1, 2. De eke ne Pọl khian mu okhian gha rrie? De emwi eso ne ima yayi wẹẹ, ọ ghaa kpokpo ẹre vbe orhiọn?

 VBE Fẹstọs ne Gọvinọ ghi tama e Pọl wẹẹ, “a gha mu ruẹ gha rrie ọghe Siza,” ẹ i mwẹ e Pọl ma gha mu ẹmwẹ nii roro rhunmwuda, ọ ma rẹn vbene okhian khian gha ye hẹ. Ukpo eva ẹre Pọl he gbe vbe eghan; okhian nọ khian mu gha rrie Rom na wa rree, rhunmwuda ọni, ọ gha kie ẹkpotọ nẹẹn ya vbe bẹghe emwi ughughan nọ ma ghi miẹn ẹdẹ. (Iwinna 25:12) Ẹmwata nọ wẹẹ, ọmwa ghaa mu okhian la okun, ọ ghi gha bẹghe emwi ughughan ni mose, ẹhoho ghi vbe gha rhie muẹn, sokpan, e Pọl rẹnrẹn wẹẹ, ẹ i re ẹghẹ hia ẹre ọ ya rhiẹnrhiẹn vberriọ, rhunmwuda, ọna i re ẹghẹ okaro nọ ya mu okhian la okun. Ẹ i mwẹ okhian na ma ya e Pọl gha si osi, katekate nọ khian na ya mudia ye odaro e Siza, nọ zẹ enunu ẹnrẹn.

² Ẹ i re avbiẹ inugba ẹre Pọl “rhie uhunmwu mwẹ atata obọ vbe . . . uwu okun.” Igba eha ẹre okọ nọ la re ni, ọ na vbe miẹn uhunmwu vbọ; ọ vbe gbe asọn vbe avan vbe adesẹ okun. (2 Kọr 11:​25, 26) Yevbesọni, okhian na i khian yevbe okhian nọ tobọre mu gha rrie ehe ughughan ya gha kporhu. Nian, te irẹn khian ghi mu okhian na zẹvbe oleghan, eke ne iran vbe rrie i re otọ ne emwa, ke Sẹseria gha rrie Rom keghi re odẹ ibiriki 2,000. E Pọl gha sẹtin miẹn uhunmwu vbe okhian vbenian ra? Ọ gha dobọ miẹn uhunmwu vbọ, ọ gha miẹn uhunmwu rhie ladian vbe Rom ra? Yerre wẹẹ, ọba nọ kha yan otọ arriọba nọ ghi zẹ ẹtin sẹ vbe agbọn Esu vbe ẹghẹ nii ẹre ọ khian bu ohiẹn ọnrẹn.

3. De emwi ne Pọl mu egbe nọ ya ru? Vbe ima khian zẹ iro yan vbe uhunmwuta na?

³ U gha mu emwi hia ne u he tie vbekpa e Pọl roro, wẹ yayi wẹẹ, e Pọl a gha roro ẹre wẹẹ, ọghe irẹn fo nẹ ra, rhunmwuda emwi hia ni khẹ ọre ra? Hiehie! Ọ rẹnrẹn wẹẹ, ọlọghọmwa nibun khẹ irẹn vbe odaro, sokpan, ọ ma rẹn aro ọlọghọmwa nọ khin. Vbọzẹ nọ khian na ghi gha kpokpo egbe ba ẹmwẹ emwi nẹi khian sẹtin fi werriẹ, nọ gi ọni gbe ẹre orhiọn mu otọ, zẹvbe nọ ya ru iwinna na waa ẹre? (Mat 6:​27, 34) E Pọl rẹnrẹn wẹẹ, e Jehova hoo ne irẹn loo ẹkpotọ nọ rhirhi kie ne irẹn ya kporhu iyẹn nọ maan ọghe Arriọba Osanobua ma emwa hia, uhiẹn ya sẹ egbe iran ni khaevbisẹ. (Iwinna  9:15) Te Pọl wa mu egbe nọ ya ru iwinna na waa ẹre sẹ ufomwẹ, eke nọ gha de gbe wẹẹ ẹre de gbe. Ekhọe vberriọ ẹre ima wa vbe mwẹ zẹẹ. Nian, gia guan kaẹn emwi eso nọ sunu zẹvbe ne Pọl ya mu okhian rrie Rom, kevbe emwi ne ima gha miẹn ruẹ vbe igiemwi ọghẹe.

