1. De ilẹkẹtin ne Pọl kevbe etẹn ni lelẹe khian ghaa mwẹ? Vbọzẹ?

 VBE odẹ ukpo 59 C.E., okọ ọkpa nọ mwẹ amazẹ ọghe “Ivbi e Zus” vbe odaro ọre, kegha mu okhian ke otọ ne amẹ lẹga na tie ẹre Mọlta rrie Itali vbe Okun e Mediterranean. Ọ gha kẹ, okọ nọkhua na ya mu evbare ghaa nọ. Ukọ ighẹ e Pọl ne oleghan ne ivbiyokuo gbogba ga ghaa rre okọ na, kevbe Luk vbe Aristakọs ni lelẹe khian. (Iwinna 27:2) Etẹn na ma yevbe emwa nikẹre vbe okọ nii, ni yayi wẹẹ, ivbi e Zus ni re ivin eva na tie ẹre Castor kevbe Pollux gha sẹtin gbaroghe iran; e Zus ọre ẹbọ ne Ivbi e Grik ga. (Ya ghee study note ọghe Iwinna 28:​11, nwtsty.) Nọghayayerriọ, e Jehova ẹre Pọl kevbe etẹn ni lelẹe khian ghaa ga; e Jehova ẹre ọ vbe gi e Pọl rẹn wẹẹ, ọ gha ya sẹ osẹ ye ẹmwata vbe Rom, ọ ghi vbe mudia ye odaro e Siza.​—Iwinna 23:11; 27:24.

2, 3. De eke ne okọ ne Pọl ghaa ye lae? De ọmwa nọ ghaa ru iyobọ ne Pọl ke otọ gha dee?

² Ikpẹdẹ eha ghi gberra nẹ, ne iran ya si okọ dee vbe Sirakius, nọ re ẹvbo nọ wa kakabọ mose vbe Sicily, na wa vbe họn usi ẹre rre vbe na ghee Atẹns kevbe Rom, okọ nii keghi kpa gha rrie Rigiọm vbe odẹ ahọ (south) ọghe Itali. Ke Rigiọm gha rrie eke ne okọ na kun sie vbe Putiolai nọ rre Itali (nọ sikẹ ẹvbo na tie ẹre Naples vbe ẹdẹnẹrẹ) kegha re ibiriki 200, sokpan, ẹhoho nọ hoho ke odẹ ahọ rre keghi ru iyobọ ne okọ nii ya rherhe sẹ e Putiolai vbe ikpẹdẹ nogieva ne iran ya kpa hin e Rigiọm rre.​—Iwinna 28:​12, 13.

³ Kherhe ẹre ọ ghi kẹ ne Pọl sẹ e Rom; evba ẹre ọ khian na miẹn e Nero nọ re ọba nọ kha yan otọ arriọba e Rom hia. Ke omuhẹn ọghe okhian na ya sẹ ufomwẹ ọnrẹn, te “Osanobua ne ifuẹko hia ke obọ ẹre rre” wa gha ru iyobọ ne Pọl. (2 Kọr 1:3) Ma gha bẹghe ẹre wẹẹ, te ọ wa ye gha ru iyobọ ne Pọl; e Pọl tobọre ma vbe gi egbe wọọ ọre, ọ na ye gha ya oyaya kporhu vbe ehe ughughan nọ yo.

4, 5. (a) De vbene etẹn ya mu ọghọ ye Pọl egbe kevbe etẹn ni ghaa lelẹe khian vbe Putiolai? Vbọ ya ivbiyokuo kie ẹkpotọ vbenian ne Pọl? (b) De vbene uyinmwẹ esi ọghe ima, gha ya sẹtin ru iyobọ ne ima hẹ, uhiẹn vbe ima ghaa rre eghan?

