ẹre ne iran ya kporhu, ọ na ye iran ẹre rre wẹẹ, irẹn gha gie orhiọn nọhuanrẹn rre, nọ ru iyobọ ne iran. Ọ gberra igba 40 ne ẹmwẹ na ighẹ “orhiọn nọhuanrẹn” ladian vbe ebe Iwinna; ọkpa vbọ ọre ẹmwẹ ne Jesu tae na, vbe ebe Iwinna 1:8. Ebe Iwinna gi ima rẹn vbe odẹ nọ dewarorua wẹẹ, ma i sẹtin ru emwi ne Jehova hoo, vbene orhiọn nọhuanrẹn ma na ru iyobọ ne ima. Nọnaghiyerriọ, ọ wa khẹke ne ima gha rinmwian Osanobua vbe ẹghẹ hia, nọ rhie orhiọn nọhuanrẹn ne ima! (Luk 11:13) Ẹghẹ ne ima ye na, ẹre ima ya gualọ orhiọn nọhuanrẹn nii sẹ.

13. De vbene iwinna ikporhu ne eguọmwadia Osanobua ru khian da otọ sẹ hẹ vbe ẹdẹnẹrẹ? Vbọzẹ nọ na khẹke ne ima ya ekhọe hia rhiegbe ye iwinna na?

¹³ “Ehe nọ ghi rree sẹ vbe agbọn” ne avbe ukọ rẹnrẹn vbe ẹghẹ nii, lughaẹn ne ne ima rẹnrẹn vbe ẹghẹ na, rhunmwuda, otagbọn hia ẹre ima na kporhu vbe ẹdẹnẹrẹ. Vbọrhirhighayehẹ, zẹvbe ne ima bẹghe ẹre vbe uhunmwuta nokaro, ekhọe hia ẹre Avbe Osẹe Jehova ya ru iwinna na, iran rẹnrẹn wẹẹ, e Jehova hoo ne emwa ughughan hia họn iyẹn nọ maan ọghe Arriọba. (1Tim 2:​3, 4) Wẹ rhiegbe ye iwinna na nọ sẹtin  miẹn ọmwa fan ra? Iwinna ọvbehe i rrọọ nọ sẹ ọmwa ọyẹnmwẹ sẹ iwinna ikporhu! E Jehova gha rhie ẹtin nuẹn ya sẹtin ru ẹre. Ebe Iwinna gha ya ruẹ rẹn obẹlẹ ne u gha sẹtin lele, kevbe aro ekhọe nọ khẹke ne u gha mwẹ, ne u mieke na musọe vbe iwinna na.

14, 15. (a) De emwi ne avbe odibosa tae vbekpa vbene Jesu khian ya dọlegbe rre hẹ? De emwi ne iran ya ọna kha? (Vbe ya ghee futnot.) (b) Vbe a gu kha wẹẹ, “odẹ” ne Jesu ya kpa, ẹre ọ vbe ya werriegbe rre?

¹⁴ Zẹvbe na tae vbe omuhẹn ọghe uhunmwuta na, vbe Jesu khian kpa vbe agbọn na, ọ na fẹko gha yo odukhunmwu, ọ mwẹ eke nọ ghi sẹ, a ma ghi bẹghe ẹre. Sokpan, ukọ ẹre 11 na ye mudia vba, gha ghee iso. Ẹre odibosa eva na ghi rhiegbe ma iran, iran na ghi fẹko tama iran wẹẹ: “Ivbi e Galili, vbọzẹ ne uwa na mudia gha ghee iso? Jesu na, na sirra uwa tọn mu gha rrie orere iso, gha vbe rre vbe odẹ nọ ya kpa na.” (Iwinna 1:11) Te avbe odibosa nii ghi ya ọna kha wẹẹ, egbe ne Jesu ka ya rre, ẹre ọ khian ya werriegbe rre, zẹvbe ne ugamwẹ eso ma emwa ẹre ra? Ẹo, ẹ i re ọni ẹre iran yae kha. Vbe ima ya rẹn hẹ?