4. De aro okọ ne Pọl la re? De emwa ni lelẹe?

⁴ Ọ ghaa mwẹ ọkaokuo e Rom ọkpa na tie ẹre Juliọs, iran na mu e Pọl kevbe oleghan eso ye ọre obọ nọ gha gbaroghe. Ọ na viọ iran la okọ nọ mu ihẹ nọ van e Sẹseria. Eke ne okọ na ke gha dee ọre Adremitiọm nọ re eke ne okọ na kun sie vbe odẹ orrie (west) vbe Esia Mainọ; Adremitiọm rre obọ nọkpa vbe a gha ke Mitilinai nọ rre otọ ne amẹ lẹga na tie ẹre Lesbos fian ẹzẹ rra. Te okọ na, khian ka mu uhunmwu daa odẹ okuọ (north), iyeke ọni, ọ ghi gha rrie odẹ orrie, ọ ghi gha kun sie vbe odẹ zẹvbe nọ ya khian. A ma kun okọ na rhunmwuda ekhẹn, amaiwẹ avbe oleghan. (Ya ghee ẹkpẹti nọ khare wẹẹ, “ Okhian Na Mu La Okun Kevbe Eke Ne Avbe Ọduẹki La.”) Nọ ya maan ọre wẹẹ, ẹ i re Pọl ọkpa ẹre ọ ghaa re Ovbi Otu e Kristi vbe uwu okọ nii ne avbe izigan vuọẹn, ma rẹnrẹn wẹẹ Aristakọs vbe Luk vbe gha gu ẹre rre evba. Nene Luk na guan kaẹn na, ẹre ọ gbẹn okha na. Ma ma wa rẹn deghẹ Aristakọs vbe Luk ha osa ye okọ ne iran la re na, ra deghẹ te a wa kue ne iran laọ, rhunmwuda wẹẹ, te iran ghaa ghee iran zẹvbe eguọmwadia e Pọl.​—Iwinna 27:​1, 2.

5. De emwa ne Pọl ya miẹn vbe Saidọn? Vbe ima miẹn ruẹ vbe ọna?

⁵ Iran ghi ya ẹdẹ ohoho khian okhian odẹ ibiriki 70 nẹ gha rrie odẹ okuọ (north), iran keghi si okọ dee vbe Saidọn nọ rre ikinkin e Siria. Ọ khọ wẹẹ, e Juliọs ma ya obọ na ya mu izigan mu e Pọl, egbọre evbọzẹe nọ na gha yerriọ ọre wẹẹ, ọ rẹnrẹn wẹẹ, ọmọ otọ ọghe Rom na ma he bu ohiẹn ọnrẹn ẹre Pọl khin. (Iwinna 22:​27, 28; 26:​31, 32) E Juliọs na kue ne Pọl gha rrie orere ẹvbo, nọ ya miẹn etẹn ne iran gba ga. Ẹ i mwẹ etẹn nikpia kevbe etẹn nikhuo ma gha ghọghọ wẹẹ, ẹkpotọ kie ne iran ya gbaroghe Pọl, iyeke vbe ọ ghi gbe ẹghẹ nọ taẹn nẹ vbe eghan! U gha vbe sẹtin gualọ ẹkpotọ ne u khian ya mu ọghọ ye etẹn egbe vbe odẹ vbenian ra? U gha ru vberriọ, wẹ tobọ ruẹ gha vbe miẹn ere vbọ.​—Iwinna 27:3.

6-8. De vbene okhian ọghe Pọl ghaa ye hẹ vbe iran ke Saidọn rrie Kọnaidọs? De ẹkpotọ ne ima yayi wẹẹ ọ kie ne Pọl ya kporhu?

