1-6. Ya unu kaẹn vbene etẹn ya loo ẹkpotọ ughughan ya kporhu hẹ.

 ỌTẸN nokhuo ọkpa vbe Ghana na tie ẹre Rebecca khare wẹẹ, owebe ne irẹn yo ọre ẹdogbo ne irẹn na kporhu. A i miẹn ẹghẹ ne ebe ima i ya rre ẹkpo esuku ẹre. Vbe ẹghẹ ne iran ya gbamẹ sawọn, ọ ghi gha gualọ ẹkpotọ nọ khian ya kporhu ma ihua ẹre. E Rebecca keghi suẹn gha gu ivbi eklasi ẹre nibun ruẹ e Baibol.

² Vbe otọ ọkpa ne amẹ lẹga na tie ẹre Madagascar nọ rre odẹ ekẹn (east) vbe Africa, ẹghẹ hia ẹre ọdọ vbe amwẹ ọkpa ni re arọndẹ ya khian la ibiriki 15 yo igue ọkpa nọ kakabọ khian fua; na kha na, ehe hia ghi gha yọn. Iran gha sẹ evba, iran ghi gu emwa nibun ni hoo ne iran danmwehọ ruẹ e Baibol.

³ Etẹn ni rre Paraguay kevbe etẹn ughughan ni ke otọ ẹvbo 15 rre keghi kun okọ ọkpa, ne iran mieke na gha loo ẹre ya kporhu ma emwa ni rre ọkpẹn ẹzẹ vbe Paraguay kevbe Paraná. Odẹ orhunmwu 12 ẹre okọ nọkhua na sẹtin mu, iran ghi vbe sẹtin dia uwu ẹre ya. Etẹn ima na kegha loo okọ na ya kporhu iyẹn nọ maan ma emwa ni rre ehe ni te lọghọ na sẹ.

⁴ Etẹn ni rre Alaska vbe odẹ okuọ (north) ọghe North America, keghi loo ẹkpotọ nọkhua nọ kie ne iran ya kporhu ma emwa ni mu otuẹ rrie ẹvbo nii vbe ẹghẹ uyunmwu. Vbe ẹghẹ uyunmwu ọkpa, erhunmwuyẹn nibun ni ke otọ ẹvbo ughughan rre keghi mu otuẹ gha die Alaska, avbe okọ nikhua ni mose ẹre iran la rre. Etẹn keghi viọ avbe uhanhan na waa ebe yi lele ọkpẹn avbe okọ nii; iran na mwamwa avbe ebe ima na ya ẹvbo ughughan gbẹnnẹ yọ. Etẹn ni rre Alaska vbe ya okẹhoho gha rrie avbe igue ni kakabọ khian fua vbe na ghee igue ọghe Ivbi Aleut, Athabascan, Tsimshian, kevbe Tlingit, iran na ya kporhu ma emwa ni rre evba.

⁵ Ọtẹn nokpia ọkpa na tie ẹre Larry vbe Texas nọ rre U.S.A. ghaa mwẹ ako ne kpataki nọ na gha kporhu, ọni ọre owa na na gbaroghe eniwanrẹn, ne irẹn vbe gha ye. Agharhemiẹn wẹẹ, e wheelchair ẹre ọtẹn na ya gha khian rhunmwuda odekun nọ miẹn, ọ kegha loo ẹkpotọ nọ rhirhi kie nẹẹn ya kporhu. Ọ kegha tama emwa vbekpa Arriọba Osanobua, ọ  na vbe gi iran rẹn wẹẹ, Arriọba nii gha rre, irẹn ghi dọlegbe suẹn gha khian.—Aiz 35:​5, 6.

⁶ Etẹn eso keghi ke Mandalay la okọ gha rrie odẹ okuọ (north) vbe Myanmar, ne iran ya do asikoko vbe odọ; ikpẹdẹ eha ẹre iran gbe vbe odẹ. Rhunmwuda ne iran na gha hoo ne iran kporhu vbe odẹ, iran keghi viọ ebe ima eso lele egbe; iran kegha ghae avbe ebe na ne emwa ne iran gba la okọ. Ẹghẹ ke ẹghẹ ne okọ ọghe iran ya mudia vbe ẹvbo nọ rhirhi gha khin, etẹn nii ghi zẹgiẹ tuorre, iran ghi gha ghae ebe ne emwa vbe ẹvbo nii. Iran ke rre, iran ghi vbe miẹn wẹẹ, emwa ọgbọn vbe la okọ, ẹghẹ nii, iran ghi vbe miẹn emwa ọvbehe kporhu ma.