¹⁵ Avbe odibosa nii ma kha wẹẹ, egbe ne Jesu ya kpa, ẹre ọ khian ya rre, sokpan, emwi ne iran tae ọre wẹẹ, Jesu “gha vbe rre vbe odẹ nọ ya kpa.” b De odẹ nọ ya kpa? Vbe ẹghẹ ne avbe odibosa ya ta ẹmwẹ na, ọmwa rhọkpa ma ghi gha bẹghe Jesu. Ibozẹghẹ emwa, ọni ọre avbe ukọ ọghe Jesu ọkpa ẹre ọ rẹnrẹn wẹẹ, Jesu kpa nẹ vbe agbọn na, ọ bu Erhae khian vbe ẹrinmwi. Odẹ vberriọ ẹre Kristi khian ya werriegbe rre. Erriọ ẹre ọ gele ya sunu. Vbe ẹdẹnẹrẹ, emwa ni gele rẹn otọ emwi nọ rre Baibol ọkpa ẹre ọ rẹnrẹn wẹẹ, Jesu rre nẹ zẹvbe ọba. (Luk 17:20) Ọ khẹke na gbarokotọ, na mieke na rẹn emwi nọ sẹ osẹ yọ wẹẹ, Jesu rre nẹ, a ghi vbe gi emwa ọvbehe rẹn vbekpa ẹre, ne iran mieke na rẹn wẹẹ, ẹghẹ i ghi rrọọ.

16-18. (a) Vbe ima miẹn ruẹ vbe ebe Iwinna 1:​13, 14, vbekpa vbene Ivbi Otu e Kristi ya gha do iko hẹ? (b) De igiemwi esi ne Meri ne iye Jesu rhie yotọ ne ima? (c) Vbọzẹ ne iko na yo na ru ekpataki vbe ẹdẹnẹrẹ?

¹⁶ Ẹre avbe ukọ “na werriegbe gha rrie Jerusalẹm. Ọyẹnmwẹ nọ ghaa sẹ iran i re nekherhe.” (Luk 24:52) Sokpan, iran gha lele adia kevbe iyi ọghe Kristi ra? Ebe Iwinna 1:​13, 14 gi ima rẹn wẹẹ, avbe ukọ keghi si egbe koko vbe “ughugha nọ rre odukhunmwu vbe egedege”; e Baibol tama ima emwi eso vbekpa vbene iran ya gha si egbe koko hẹ vbe ẹghẹ nii. Avbe owa na ghaa miẹn vbe Palestine vbe ẹghẹ nii mobọ mwẹ ughugha nọ rre odukhunmwu vbe egedege, ikpawẹ (stairs) nọ rre orere ẹre a mobọ ya hin ẹnrẹn. Owa iye Mak ne ebe Iwinna 12:12 guan kaẹn ẹre “ughugha nọ rre odukhunmwu vbe egedege” na ghaa ye ra? Ughaghe.  Vbene ọ rhirhi gha ye hẹ, ẹ i khian gha re ọghe uwa do ghee, sokpan, ọ wa gi erhuanegbe Kristi na gha si egbe koko. Sokpan, de emwa ni si egbe koko vbe ẹdẹrriọ? De emwi ne iran vbe ru?