⁶ Iran na werriegbe la okọ nii ke Saidọn kpa, iran na suẹn okhian. Iran keghi la e Silisia gberra, nọ ma rree gbe ne Tasọs, ne Pọl na waan. E Luk ma ghi kha wẹẹ, iran mudia vbe ihe ọvbehe, sokpan, emwi nọ ghi ta keghi re nọ mu ọmwa ohan, ọ wẹẹ, “eke ne ima mu uhunmwu daa, ẹre ẹhoho ke gha hoho rre.” (Iwinna 27:​4, 5) Ọrheyerriọ, ma rẹnrẹn wẹẹ, te Pọl wa gha loo ẹkpotọ nọ rhirhi kie nẹẹn ya kporhu iyẹn nọ maan. Ẹ i mwẹ ọ ma kporhu ma oleghan nikẹre kevbe emwa ọvbehe vbe okọ nii, ya sẹ egbe avbe oziguẹ  kevbe ivbiyokuo, kẹ kevbe emwa nọ rhirhi miẹn vbe dọmwadẹ eke ne okọ na kun sie, ne iran na mudia. Ma vbe loo ẹkpotọ nọ rhirhi kie ya kporhu vbe ẹdẹnẹrẹ ra?

⁷ Iran ghi zẹ khian, iran na do sẹ e Maira, ne okọ na kun sie vbe odẹ ahọ (south) vbe ikinkin Esia Mainọ. Evba ẹre Pọl kevbe iran nikẹre na la okọ ọvbehe nọ khian mu iran gha rrie Rom. (Iwinna 27:6) Vbe ẹghẹ nii, Igipt ẹre a ke viọ e wit rrie Rom, e Maira ẹre okọ nọ mu evbare ke Igipt dee na mudia. E Juliọs ghi miẹn okọ vberriọ, ọ na viọ ivbiyokuo kevbe avbe oleghan laọ. Okọ na gha wa kpọlọ sẹ okọ ne iran ka la. E wit nọ mu i re nekherhe, ọ vbe mu orhunmwu 276, ọni ọre avbe oziguẹ, ivbiyokuo, kevbe avbe oleghan, ughaghe, emwa ọvbehe ni rrie Rom vbe deba iran. Ọ dewarorua wẹẹ, okọ ọvbehe ne iran la re na, kie ẹkpotọ ne Pọl ya miẹn emwa ọgbọn kporhu ma; ma wa rẹn wẹẹ, ọ wa loo ẹkpotọ na ẹse.

⁸ Ihe ọvbehe ne iran na mudia ọre Kọnaidọs, nọ rre odẹ orrie (west) ọghe Esia Mainọ. Ẹhoho gha hoho ẹse, okhian ikpẹdẹ ọkpa te nọ. Sokpan, e Luk khare wẹẹ: “Ikpẹdẹ nibun ẹre ima ya fẹko gha gua okọ khian; te ọ baa kua ma ke do sẹ e Kọnaidọs.” (Iwinna 27:7a) Ọ ma zẹdẹ gha khuẹrhẹ ne iran, ne iran gua okọ nii, rhunmwuda vbene ẹhoho ya gha hoho. (Ya ghee ẹkpẹti nọ khare wẹẹ, “ Ẹhoho Nọ Wegbe Nọ Hoho Vbe Okun E Mediterranean.”) Muẹn roro vbene ọ khian gha ye emwa ni rre uwu okọ nii hẹ, zẹvbe na ya gha gua okọ nii vbe okpẹhoho la, kevbe zẹvbe ne amẹ ya gha vba yo vba rre.

9, 10. De ọlọghọmwa nọ de rre vbe ikinkin e Krit?