7. De odẹ ughughan ne eguọmwadia e Jehova ya kporhu vbekpa Arriọba Osanobua? De emwi ne iran mwẹ vbe ekhọe?

⁷ Zẹvbe ne ima bẹghe ẹre vbe igiemwi ọghe etẹn ima na guan kaẹn ban, eguọmwadia e Jehova ni rre ehe hia vbe otagbọn keghi ya oyaya “ta ẹmwẹ Arriọba Osanobua ma [emwa] ẹsẹsẹmwẹse.” (Iwinna 28:23) Iran kporhu ke owa ya sẹ owa, iran kporhu vbe idunmwu, iran gbẹnnẹ elẹta, iran vbe ya efoni kporhu. Iran ghaa rre uwu imọto, iran gha khian vbe ehe na na rọkhọ egbe, ra iran ghaa rre ẹghẹ na ya gbamẹ sawọn vbe isiwinna, iran keghi loo ẹkpotọ nọ rhirhi kie ya kporhu vbekpa Arriọba Osanobua. Agharhemiẹn wẹẹ, odẹ ughughan ẹre iran ya kporhu, emwi ọkpa ẹre iran hia mwẹ vbe ekhọe, ọni nọ wẹẹ, ehe ke ehe na na miẹn emwa, a ghi kporhu ma iran.—Mat 10:11.

8, 9. (a) Vbọzẹ ne iwinna ikporhu nọ mu otọ yọ vbe ẹdẹnẹrẹ na re emwi ọyunnuan? (b) De inọta ne kpataki nọ khẹke na rhie ewanniẹn yi? Vbe a khian ya miẹn ewanniẹn ọghe inọta na hẹ?

⁸ Wẹ nọ tie ebe na rre usun ọkhọngborrie emwa ni ya iyẹn Arriọba wewe vbe otọ ni gberra 235 ra? Adeghẹ erriọ nọ, ọ khẹke ne u gha ghọghọ, rhunmwuda, u rre usun emwa ni ya iyẹn nọ maan vẹwae khian! A gha wa ghee vbene iwinna ikporhu ne eguọmwadia e Jehova ru vbe ehe hia ya mu otọ yọ, ọ ghi wa dewarorua wẹẹ, emwi ọyunnuan nọ. Agharhemiẹn wẹẹ, Avbe Osẹe Jehova miẹn ọlọghọmwa ughughan ni yevbe utete nẹi gia bi, a zẹ iran kpokpo, a vbe mu awua ye iwinna ne iran ru, te iran ye ta ẹmwẹ Arriọba Osanobua ẹsẹsẹmwẹse ma emwa hia ni ke agbẹnvbo ughughan rre.

⁹ Inọta ne kpataki nọ khẹke na mu roro ọre wẹẹ, Agharhemiẹn wẹẹ, ma miẹn ọlọghọmwa ughughan kevbe wẹẹ, Esu vbe hia nọ mu idobo ye iwinna ikporhu ọghe ima, vbọzẹ ne ima na ye mwẹ alaghodaro vbe iwinna na? Na ya rhie ewanniẹn ye inọta na, gia rhie ekhọe ima gha rrie emwi nọ sunu vbe ẹghẹ ọghe avbe ukọ. Rhunmwuda, iwinna ne avbe ukọ suẹnrẹn vbe ẹghẹ nii, ẹre ima ne Avbe Osẹe Jehova ni rrọọ vbe ẹghẹ na ye ru khian.