⁴ Vbe iran sẹ e Putiolai, e Pọl kevbe etẹn ni lelẹe khian “keghi miẹn etẹn eso vba,” etẹn nii na we ne iran “gu iran gbe uzọla ọkpa vba.” (Iwinna 28:14) Te etẹn na wa rhie igiemwi esi yotọ, vbe nọ dekaẹn na gha mu ọghọ ye emwa egbe! Vbe nai na gbe awawẹ, etẹn na wa kakabọ miẹn ere vbọ, rhunmwuda igiọdu ne iran miẹn vbe obọ e Pọl kevbe etẹn ni lelẹe khian. Sokpan, vbọzẹ na na miẹn wẹẹ, oleghan ne ivbiyokuo gbogba ga, ẹre a wa kie ẹkpotọ vbenian na? Egbọre, te ivbiyokuo e Rom wa gba ẹko e Pọl rhunmwuda vbene ọ ya yin.

⁵ Erriọ ẹre ọ vbe ye vbe ẹdẹnẹrẹ, a keghi fan obọ emwi eso ne eguọmwadia e Jehova nibun ni rre eghan kevbe agọ irrioya rhunmwuda uyinmwẹ esi ne iran mwẹ zẹvbe Ivbi Otu e Kristi. Vbe igiemwi, ọ mwẹ izigan ọkpa vbe Romania na we nọ ya gbe ukpo 75 vbe eghan. Okpia na ghi suẹn gha ruẹ e Baibol vbe eghan, afiwerriẹ nọkhua keghi rhiegbe ma vbe ẹdagbọn rẹn. Rhunmwuda uyinmwẹ esi nọ ghi gha yin, avbe eseghan na kue ne irẹn ọkpa gha rrie orere ẹvbo, nọ ya dẹ emwi eso na khian loo vbe eghan nii rre, vbene ọmwa rhọkpa ma na lelẹe! Nọ ghi wa sẹ ehia ọre wẹẹ, uyinmwẹ esi ọghe ima keghi rhie uyi gie Jehova.​—1 Pit 2:12.

6, 7. De vbene etẹn ni rre Rom ya rhie ẹre ma wẹẹ, iran gele mwẹ ahoẹmwọmwa?

⁶ Egbọre, e Pọl vbe etẹn ni lelẹe khian ya owẹ khian la odẹ ibiriki 30 ke Putiolai gha rrie Capua nọ rre Odẹ Ọghe Apian vbe iran rrie Rom. Okuta nikhua ne parha parha ẹre a ya so ukpo na; ọmwa ghaa khian vbe odẹ na, ọ ghi ke evba gha bẹghe  avbe ẹvbo ni mose vbe Itali, a vbe ke ihe eso vbe odẹ na bẹghe Okun e Mediterranean. Emwa ghaa la odẹ na khian, iran mobọ la ekhuọrhọ ọkpa gberra na tie ẹre Pontine Marshes, evba ẹre Ẹki Apiọs vbe ye; ke evba gha rrie Rom keghi re ibiriki 40. E Luk khare wẹẹ, etẹn ni rre Rom “ghi họn wẹẹ ima dee,” iran na gha dee, agharhemiẹn wẹẹ, ẹki nii ghaa rree ne iran, vbene etẹn nikẹre na mudia vbe Owa Ekhẹn Eha, nọ re ehe ne emwa ni mu okhian yo ehe na hẹwẹ vbe odẹ; ke evba gha rrie Rom kegha re odẹ ibiriki 30. Te etẹn na wa gele hoẹmwẹ e Pọl!​—Iwinna 28:15.

⁷ Adeghẹ egbe na wọọ ọmwa vbe odẹ vbe ọ mu okhian rrie ehe, ọ na gha gualọ eke nọ khian na gbe ẹkun sotọ, Ẹki Apiọs i re eke nọ gi ọmwa na hẹwẹ. Vbe Ovbi e Rom ọkpa na tie ẹre Horace nọ ta ekharha ghi gie vbene ẹki nii ye hẹ, ọ na wẹẹ, “te avbe oziguẹ wa ma ye evba, kevbe emwa nẹi mwẹ ọghọ ni gbaroghe avbe owa ekhẹn.” Ọ vbe kha wẹẹ, ‘amẹ nọ kakabọ gbiruẹn, ra nọ wia ẹre a miẹn vba.’ Uhiẹn, evba nii ma gi okpia na nọ ta ekharha na rri evbare! Agharhemiẹn wẹẹ, evba i re eke ne ọmwa na gbe ẹkun sotọ, etẹn nii ni ke Rom rre na ye mudia ye evba, iran na gha ya oghọghọ diakhẹ e Pọl kevbe etẹn ni lelẹe khian, ne iran mieke na su iran la e Rom vbe egbe hẹnẹdẹn.