⁹ Ọka oziguẹ te gha hoo ne iran ke Kọnaidọs ye gha gua okọ nii khian vbe odẹ orrie (west), sokpan, e Luk ne aro ọre sẹ emwi na hia ni sunu khare wẹẹ, “ẹhoho ma . . . gi  ima gberra evba.” (Iwinna 27:7b) Vbe okọ nii ma he khian rree gbe, ogbigbi ẹhoho nọ ke odẹ orrie rre keghi bi okọ nii ghee odẹ ahọ (south), ọ gha kẹ, ọwara ọkpa ẹre ọna wa ya sunu. Zẹvbe ne iran ka ya gua okọ gha rrie otọ ne amẹ lẹga na tie ẹre Saiprọs ne ẹhoho ghẹ mieke na mu okọ nii, erriọ ẹre iran vbe dọlegbe ru ẹre vbe ẹghẹ na nian, iran na gua ẹre gha rrie otọ ne amẹ lẹga na tie ẹre Krit. Vbe okọ nii ghi gberra e Salmoni nọ rre odẹ ekẹn (east) ọghe Krit, emwi na vbe gha zẹye kherhe. Vbọzẹ? Nene okọ na do gha rre odẹ ahọ ọghe otọ nii ne amẹ lẹga, ẹhoho nọ ghaa hoho vba ma wegbe gbe. Ẹ i mwẹ ekhọe emwa ni rre okọ nii ma sotọ, vbe iran ghi wa sẹ ako na! Sokpan, ugbẹnvbe iran ye gua okọ khian vbe okun, orhiọn avbe oziguẹ i khian wa sẹtin sotọ fo rhunmwuda, iran rẹnrẹn wẹẹ, ẹghẹ ne oni ya kakabọ fi bu otọ nẹ. Okọ i mobọ khuẹrhẹ na gua vbe ẹghẹ nii.

¹⁰ E Luk ta emwi nọ wa sunu zẹẹ, ọ wẹẹ: “Ma ghi sẹtin gua okọ la okhiẹ okun [vbe Krit], ma na do sẹ eke ọkpa na tie ẹre Eghute Nọ Maan, . . . sokpan, ọ ma zẹdẹ gha khuẹrhẹ, ma ke sẹ evba.” Agharhemiẹn wẹẹ, ẹhoho nọ hoho vbe okhiẹ okun ma wegbe gbe, okọ nii na ye gha lọghọ iran na gua. Sokpan, vbe okiekie, iran na miẹn eke si okọ ọghe iran dee yi, vbe ovbi ako ọkpa ne otọ lẹga vbe okun. Emwa nibun yayi wẹẹ, ovbi ako na rre ikinkin ọghe Krit, a ke gberra ghee odẹ okuọ (north). Vbe iran kpẹẹ sẹ hẹ vba? E Luk wẹẹ, iran “wa kpẹẹ vba,” sokpan, iran gha kpẹẹ gbe vba, ọ gha baa so iran, rhunmwuda, a ghaa gua okọ khian vbe uki e September ra October, ọ sẹtin zẹ ẹbe.​—Iwinna 27:​8, 9.

11. De ibude ne Pọl rhie ne emwa ni ghaa rre uwu okọ nii? De emwi ne iran ghi ru?

¹¹ Egbọre, emwa eso vbe okọ nii nọ e Pọl emwi nọ khẹke ne iran ru, ugbẹnvbe ọna i re ẹghẹ okaro nọ ya mu okhian la Okun e Mediterranean. E Pọl na bu iran ude wẹẹ, ọ gha maan sẹ, deghẹ iran ma gua okọ kpa. Ọ na wẹẹ, deghẹ iran na ye gua okọ kpa, ọ gha “zẹ ẹbe, emwi nibun gha wii” iran, iran sẹtin vbe ya uhunmwu khiẹ ọre. Sokpan, ọka oziguẹ kevbe ọmwa nọ yan okọ nii kegha hoo ne iran ye gha gua okọ nii khian, ọ gha kẹ, iran ghee ẹre wẹẹ, te ọ khẹke ne iran rherhe gualọ eke nọ maan ne iran gha na si okọ dee. Ẹmwẹ ne iran tae keghi mu e Juliọs ekhọe, deba ọni, iran nibun sẹ vba keghi ghee ẹre wẹẹ, te ọ khẹke ne iran hia ne iran sẹ e Finiks ne okọ na kun sie, nọ ye rree kherhe vbe odaro. Egbọre, eke ne okọ na kun sie na wa gha kpọlọ, kevbe wẹẹ, eke nọ maan na gha sẹtin dia vbe ẹghẹ oni vbe gha nọ. Rhunmwuda ọni, ẹhoho ne wẹẹ nọ ke odẹ ahọ (south) rre ghi suẹn gha hoho, iran na te gha roro ẹre wẹẹ, emwi hia maan nẹ, ẹre iran na gua okọ kpa.​—Iwinna 27:​10-13.