10. De iwinna ne Jesu rhiegbe yi? De emwi ne Jesu rẹnrẹn vbekpa iwinna na?

¹⁰ Jesu Kristi ẹre ọ mu iko ọghe Ivbi Otu e Kristi gbọọ. Te ọ wa rhiegbe ye iwinna ikporhu iyẹn nọ maan ọghe Arriọba Osanobua; ọna ọre iwinna ne irẹn ya ẹdagbọn hia ru vbe agbọn na. Ọ mwẹ asẹ ọkpa nọ ya kha wẹẹ: “Te ọ vbe khẹke ne I ya kporhu iyẹn nọ maan ọghe Arriọba Osanobua vbe avbe ẹvbo ọvbehe, rhunmwuda, ọna ẹre a gie mwẹ rre ne I do ru.” (Luk 4:43) Jesu rẹnrẹn wẹẹ, iwinna ikporhu ne irẹn suẹnrẹn, ẹ i re irẹn ẹre ọ khian ru ẹre fo. Vbọ ghi bu ẹghẹ nọ khian ya wu, ọ na tae yotọ wẹẹ, a gha kporhu iyẹn nọ maan ọghe Arriọba “vbe agbẹnvbo hia.” (Mak 13:10) Vbe a khian ya ru iwinna na hẹ? De emwa ni khian vbe ru ẹre?

11. De iwinna nọkhua ne Jesu mu ne erhuanegbe ẹre? Vbọ khian ru iyobọ ne iran ya musọe?

¹¹ Vbe Jesu ghi wu nẹ, vbe ọ ghi vbe rhiọ kpaegbe nẹ, ọ keghi rhiegbe ma erhuanegbe ẹre, ọ na mu iwinna ne kpataki na ye iran obọ, vbe ẹghẹ nọ ya kha wẹẹ: “Nọnaghiyerriọ, wa gha khian, ne uwa ya ya emwa ni rre agbẹnvbo hia khian erhuanegbe mwẹ, wa ghi gha dinmwi iran ye amẹ, vbe eni ọghe Erha, ọghe Ọmọ kevbe ọghe orhiọn nọhuanrẹn. Wa ghi gha ma iran ẹre, ne iran gha ru emwi hia ne I yi ẹre iyi ne uwa. Wa yerre wẹẹ, I gu uwa rrọọ vbe ẹghẹ hia, rhinrin ya sẹ ufomwẹ agbọn.” (Mat 28:​19, 20) Ne Jesu na wẹẹ, “I gu uwa rrọọ” rhie ma wẹẹ, te ọ khian ru iyobọ ne erhuanegbe ẹre ya musọe, zẹvbe ne iran ya kporhu kevbe zẹvbe ne iran ya ma emwa emwi. Iran wa gele gualọ iyobọ na, rhunmwuda, Jesu tae yotọ wẹẹ, “agbẹnvbo hia ghi vbe gha khẹko” iran. (Mat 24:9) Emwi ọvbehe vbe rrọọ nọ gha ru iyobọ ne iran. A te miẹn wẹẹ, Jesu kpa gha rrie ẹrinmwi, ọ na tama iran wẹẹ, orhiọn nọhuanrẹn gha rhie ẹtin ne iran, ne iran ya gha sẹ osẹ vbekpa irẹn “ya sẹ ehe nọ ghi rree sẹ vbe agbọn na.”—Iwinna 1:8.

12. De inọta eso nọ rre otọ? Vbọzẹ nọ na khẹke na rẹn ewanniẹn ọghe avbe inọta na?

¹² Inọta ne kpataki eso nọ ghi rrọọ nian ọre wẹẹ: Avbe ukọ ọghe Jesu kevbe erhuanegbe nikẹre vbe ẹghẹ nii gele rhiegbe ye iwinna na vbe nọ khẹke ra? Agharhemiẹn wẹẹ, ibozẹghẹ ẹre Ivbi Otu e Kristi ni ghaa rrọọ vbe ẹghẹ nii ghaa khin, iran sẹtin gha ta ẹmwẹ Arriọba Osanobua ma emwa ẹsẹsẹmwẹse ra, uhiẹn vbe a zẹ iran kpokpo ra? E Jehova gele loo orhiọn nọhuanrẹn ya ru iyobọ ne iran, zẹvbe ne iran ya gha ru iwinna ikporhu ra? Ewanniẹn ọghe avbe inọta na kevbe ọghe inọta nibun ọvbehe vberriọ rre ebe Iwinna. Ọ khẹke na rẹn ewanniẹn ọghe avbe inọta na. Vbọzẹ? Rhunmwuda, Jesu khare wẹẹ, te a khian ru iwinna na “rhinrin ya sẹ ufomwẹ agbọn.” Ọna rhie ma wẹẹ, iwinna na kaan Ivbi Otu e Kristi ọghe ẹmwata hia, uhiẹn ya sẹ egbe ima ni rrọọ vbe ẹdẹ  okiekie na. Rhunmwuda ọna, ma wa hoo ne ima rẹn okha nọ rre ebe Iwinna.