8. Vbọzẹ ne Pọl na kpọnmwẹ Osanobua vbe ọ “miẹn” etiọnrẹn?

⁸ E Baibol khare wẹẹ, “e Pọl ghi miẹn” etiọnrẹn, “ọ na kpọnmwẹ Osanobua, orhiọn na la ẹre iwu.” (Iwinna 28:15) Ọwara ọkpa ne Pọl ya bẹghe etẹn na, orhiọn na wa la ẹre iwu, orhiọn rẹn na wa vbe sotọ. A sẹtin miẹn wẹẹ, ọ ka rẹn eso vbe uwu iran. Vbọzẹ ne Pọl na kpọnmwẹ Osanobua? Rhunmwuda, ọ rẹnrẹn wẹẹ, orhiọn nọhuanrẹn ọghe Osanobua ẹre ọ ya ọmwa mwẹ ahoẹmwọmwa vbenian nọ ke ekhọe rre. (Gal 5:22) Erriọ ẹre ọ vbe ye vbe ẹdẹnẹrẹ, orhiọn nọhuanrẹn wa vbe gua etẹn kpa, ne iran ya ya egbe hia ru iyobọ ne etẹn iran, kevbe ne iran rhie ifuẹko ne etẹn ni gualọ iyobọ.​—1 Tẹs 5:​11, 14.

9. Vbe ima khian ya ya egbe taa igiemwi ọghe etẹn ni ya miẹn e Pọl hẹ?

⁹ Vbe igiemwi, orhiọn nọhuanrẹn keghi gua etẹn ni mwẹ ekhọe esi kpa, ne iran ya mu ọghọ ye avbe ọgbaroghe ọghe otako egbe kevbe etẹn na gie yo isi ni mu otuẹ rre, kẹ kevbe etẹn ọvbehe ni rre iwinna ugamwẹ ẹghẹ hia. Nibun vbe etẹn na ni rre iwinna ugamwẹ ẹghẹ hia, sẹ emwi nibun rae nẹ, ne iran mieke na sẹtin rhiegbe ye ugamwẹ e Jehova sayọ. Nọ egbuẹ wẹẹ: ‘Ọgbaroghe ọghe otako gha mu otuẹ rre, I gha sẹtin hia ne I gha mwẹ obọ vbe emwamwa ọghe uzọla nii ra? Vbene ọta ye, I gha sẹtin mu ọghọ ye ọre egbe ra, ke irẹn kevbe ọvbokhan rẹn deghẹ ọ rhie okhuo nẹ ra? I gha sẹtin rhiegbe ladian ne I ya gu iran winna vbe ikporhu ra?’ U gha ru vberriọ, u gha wa miẹn ere vbọ. Vbe igiemwi, muẹn roro vbene ọyẹnmwẹ khian gha sẹ etẹn ni rre Rom hẹ, zẹvbe ne iran ya gha danmwehọ e Pọl kevbe etẹn ni lelẹe khian, vbe iran ta emwi eso ne aro iran he sẹ nọ rhie igiọdu ne ọmwa.​—Iwinna 15:​3, 4.