12. De ọlọghọmwa ne iran miẹn vbe iran ghi kpa hin e Krit rre? De emwi ne emwa ni ghaa gua okọ nii ghi hia ne iran ru?

¹² Vbe udomwurri, “okpẹhoho” na wa ke odẹ ekẹn (northeast) suẹn gha hoho rre. Ẹre iran na zẹgiẹ gua okọ gha rrie “otọ ọkpa nekherhe ne amẹ lẹga na tie ẹre Kọda”; iran na gbe ẹghẹ eso vba. Ke Kọda gha rrie Eghute Nọ Maan keghi re odẹ ibiriki 40. Sokpan, ẹhoho nii gha ye sẹtin mu okọ nii  gha rrie odẹ ahọ (south), ọ gha sunu vberriọ, okọ nii sẹtin ya dekun uzekhae nọ rre ọkpẹn okun vbe Africa. Ne ọna ghẹ mieke na sunu, avbe oziguẹ na zẹgiẹ si okọ nekherhe ne iran si dee vbe iyeke la uwu okọ. Ọ ma gha khuẹrhẹ ne iran sẹtin ru ọna, rhunmwuda, egbọre, amẹ wa vuọn okọ nekherhe nii. Ẹre iran na fi irri kevbe ọgiọrọ la ototọ okọ nọkhua nii, ne iran ya gbalọe kugbe nẹ ghẹ zagha. Iran keghi hia ne iran fannọ irri na ya dee ukpọn nọ yevbe ifuẹn okọ, iran na vbe hia ne iran ye gha gua okọ nii khian vbe uwu okpẹhoho nii. Ma rẹnrẹn wẹẹ, ohan nọ khian gha mu iran i re nekherhe! Vbene iran hia sẹ, “okpẹhoho nii na ye gha mu okọ ọghe [iran] yo muẹn rre.” Ọ ghi rre ikpẹdẹ nogieha, iran na filo emwi eso na ya kun okọ nii fi uwu okun, egbọre, te iran ru ẹre vberriọ ne okọ nii ghẹ ya ni.​—Iwinna 27:​14-19.

13. Vbe ima yayi wẹẹ emwi ghaa ye hẹ ne Pọl kevbe emwa nikẹre ni rre okọ nii, vbe uwu ẹghẹ ne okpẹhoho ya gha la?

¹³ Ẹ i mwẹ ohan ma gha mu emwa ni rre okọ nii. Sokpan, e Pọl kevbe emwa ni lelẹe khian wa gha mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, emwi rhọkpa i khian ru iran. Enọyaẹnmwa ka rhie igiọdu ne Pọl nẹ wẹẹ, ọ gha kporhu vbe Rom; odibosa ọkpa na vbe tama rẹn wẹẹ, ọ gha gele sẹ e Rom. (Iwinna 19:21; 23:11) Vbọrhirhighayehẹ, ke asọn ke avan ẹre okpẹhoho nii ya gha la vbe ọwara uzọla eva. Te amẹ wa gha da, okuku na vbe degue ovẹn kevbe orhọnmwẹ, rhunmwuda ọni, ọka oziguẹ nii ma ghi rẹn eke ne iran ye ra eke ne okọ nii mu uhunmwu daa. Iran ma kue sẹtin rri evbare. Ẹ i re iwinna evbare ẹre iran ghi gha ye vbe ẹghẹ nii, rhunmwuda, te oni ghaa fi, amẹ na gha rrọọ, ohan na vbe gha mu iran, ughaghe, eso vbe gha khuọnmwi rhunmwuda ne iran na gha rre okun.

14, 15. (a) Vbe Pọl ghi gu emwa ne iran gba rre okọ guan, vbe ọ gu dọlegbe ya unu kaẹn ude nọ ka bu iran re? (b) Vbe ima miẹn ruẹ vbe ẹmwẹ igiọdu ne Pọl tae?