13, 14. (a) De ọmwa nọ gbẹn ebe Iwinna? De eke nọ na miẹn emwi nọ gbẹn? (b) De emwi ne ebe Iwinna guan kaẹn?

¹³ De ọmwa nọ gbẹn ebe Iwinna? Ma gha tie ebe na, ma i khian miẹn eni ọmwa nọ gbẹn ọnrẹn vbe uwu ẹre, sokpan, ẹmwẹ na ya mu ebe Iwinna so, ya ima rẹn wẹẹ, ọmwa nọ gbẹn ọnrẹn ẹre ọ vbe gbẹn ebe Luk. (Luk 1:​1-4; Iwinna 1:​1, 2) Nọnaghiyerriọ, ke ẹghẹ nọ kpẹẹ re gha dee, emwa nibun yayi wẹẹ, e Luk ne ‘ọbo ebo na ya hio’ kevbe ọtokha nọ fuẹro ẹre ọ gbẹn ebe Iwinna. (Kọl 4:14) Emwi nọ sunu vbe ọwara ukpo 28 ẹre ọ rre ebe Iwinna, ọni ọre ke ẹghẹ ne Jesu ya kpa gha rrie ẹrinmwi vbe 33 C.E. ya sẹ ẹghẹ na ya mu ukọ e Pọl ye eghan vbe Rom vbe odẹ ukpo 61 C.E. Vbe Luk gbẹn ebe na, ugbẹnso ọ ghi wẹẹ “iran,” ugbẹnso ọ ghi wẹẹ “ima,” ọna ya ima rẹn wẹẹ, aro ọre sẹ emwi nibun nọ gbẹn yotọ. (Iwinna 16:​8-10; 20:5; 27:1) Te Luk wa gha hoo nọ gbẹn emwi hia yotọ zẹvbe nọ wa ya sunu zẹẹ, rhunmwuda ọni, ẹ i mwẹ ọ ma nọ e Pọl ọta, kevbe Banabas, e Filip kẹ kevbe emwa ọvbehe na sunu yi vbe ebe Iwinna, vbe ọ ghaa gbẹn emwi eso yotọ.

¹⁴ De emwi ne ebe Iwinna guan kaẹn? Vbe ebe nọ ta okha ọghe Jesu ne Luk gbẹn, ọ keghi gbẹn vbekpa emwi ne Jesu tae kevbe nọ ru. Sokpan, vbe ebe Iwinna, emwi ne erhuanegbe Jesu tae kevbe emwi ne iran ru, ẹre Luk ghi gbẹn yotọ. Ebe Iwinna keghi ta okha ọghe emwa ni ru iwinna ne kpataki ni yan ọmwa unu ruan, agharhemiẹn wẹẹ, emwa ghaa ghee iran nibun zẹvbe “emwa kẹkan ni ma yo owebe.” (Iwinna 4:13) Ebe ne orhiọn nọhuanrẹn dia e Luk ya gbẹn na, gi ima rẹn vbene a ya mu iko ọghe Ivbi Otu e Kristi gbọọ hẹ kevbe vbene ọ ya suẹn gha mwẹ alaghodaro. Ebe Iwinna vbe ya ima rẹn odẹ ughughan ne Ivbi Otu e Kristi ya gha kporhu vbe ẹghẹ nii, kevbe vbene iwinna ikporhu ghaa ye iran hẹ. (Iwinna 4:31; 5:42) Ọ guan kaẹn vbene orhiọn nọhuanrẹn ya ru iyobọ ne iran hẹ, ne iyẹn nọ maan mieke na gha vẹwae khian. (Iwinna 8:​29, 39, 40; 13:​1-3; 16:6; 18:​24, 25) Vbene ebe nikẹre ni rre Baibol vbe ye, ebe Iwinna guan kaẹn vbene Arriọba Osanobua ne Kristi khian na kha, khian ya kpe eni Osanobua huan hẹ. Ọ vbe guan kaẹn vbene avbe erhuanegbe ya sẹtin kporhu la ehe ughughan hẹ, agharhemiẹn wẹẹ, emwa wa kakabọ gha gbe iran odan.—Iwinna 8:12; 19:8; 28:​30, 31.