10. De vbene emwi ghaa ye Pọl hẹ vbe Rom? De emwi ne Pọl ghi ru vbe ọ da sẹ e Rom?

¹⁰ E Pọl kevbe etẹn ni lelẹe khian ghi sẹ e Rom, “iran na kue ne Pọl gha rre ọghe obọ ẹre, sokpan, iran na zẹ ovbiyokuo ọkpa lelẹe, nọ gha rhie aro sotọ vbe egbe ẹre.” (Iwinna 28:16) Vbe ẹghẹ nii, a gha mu ọmwa ye eghan vbe owa ẹre, emwi na mobọ ru ọre wẹẹ, a ghi rrọ ọgiọrọ ye ọre obọ, a ghi gbae ginna ovbiyokuo ọkpa nẹ ghẹ mieke na lẹẹ. Ọrheyerriọ, ọgiọrọ na rrọ ye Pọl obọ ma da ẹre unu yi, te ọ wa ye gha kporhu. Ọni ẹre ọ si ẹre na na miẹn wẹẹ, ọ ghi ya ikpẹdẹ eha hẹwẹ nẹ vbe okhian nii, ọ na tie avbe ọkaolotu Ivbi e Ju ni ghaa rre Rom, nọ mieke na gie egbe ẹre ma iran, nọ vbe kporhu ma iran.

11, 12. Vbe Pọl gu Ivbi e Ju guan, de emwi nọ tae nọ ghi zẹe ighẹ iran ghaa hoo ne iran danmwehọ?

¹¹ E Pọl khare wẹẹ: “Iho mwa kevbe etẹn mwẹ, e Jerusalẹm ẹre a na mu mwẹ ne Ivbi e Rom zẹvbe oleghan, I ma mwẹ emwi rhọkpa ne I ru iran re, I ma vbe rhie owẹ gberra ilele ọghe avbe erha ima odede. Ivbi e Rom ghi gualọ otọ ẹzọ mwẹ nẹ, iran na te gha hoo ne iran fan mwẹ fua, rhunmwuda, iran ma miẹn emwi rhọkpa ne I ru, na gha gbe mwẹ ruan ba. Sokpan, ugbẹnvbe Ivbi e Ju ma ghi kue vberriọ, I ma ghi miẹn odẹ ọvbehe la, vbọ gberra ne I mu ẹzọ mwẹ gha rrie ọghe Siza. Sokpan, ẹ i re te I hoo ne I si  ivbi ẹvbo mwẹ owẹ ladian, ne imẹ vbe iran gba gha gui ẹzọ.”​—Iwinna 28:​17-19.

¹² Te Pọl tie Ivbi e Ju na “etẹn,” nọ ya gi iran rẹn wẹẹ, ọkpa vbe usun iran ẹre irẹn vbe khin, ẹghẹ nii, deghẹ iran te ya aro dan ghee ẹre, iran i ghi ghee ẹre vberriọ. (1 Kọr 9:20) Deba ọni, ọ na gi iran rẹn wẹẹ, ẹ i re te irẹn rre do gu Ivbi e Ju ne ivbi ẹvbo irẹn gui ẹzọ, sokpan, te irẹn rre na do gui ẹzọ irẹn vbe odaro e Siza. Sokpan, ọna ọre ẹghẹ okaro ne Ivbi e Ju ni rre Rom ya họn wẹẹ, a mu ẹzọ e Pọl gha die ọghe Siza. (Iwinna 28:21) Vbọzẹ ne Ivbi e Ju ni rre Judia ma na tama Ivbi e Ju ni rre Rom vbekpa ẹre? Ebe ọkpa khare wẹẹ: “Ọ khọ wẹẹ, okọ nọ mu e Pọl rre usun okọ ni ka gha sẹ Itali vbe ẹghẹ oni (winter) ghi gberra nẹ. Ugbẹnvbe a miẹn wẹẹ, avbe okọ i mobọ mu okhian la ẹzẹ vbe ẹghẹ oni, avbe ọkaolotu Ivbi e Ju ni rre Jerusalẹm ma he sẹtin gie ọmwa gha rrie Rom nọ ya na iyẹn ma Ivbi e Ju ni rre evba vbekpa ẹzọ e Pọl, iran ma he vbe sẹtin gbẹn elẹta rhie ne ọmwa gha dee.”

13, 14. De vbene Pọl ya mu ẹmwẹ so hẹ vbe ọ khian guan kaẹn Arriọba Osanobua? Vbe ima khian ya sẹtin ya egbe taa ẹre hẹ?