¹⁷ Yẹrẹro wẹẹ, ẹ i re avbe ukọ ọkpa, ra ikpia ọkpa ẹre ọ si egbe koko vba. “Ikhuo eso” vbe gha rre evba, uhiẹn ya sẹ egbe Meri ne iye Jesu. Ọna ọre ẹghẹ nokiekie ne Baibol ya sunu ye eni ẹnrẹn. Muẹn roro vbene Meri ya fẹko deba etẹn nikpia kevbe nikhuo hẹ vbe eke ne iran na si egbe koko gha ga e Jehova, vbene ọ ma na gha ghee egbe ẹre gidii. U miẹn vbene ọ gha fu ẹre ẹko rre hẹ, vbe ọ gha bẹghe ẹre wẹẹ, ivbi ẹre nikpia enẹ ni ma te yayi vbe ẹghẹ ne Jesu na gha rre agbọn, gu ẹre rre evba. (Mat 13:55; Jọn 7:5) Vbe Jesu ghi wu nẹ, vbe ọ ghi vbe rhiọ kpaegbe nẹ, iran na ro iro fi uyinmwẹ werriẹ.—1 Kọr 15:7.

¹⁸ Vbọzẹ ne avbe erhuanegbe Kristi na si egbe koko vbe ẹdẹrriọ? “Iran hia keghi koko gha na erhunmwu vbe ẹghẹ hia zẹvbe otu ọkpa.” (Iwinna 1:14) Ọ kpẹẹ re ne Ivbi Otu e Kristi ke si egbe koko ga Osanobua, iran keghi ghee iko vbenian zẹvbe emwi ne kpataki. Evbọzẹe ne ima na si egbe koko ọre ne ima mieke na gha rhie igiọdu ne egbe, ne ima mieke na miẹn adia kevbe ibude; nọ ghi wa sẹ ehia ọre ne ima sẹtin koko gha ga Erha ima nọ rre ẹrinmwi ighẹ e Jehova. Erhunmwu ne ima na vbe ima gha si egbe koko kevbe ihuan ne ima so keghi ya ẹko rhiẹnrhiẹn ọnrẹn, iran wa vbe mwẹ iyobọ nọkhua ne iran ye ne ima. Ọ ma zẹdẹ khẹke ne ima gbe ẹdẹ iko nọhuanrẹn vbenian, nọ vbe rhie igiọdu ne ima!—Hib 10:​24, 25.

19-21. (a) Vbe ima miẹn ruẹ vbe odẹ ne Pita ya mu asanikaro vbe emwi eso de rre vbe uwu iko? (b) Vbọzẹ nọ na khẹke na zẹ ọmwa ọvbehe ya rhie ihe Judas? Vbe ima miẹn ruẹ vbe odẹ ne iran ya zẹ ọmwa nọ rhie ihe ẹre?

¹⁹ Ọ mwẹ emwi kpataki nọ khẹke ne erhuanegbe Kristi zuze yi vbe ẹghẹ nii, ne ukọ e Pita na mu asanikaro. (Uviẹn 15-26) Ọ keghi rhie igiọdu ne ima, vbe ima gha muẹn roro, vbene Pita ya gha mwẹ alaghodaro hẹ, agharhemiẹn wẹẹ, ọ mwẹ ẹghẹ nọ ya siẹn e Jesu igba eha. (Mak 14:72) Emwa orukhọ ẹre ima hia khin, rhunmwuda ọni, ọ khẹke ne ima kọe ye orhiọn wẹẹ, Osa nọ “maan,” nọ mu egbe nọ ya “ya orukhọ bọ” emwa ni gele ro iro fi uyinmwẹ werriẹ, ẹre Jehova khin.—Psm 86:5.

²⁰ E Pita keghi do bẹghe ẹre wẹẹ, ọ khẹke na ya ọmwa ọvbehe rhie ihe ukọ e Judas nọ ya e Jesu dẹ. Sokpan, de ọmwa nọ khian rhie ihe ẹre? Ọ khẹke ne ukọ na khian zẹ, gha re ọmwa nọ ghaa lele Jesu kporhu vbe ọ rre agbọn na kevbe ne aro ẹre sẹ arhiọkpaegbe ọghe Jesu. (Iwinna 1:​21, 22) Te ọna wa gua eyan ne Jesu yan rẹn ro, vbe ọ khare wẹẹ: “Wa ni lele mwẹ na, ghi vbe tota ye ẹkete iweva (12), wa ghi gha bu ohiẹn uniẹn iweva (12) ọghe Izrẹl.” (Mat 19:28) Ọ vẹ na rẹn wẹẹ, te Jehova ghaa hoo ne ukọ 12 ni lele Jesu winna iwinna ikporhu vbe agbọn  na, gha re “okuta iweva (12) na ya gbe ẹyotọ” vbe Jerusalẹm Ọghe Ọgbọn. (Arhie 21:​2, 14) Osanobua keghi ru iyobọ ne Pita ya rẹn wẹẹ, ẹmwẹ akhasẹ nọ rre ebe Psalm nọ khare wẹẹ, “te ọmwa ọvbehe gha rhie ihe ẹre vbe ukpo nọ na zẹ,” egbe Judas ẹre ọ khian na sẹ.—Psm 109:8.