¹⁴ Ẹre Pọl na kpaegbe. Ọ na ye iran ẹre rre vbekpa ibude ne irẹn ka rhie ne iran; ẹ i re te ọ ghaa gu iran gui wẹẹ, iran ma rhie. Sokpan, te emwi nọ sunu na rhie ẹre ma wẹẹ, ọ ma khẹke ne iran tila ẹmwẹ e Pọl rua. Ọ na ghi wẹẹ: “Wa lahọ, wa si orhiọn koko, rhunmwuda, ọkpa i rrọọ vbe uwu uwa nẹi khian miẹn uhunmwu, vbọ gberra okọ na nọ khian guọghua.” (Iwinna 27:​21, 22) Ẹmwẹ na gha wa mu iran orhiọn sotọ! E Pọl gha wa vbe ghọghọ wẹẹ, e Jehova we ne irẹn na iyẹn vberriọ nọ fu ọmwa ẹko rre ma emwa ni rre okọ nii. Ọ khẹke ne ima gha yerre wẹẹ, e Jehova i ya arrọọ ọghe ọmwa nagbọn rhọkpa ku. Dọmwadẹ emwa wa hin usi vbe aro ọre. Ukọ ighẹ e Pita wẹẹ: “E Jehova . . . ma hoo ne ọmwa rhọkpa fuan, sokpan, irẹn hoo ne emwa hia roro iro fi uyinmwẹ werriẹ.” (2 Pit 3:9) Nọnaghiyerriọ, gi ima gha ya iyẹn ọghe Jehova nọ rhie igiọdu ne ọmwa wewe ma emwa ne ima rhirhi miẹn rhunmwuda, ẹghẹ i ghi rrọọ! Arrọọ ọghe emwa nibun rre ikpadede.

¹⁵ Ọ gha kẹ, te Pọl wa gha kporhu ma emwa ni rre okọ nii vbekpa emwi ne irẹn ya aro yi, “ne Osanobua yan” rẹn. (Iwinna 26:6; Kọl 1:5) Sokpan, vbọ ghi khọ wẹẹ okọ khian ni, ọ na loo ẹkpotọ nii ya rhie igiọdu ne iran wẹẹ, iran gha miẹn uhunmwu. Ọ wẹẹ: “Vbe ne asọn, odibo ọghe Osanobua  mwẹ . . . keghi gu mwẹ mudia, ọ na tama mwẹ wẹẹ: ‘Ghẹ gi ohan mu ruẹ Pọl. Ẹ i mwẹ u ma ya mudia vbe odaro e Siza. Deba ọni, Osanobua gha rhunmwuda ruẹ miẹn emwa hia ne uwa gba rre okọ na fan.’” E Pọl na ghi rhie igiọdu ne iran wẹẹ: “Rhunmwuda ọni, iho mwa, wa si orhiọn koko, rhunmwuda, I mu ẹtin yan Osanobua wẹẹ, vbene ọ khare, erriọ ẹre ọ khian gha ye. Vbọrhirhighayehẹ, ẹ i mwẹ ne ẹhoho ghẹ kpolo ima gha rrie otọ ọkpa ne amẹ lẹga.”​—Iwinna 27:​23-26.

16, 17. (a) De ẹkpotọ ne Pọl loo ro ya na erhunmwu? Vbe erhunmwu nii a ghi ya ru iyobọ ne iran hẹ? (b) De vbene ẹmwẹ ne Pọl tae ya sẹ hẹ?

¹⁶ Uzọla eva ẹre ẹhoho ya gha bi okọ nii khian, eke nọ mu okọ nii la gha sẹ odẹ ibiriki 540, na kha na, orhiọn iran ma sotọ. Sokpan, iran ghi sẹ eke ọkpa, avbe oziguẹ na gha roro ẹre wẹẹ, iran sikẹ oke nẹ; egbọre, te iran ghaa họn owogho ọghe amẹ nọ de gbe oke. Ẹre iran na ghi ke odẹ iyeke okọ fi adẹn na ya mu okọ mudia fi uwu okun, ne okọ nii mieke na mu uhunmwu daa oke, nọ ya mudia vba. Vbe uwu ẹghẹ na, avbe oziguẹ na te gha hoo ne iran lẹẹ fua vbe okọ nii, sokpan, ivbiyokuo ma kue. E Pọl keghi tama ọkaokuo kevbe ivbiyokuo ni rre evba wẹẹ: “Avbe oziguẹ na gha kpa hin okọ na rre, wa i khian sẹtin miẹn uhunmwu.” Vbe okọ nii  ghi de hẹnhẹn kherhe, e Pọl na rhie igiọdu ne iran ne iran rri evbare, ọ na vbe dọlegbe gi iran rẹn wẹẹ, iran gha miẹn uhunmwu vbe okhian na. Ẹre Pọl na “sirra iran hia kpọnmwẹ Osanobua.” (Iwinna 27:​31, 35) Ne Pọl na na erhunmwu ekpọnmwẹ vberriọ, igiemwi esi ẹre ọ rhie yotọ ne Luk, Aristakọs kevbe Ivbi Otu e Kristi ni rrọọ vbe ẹdẹnẹrẹ. Erhunmwu ne u na vbe idagbo rhie igiọdu kevbe ifuẹko ne emwa ọvbehe ra?