¹³ E Pọl khian ghi guan kaẹn Arriọba Osanobua, ọ na tae vbe odẹ nọ gha mu Ivbi e Ju ni danmwehọ ọre ekhọe. Ọ na wẹẹ: “Ọni ẹre ọ si ẹre ne I na wẹẹ I hoo ne I miẹn uwa, ne I vbe gu uwa guan, rhunmwuda, emwi ne Ivbi Izrẹl ya aro yi, ẹre a rhunmwuda ẹre ya ọgiọrọ rrọ mwẹ na.” (Iwinna 28:20) Emwi ne iran ya aro yi na ne Pọl ghaa guan kaẹn ọre ẹmwẹ e Mezaia kevbe Arriọba ọghẹe ne Ivbi Otu e Kristi ghaa kporhu ẹre. Ẹre ediọn ọghe Ivbi e Ju na ghi wẹẹ: “Ma ghee ẹre wẹẹ, emwi nọ khẹke nọ, ne ima họn enunu ruẹ, ne u tama ima vbene ọ vbe ye hẹ vbe ekhọe ruẹ, rhunmwuda, ọghe ne ẹmwata, ma rẹnrẹn wẹẹ, otu na guan kaẹn na, a i miẹn ehe na na ta ẹmwẹ ọnrẹn ẹse.”​—Iwinna 28:22.

¹⁴ Ẹghẹ ke ẹghẹ ne ẹkpotọ ya kie ne ima ya kporhu iyẹn nọ maan, ma sẹtin loo ẹmwẹ ra inọta ne ima rẹnrẹn wẹẹ, ọ gha mu emwa ekhọe, vbene Pọl ru ẹre. Ma gha wa miẹn iziro ughughan ni gha ru iyobọ ne ima vbe ebe ima nibun vbe na ghee Reasoning From the Scriptures, Benefit From Theocratic Ministry School Education, kevbe Gha Mwẹ Alaghodaro Vbe Odẹ Ne U Ya Tie Ebe Kevbe Odẹ Ne U Ya Maa Emwa Emwi. Wẹ lele avbe iziro ni rre ebe na ra?

15. De emwi enẹ ne ima miẹn ruẹ vbe odẹ ne Pọl ya kporhu?

¹⁵ Ọ ghi sẹ ẹdẹ ne iran buru, Ivbi e Ju ni rre ikinkin nii keghi bu e Pọl gha die ehe nọ dia, “emwa nibun ọvbehe na kue vbe deba iran. Ke owiẹ ya sẹ ota, [e Pọl] na gha ta ẹmwẹ Arriọba Osanobua ma iran ẹsẹsẹmwẹse, nọ ya rhan otọ ẹmwẹ nii ma iran; ọ na gha loo Uhi e Mozis kevbe emwi ne avbe Akhasẹ gbẹnnẹ ya gu iran guan vbekpa e Jesu, ne iran mieke na mu  ẹtin yan rẹn.” (Iwinna 28:23) Emwi enẹ rrọọ ne ima gha miẹn ruẹ vbe odẹ ne Pọl ya kporhu. Nokaro, ẹmwẹ Arriọba Osanobua ẹre ọ mobọ nianian. Nogieva, ọ na hia nọ gu emwa ni danmwehọ ọre guan vbe odẹ nọ gha mu iran ekhọe. Nogieha, ọ na loo Ebe Nọhuanrẹn ya gu iran zẹ iro. Nogienẹ, ọ ma mu ọghe enegbe ẹre karo, “ke owiẹ ya sẹ ota” ẹre ọ ya gha kporhu ma iran. Igiemwi esi ẹre Pọl wa rhie yotọ ne ima! Vbọ ghi sunu, rhunmwuda ne Pọl na kporhu vbe odẹ vbenian? E Luk wẹẹ, “eso ya ẹmwẹ nọ tae yi,” sokpan, eso ma yayi. “Rhunmwuda ọni, ẹmwẹ iran ma ghi gua egbe ro, ẹre iran na suẹn gha zẹ odẹ owa.”​—Iwinna 28:​24, 25a.