²¹ De vbene a ghi ya zẹ ọmwa nọ khian rhie ihe Judas hẹ? Te iran yan uta yọ; uta na yan ẹre emwa mobọ ya gha ru azẹ vbe ẹghẹ nẹdẹ. (Itan 16:33) Sokpan, ọna ọre ẹghẹ nokiekie ne Baibol ya guan kaẹn uta na yan, a ke ru azẹ. Ọ vẹ na rẹn wẹẹ, ke obọ ne Jehova ya tue orhiọn nọhuanrẹn yan erhuanegbe Jesu, iran ma ghi gha yan uta. Vbọzẹ ne avbe ukọ na yan uta vbe ẹdẹrriọ? Vbe iran ghi na erhunmwu gie Jehova, iran na wẹẹ: “Eo, Jehova, wẹ ẹre ọ rẹn ekhọe emwa hia. Vbe uwu ikpia eva na, gi ima rẹn ne u zẹ vbọ.” (Iwinna 1:​23, 24) Te iran ghaa hoo ne Jehova tobọre zẹ ọmwa. E Mataias ẹre Jehova ghi zẹ, ọ khọ wẹẹ, ọkpa vbe orhunmwu 70 ne Jesu gie nọ ya kporhu ghaa nọ. Ke ẹghẹ nii kpa, a keghi ka e Mataias ba “ukọ Iweva nii.” c—Iwinna 6:2.

22, 23. Vbọzẹ nọ na khẹke ne ima gha họn ẹmwẹ ne emwa ni mu asanikaro vbe uwu iko vbe ẹdẹnẹrẹ?

²² Okha na ye ima ẹre rre wẹẹ, e Jehova hoo ne emwa rẹn gha re emwa ni ru emwi ye uhẹn. Do fi ẹdẹnẹrẹ, a keghi zẹ ikpia ni rẹn enegbe, ne iran gha re ediọn vbe uwu iko. Ediọn ghi mu ukpa mu uwerhẹn ghee emwi ne Ebe Nọhuanrẹn tae vbekpa emwi na ghee a ke zẹ ọmwa zẹvbe ọdiọn vbe uwu iko, iran ghi vbe rinmwian e Jehova nọ ya orhiọn nọhuanrẹn dia iran. Rhunmwuda ọni, etẹn ni rre iko keghi ghee etẹn nikpia vbenian zẹvbe emwa ne orhiọn nọhuanrẹn zẹ. Nọ ne ima, ma keghi họn ẹmwẹ ne emwa ni mu asanikaro vbe uwu iko, erriọ ẹre ima vbe ya ya ekhọe hia ru vbene iran khare, ne akugbe mieke na gha rrọọ.—Hib 13:17.

²³ Arhiọkpaegbe ọghe Jesu kevbe afiwerriẹ nọ rhiegbe ma vbe uwu iko wa rhie igiọdu ne avbe erhuanegbe. Nian, a gha sẹtin kha wẹẹ, iran mu egbe yotọ nẹ khẹ emwi ne kpataki nọ khian ghi sunu. Uhunmwuta nọ lele ọna gha guan kaẹn emwi ne kpataki na.