¹⁷ E Pọl ghi na erhunmwu nẹ, “orhiọn keghi la iran hia iwu, iran na vbe suẹn gha rri evbare.” (Iwinna 27:36) Ẹre iran na filo e wit ni rre okọ nii ku uwu okun, ne okọ nii mieke na ye hoghaa, ẹghẹ nii, ẹ i ghi khua ghee otọ gbe zẹvbe nọ ya sikẹ oke. Ẹdẹ ghi wan nẹ, iran na giagia irri ọghe adẹn na ya mu okọ mudia, iran na vbe fannọ irri na ya gbalọ obele mu okọ, iran keghi tọẹn mu ighẹ ukpọn ne ẹhoho ya mu okọ khian vbe odaro okọ, ne iran mieke na sẹtin dia okọ nii ya sẹ eke ne iran khian na mudia. Ẹre odaro okọ nii na ziẹn, ọ gha kẹ, uwu uzekhae ra ekhuọrhọ ẹre ọ ziẹn yi. Ogbigbi amẹ ne ẹhoho bi dee na suẹn gha bannọ iyeke okọ nii kua. Ivbiyokuo eso na te gha hoo ne iran gbele oleghan hia rua, ne iran ghẹ lẹẹ, sokpan, e Juliọs ma kue. Ọ na we ne iran hia khuẹ ladian oke. Ẹmwẹ ne Pọl tae keghi sẹ, iran hia ni re 276 keghi miẹn uhunmwu. Vbene ẹmwata, iran “hia na ghi miẹn uhunmwu ya sẹ oke.” Sokpan, de eke ne iran ghi gha ye?​—Iwinna 27:44.

18-20. De vbene Ivbi e Mọlta ya rhie ẹre ma wẹẹ, emwa ni ya “obọ esi” mu emwa ẹre iran khin? De emwi ọyunnuan ne Osanobua ghi loo e Pọl ya ru?

¹⁸ Emwa ni miẹn uhunmwu rhie ladian vbe uwu amẹ keghi ya miẹn egbe iran vbe otọ ọkpa ne amẹ lẹga na tie ẹre Mọlta, nọ rre odẹ ahọ (south) ọghe Sicily. (Ya ghee ẹkpẹti nọ khare wẹẹ, “ De Eke Ne Mọlta Ye?”) “Obọ esi” ne ivbi ẹvbo nii ya mu iran i gia gie. (Iwinna 28:2) Iran na koko erhẹn ne erhunmwuyẹn na rhunmwuda, te amẹ wa gbe iran sẹlẹkẹ, iran na vbe gha guọ zẹzẹzẹ. Iran keghi ya egbe ghae erhẹn nii. Vbe uwu ẹghẹ nii, emwi ọyunnuan ọkpa keghi sunu.

 ¹⁹ E Pọl kegha hoo nọ ru iyobọ. Ẹre ọ na ya koko iku erhan eso viọ ku erhẹn. Zẹvbe nọ ya ru ọni, ivbiẹkpo ọkpa nọ mwẹ obi keghi ladian, ọ na sa e Pọl, ọ na wa sikan mu ẹre obọ. Ivbi e Mọlta na gha roro ẹre wẹẹ, ọna i re ọghe abọ, iran na wẹẹ, avbe ẹbọ ẹre ọ rri ẹre oya na. a

²⁰ Ivbi e Mọlta ne ivbiẹkpo nii sirra iran sa e Pọl kegha roro ẹre wẹẹ, “egbe ẹre gha hinmwian.” Ebe ọkpa khare wẹẹ, avbe ọbo ebo ẹre ọ mobọ loo ẹmwẹ e Grik na ke zedu ẹmwẹ na. Rhunmwuda ọni, ẹ i kpa ima odin wẹẹ, “e Luk ne ọbo ebo [na] ya hio” loo egbe ẹmwẹ vbenian. (Iwinna 28:6; Kọl 4:14) Vbọrhirhighayehẹ, e Pọl keghi sanmwẹ ẹyẹn nọ mwẹ obi nii fua, vbene emwi rhọkpa ma na ru e Pọl.