16-18. Vbọzẹ nọ ma na kpa e Pọl odin, vbe Ivbi Ju ni rre Rom ma miẹn ẹmwẹ nọ tae yi? Vbọ khẹke ne ima ru, deghẹ emwa ma miẹn ikporhu ọghe ima yi?

¹⁶ Emwi nọ sunu na ma kpa e Pọl odin, rhunmwuda, ọ ka miẹn egbọre nẹ. Deba ọni, e Baibol ka vbe tae yotọ wẹẹ, emwi vbenian gha sunu. (Iwinna 13:​42-47; 18:​5, 6; 19:​8, 9) Rhunmwuda ọni, e Pọl na tama emwa ni ma yayi ni rrọọ vbe iran khian kpa wẹẹ: “Ẹmwata gele wa nọ ighẹ ẹmwẹ ne orhiọn nọhuanrẹn loo Aizaia ne akhasẹ ya tama avbe erha uwa odede, nọ na wẹẹ, ‘Bu emwa na gha khian, ne u ya tama iran wẹẹ: “Wa gha họn ẹmwẹ, sokpan, wa i khian rẹn emwi na yae kha hiehie. Wa gha vbe rhan aro yotọ, sokpan, wa i khian bẹghe emwi rhọkpa. Te ekhọe iran ghi gbin.”’” (Iwinna 28:25b-27) Emwi na yae kha ighẹ ẹmwẹ e Grik na ke zedu ẹmwẹ na nọ re, “te ekhọe iran ghi gbin” ọre udu nọ mwẹ ẹmi ra udu nọ degbe. Rhunmwuda ne udu iran na degbe, iran ma sẹtin miẹn iyẹn Arriọba yi. (Iwinna 28:27) U miẹn emwi nọkhua nọ wii iran!

¹⁷ E Pọl khian ghi mu ẹmwẹ ọnrẹn sotọ, ọ na gi Ivbi e Ju ni ma miẹn ẹmwẹ ọnrẹn yi rẹn wẹẹ, ẹ i mwẹ “ivbi agbẹnvbo ọvbehe” ma miẹn iyẹn nọ maan yi. (Iwinna 28:28; Psm 67:2; Aiz 11:10) Vbene ẹmwata, te Pọl wa sẹtin si agbada vbe unu tae, rhunmwuda, irẹn tobọ irẹn miẹn ivbi agbẹnvbo ọvbehe nibun nẹ, ni miẹn iyẹn Arriọba yi!​—Iwinna 13:48; 14:27.

¹⁸ Gia ya egbe taa e Pọl; deghẹ emwa ma miẹn ọnrẹn yi ighẹ iyẹn nọ maan ne ima ya wewe, ọ ma khẹke ne ima gha mu ohu, rhunmwuda, ma rẹnrẹn wẹẹ, ibozẹghẹ emwa ẹre ọ khian la odẹ nọ rrie arrọọ. (Mat 7:​13, 14) Yevbesọni, emwa ni mwẹ ekhọe ata gha do suẹn gha ga e Jehova, gi ima gha ghọghọ, ne ima vbe rhan obọ miẹn iran yi.​—Luk 15:7.

19. De emwi ne Pọl ru vbe ẹghẹ na na muẹn ye eghan vbe owa ẹre?

¹⁹ Ẹmwẹ nọ rhie igiọdu ne ọmwa ẹre Luk ya mu okha nọ rre ebe Iwinna sẹ ufomwẹ, ọ wẹẹ: “E Pọl keghi gbe ukpo eva vbe owa nọ mu vbe evba; emwa gha rre do tuẹ ọre, ọ ghi rhan obọ miẹn iran yi, ọ na gha ta ẹmwẹ Arriọba Osanobua ma iran, ọ na vbe gha ma iran emwi vbekpa Enọyaẹnmwa e Jesu Kristi, ọ kegha ya unu hia tae, vbene ohan ma na muẹn.” (Iwinna 28:​30, 31) Igiemwi esi ẹre Pọl wa rhie yotọ vbe nọ dekaẹn na gha mu ọghọ ye emwa egbe kevbe na gha mwẹ amuẹtinyan kevbe oyaya!

20, 21. De emwa eso ne Pọl sẹtin ru iyobọ na, vbe ọ rre Rom?

 ²⁰ Ọkpa vbe usun emwa ne Pọl rhan obọ miẹn yi ọre Onẹsimọs. Ọviẹn nọ lẹẹ hin owa arowa ẹre rre vbe Kọlọsi ghaa nọ. E Pọl keghi ru iyobọ ne Onẹsimọs ya khian Ovbi Otu e Kristi; vbene ẹghẹ ya khian, e Pọl na tie Onẹsimọs, “ọtẹn mwẹ nọ ghaan, . . . nọ vbe ya ekhọe hia ga Osanobua.” Uhiẹn, e Pọl na kue gha tie ẹre, “Onẹsimọs ne ovbi mwẹ,” ọ na wẹẹ, “te I ghi rhie ẹre zẹvbe ọmọ.” (Kọl 4:9; Fai 10-12) Ọ vẹ na rẹn wẹẹ, te Onẹsimọs wa gha ru emwi nọ ya ẹko rhiẹnrhiẹn e Pọl! a

²¹ Emwa ọvbehe vbe miẹn ere vbe igiemwi esi ọghe Pọl. Vbe ebe ne Pọl gbẹn gie Ivbi e Filipai, ọ na wẹẹ: “Emwi hia ni sunu vbe egbe mwẹ, wa ya iyẹn nọ maan gha mu otọ yọ. Te ivbiyokuo hia ni khẹ ẹguae kevbe emwa hia nikẹre ghi rẹn wẹẹ, rhunmwuda e Kristi ẹre a na mu mwẹ ye eghan. Te etẹn nibun sẹ ni ga Enọyaẹnmwa ghi mwẹ udinmwẹ rhunmwuda eghan ne I ye; te iran ghi wa ya udinmwẹ ta ẹmwẹ Osanobua ma emwa sayọ vbene ohan i na mu iran.”​—Fil 1:​12-14.

22. De emwi ọvbehe ne Pọl ru vbe ọ rre eghan vbe Rom?

²² Vbe Pọl rre eghan vbe owa ẹre, ọ na loo ẹkpotọ nii ya gbẹn ebe eso ne kpataki ni ghi do gha rre usun ebe ni rre abọ ọghe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn. b Avbe ebe na wa ru iyobọ ne Ivbi Otu e Kristi ne Pọl gbẹn ọnrẹn gie vbe ẹghẹ nii. Ma tobọ ima wa vbe miẹn ere vbe avbe ebe na ne Pọl gbẹnnẹ, rhunmwuda, avbe ibude ne Osanobua loo ẹre ya gbẹn yotọ wa mwẹ esa nọ ye ne ima vbe ẹdẹnẹrẹ, zẹvbe nọ ghaa ye vbe ẹghẹ na ya gbẹn ọnrẹn.​—2 Tim 3:​16, 17.

23, 24. Zẹvbe nọ ghaa ye ne Pọl, de vbene etẹn nibun vbe ẹdẹnẹrẹ he ya rhie ẹre ma wẹẹ, iran wa ye sọyẹnmwẹ uhiẹn vbe a gha mu iran ye eghan?