21. (a) De igiemwi eso nọ rhie ẹre ma wẹẹ, ẹmwẹ ne Luk gbẹn wa gba, kevbe wẹẹ, te ọ wa ta emwi hia nọ gbẹn ta isi ẹre? (b) De emwi ọyunnuan ne Pọl ru? De emwi ne Ivbi e Mọlta ghi ru?

²¹ Ọdafẹn ọkpa na tie ẹre Pọbliọs, nọ vbe gha mwẹ otọ nibun kegha rre ẹdogbo nii. Egbọre, ukọ arriọba e Rom nọ ghaa ta ẹmwẹ nọ sẹ vbe Mọlta ghaa nọ. E Luk khare wẹẹ, okpia na ọre “ọkaolotu vbe otọ ne amẹ lẹga nii.” Emwi ne Luk tie ẹre na, ẹre a wa vbe gbẹn ye emwi arre eva na miẹn vbe Mọlta. Vbe ọwara ikpẹdẹ eha, ọ keghi mu ọghọ ye Pọl egbe kevbe emwa ni lelẹe khian. Sokpan, erha e Pọbliọs kegha khuọnmwi. Zẹvbe ne Luk ka ru ẹre, ọ keghi gie ẹre zẹẹ, aro emianmwẹ nọ ghaa khuọnmwi. Ọ na wẹẹ, okpia nii “kegha khuọnmwi, ọ na lovbiẹ, evbirraro kevbe ezẹgizẹgi ẹre ọ ghaa ru ẹre.” E Pọl keghi na erhunmwu nẹẹn, ọ na vbe viọ obọ yan rẹn, ẹre egbe na rran rẹn. Ivbi ẹvbo nii keghi gbọyẹmwẹ ye emwi ọyunnuan ne Pọl ru na, iran na ghi suẹn gha viọ emwa ọvbehe ni khuọnmwi rre, nọ mieke na mu iran egbe rran; iran na vbe viọ emwi hia ne Pọl kevbe emwa ni lelẹe khian gualọ ne iran.​—Iwinna 28:​7-10.

22. (a) De emwi ne okpia ọkpa nọ rri egie ebe tae vbekpa okha ne Luk gbẹn vbe nọ dekaẹn okhian ne iran mu gha rrie Rom? (b) Vbe ima khian guan kaẹn vbe uhunmwuta nọ ghi lele ọna?

²² Te odẹ ne Luk ya gbẹn okha na nọ dekaẹn okhian ne Pọl mu gha rrie Rom wa gba. Okpia ọkpa nọ rri egie ebe wẹẹ: “Ebe ne Luk gbẹn . . . keghi re ọkpa vbe usun ebe ni rre Baibol ni wa gele gie emwi zẹvbe nọ wa ye zẹẹ. Te emwi hia nọ tae vbekpa okhian ne iran mu la okun, wa gie vbene ọ gele ye hẹ vbe a ghaa mu okhian la okun vbe ẹghẹ nii; vbene ọ vbe ya gie odẹ ekẹn (east) ọghe Okun e Mediterranean, erriọ ẹre ọ gele wa ye zẹẹ,” ena hia ya ima rẹn wẹẹ, te ọ ghaa gbẹnnẹ emwi hia ni sunu yotọ. Ọ gha kẹ, te Luk ghaa gbẹnnẹ avbe okha na yotọ zẹvbe ne irẹn vbe Pọl ya gha mu okhian yo ehe ughughan. Adeghẹ erriọ nọ, ọ wa miẹn emwi nibun gbẹn yotọ vbekpa emwi ni ghi sunu vbe iran rrie Rom. Vbọ khian ghi sunu daa e Pọl vbe iran gha ghi sẹ e Rom? Ma gha guan kaẹn ọna vbe uhunmwuta nọ lelẹe.