 ²³ Ebe Iwinna ma ya unu kaẹn ẹghẹ na ya fan e Pọl vbe eghan, sokpan, vbe ẹghẹ na ya faẹn, ukpo enẹ ẹre ọ he gbe vbe eghan, ọ gbe ukpo eva vbe Sẹseria, ọ na gbe ukpo eva vbe Rom. c (Iwinna 23:35; 24:27) Ọrheyerriọ, ọ na ye gha ghọghọ, ọ na gha ru emwi hia nọ gha sẹtin ru vbe ugamwẹ Osanobua. Erriọ ẹre eguọmwadia e Jehova nibun wa vbe sọyẹnmwẹ vbe ẹdẹnẹrẹ agharhemiẹn wẹẹ, a mu iran ye eghan ba ẹmwẹ emwi ne iran yayi, iran i vbe dobọ ikporhu yi. Gia ghee igiemwi ọghe Adolfo, na mu ye eghan vbe Spain, rhunmwuda wẹẹ, ọ ma hoo nọ gha mwẹ obọ vbe okuo. Ọgbalegbe ọkpa na tama rẹn wẹẹ: “Te ẹmwẹ ruẹ wa kpa ima odin. Ọ kpẹẹ re ne ima ke ya agbọn lọghọ ruẹ, sokpan, vbene ima ru ẹre sẹ, te u ye muẹnmuẹn ogiẹ, u ghi vbe gha ya ọghọ gu ima guan.”

²⁴ Vbene ẹghẹ ya khian, iran na do gba ẹko Adolfo sẹrriọ wẹẹ, a ma ghi gha khui ẹkhu ughugha nọ ye vbe eghan. Ugbẹnso, ivbiyokuo ghi rre do gha nọ rẹn ọta vbekpa e Baibol. Uhiẹn, ẹghẹ hia ẹre eseghan ọkpa ya do gha tie Baibol vbe ughugha na mu Adolfo yi vbe eghan, na kha na, Adolfo ghi gha baba odẹ ne ọmwa rhọkpa ghẹ bẹghe eseghan nii. Erriọ ẹre oleghan ghi ya gha “gbogba ga” eseghan! Te ọ khẹke ne igiemwi esi vbenian ne etẹn ima rhie yotọ gua ima kpa, ya gha “ya udinmwẹ ta ẹmwẹ Osanobua ma emwa sayọ vbene ohan i na mu” ima, uhiẹn vbe emwi ghaa lọghọ.

25, 26. De emwi na ta yotọ, nọ sunu sirra e Pọl vbene ọ te sẹ ukpo 30? De vbene ẹmwẹ akhasẹ na vbe ya sẹ hẹ vbe ẹdẹnẹrẹ?

²⁵ Ukọ ọghe Kristi na mu ye eghan vbe owa ẹre “na gha ta ẹmwẹ Arriọba Osanobua ma” emwa hia ni rre do tuẹ ọre. Ẹmwẹ nọ rhie igiọdu ne ọmwa na, ẹre a ya khui ebe Iwinna ne okha ni gbe ọmwa otiti vuọẹn! Ebe Iwinna, uhunmwu ẹnrẹn ọkpa gi ima rẹn iwinna ne Jesu mu ne erhuanegbe ẹre, vbe ọ khare wẹẹ: “Orhiọn nọhuanrẹn gha ghi tuorre yan uwa nẹ, wa ghi gha mwẹ ẹtin, wa ghi ya sẹ osẹ mẹ vbe Jerusalẹm, vbe otọ e Judia hia, kevbe Sameria, uhiẹn ya sẹ ehe nọ ghi rree sẹ vbe agbọn na.” (Iwinna 1:8) Uhiẹn, vbene ọ te sẹ ukpo 30, a kporhu ẹmwẹ Arriọba Osanobua “ma emwa hia ni rre otagbọn na” nẹ vbe ẹghẹ nii. d (Kọl 1:23) Ọna sẹ osẹ yọ wẹẹ, orhiọn Osanobua ọre ẹtin nọ sẹ ehia!​—Zẹk 4:6.

²⁶ Vbe ẹdẹnẹrẹ, orhiọn Osanobua wa vbe rhie ẹtin ne etiẹn e Kristi ni ghi kẹ vbe agbọn na, kevbe “avbe ohuan ọvbehe” ni vbe deba iran winna, ne iran ye gha “ta ẹmwẹ Arriọba Osanobua” ma emwa “ẹsẹsẹmwẹse” vbe otọ ẹvbo 240! (Jọn 10:16; Iwinna 28:23) Wẹ ya egbe hia ru iwinna na ra?