15. Ma ghaa tie ebe Iwinna, vbọ khian ya ru iyobọ ne ima hẹ?

¹⁵ Ọghe ne ẹmwata, okha nọ gbe ọmwa otiti ẹre ọ rre ebe Iwinna! Ma gha tie ẹre, ọ gha ya amuẹtinyan ọghe ima wegbe. Ma gha muẹn roro, vbene erhuanegbe Jesu ya gha mwẹ udinmwẹ kevbe oyaya hẹ, ọ gha  ya ima gbọyẹmwẹ ye iwinna ne iran ru sayọ. Ọ ghi vbe gua ima kpa, ne ima ya gha mwẹ amuẹtinyan nọ wegbe vbene iran vbe gha ye. Ẹghẹ nii, ma ghi sẹtin musọe vbe iwinna ne Jesu mu ne ima, nọ na wẹẹ, “wa gha khian, ne uwa ya ya emwa . . . khian erhuanegbe.” Te a gbẹn ebe ne u tie na, nọ mieke na ru iyobọ nuẹn ya rẹn otọ avbe okha ni rre ebe Iwinna ẹsẹse.

16. De emwi eha na rhunmwuda ẹre gbẹn ebe na?

¹⁶ Vbe a gu gbẹn ebe na? Emwi eha na rhunmwuda ẹre gbẹn ebe na ọre, (1) nọ ru iyobọ ne ima ya gha mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, e Jehova keghi loo orhiọn nọhuanrẹn ọghẹe ya ru iyobọ ne ima ya musọe zẹvbe ne ima ya kporhu iyẹn nọ maan kevbe zẹvbe ne ima ya ma emwa emwi, (2) nọ gua ima kpa, ne ima sẹtin gha ya oyaya kporhu zẹvbe ne erhuanegbe Kristi ni ghaa rrọọ vbe ẹghẹ ọghe avbe ukọ vbe ru ẹre, kevbe (3) nọ ru iyobọ ne ima ya gbọyẹmwẹ ye otu e Jehova sayọ, kevbe ne ima vbe sẹtin gbọyẹmwẹ ye ẹrhiọn ne etẹn ni mu asanikaro vbe iwinna ikporhu kevbe uwu iko loo.

17, 18. De vbene a ya mwamwa ebe na hẹ? De emwi eso nọ rre ebe na nọ gha ru iyobọ nuẹn vbe u ghaa tie Baibol?

¹⁷ De vbene a ya mwamwa ebe na hẹ? U gha bẹghe ẹre wẹẹ, abọ erẹnrẹn ẹre ọ rre ebe na; okha eso ni rre ebe Iwinna ẹre ọ rre dọmwadẹ abọ na. Ẹ i re te avbe uhunmwuta ni lelẹe, khian wa gha rhan otọ emwi nọ rre dọmwadẹ uviẹn vbe ebe Iwinna, sokpan, avbe uhunmwuta na gha ru iyobọ ne ima ya miẹn emwi ruẹ vbe avbe okha ni rre ebe Iwinna; ọ ghi vbe ya ima rẹn vbene ima khian ya sẹtin rhie emwi ne ima ruẹ re vbọ ye uyinmwẹ. Vbe omuhẹn ọghe dọmwadẹ uhunmwuta, u gha miẹn olika ẹmwẹ ọghe uhunmwuta nii kevbe ako na khian zẹ iro yan vbe ebe Iwinna.

¹⁸ Emwi nibun ọvbehe ye rre ebe na, nọ gha ru iyobọ nuẹn ya rẹn otọ e Baibol ne u tie sayọ. Avbe efoto ne mose mose ni rre ebe na, gha ru  iyobọ nuẹn ya gha mu avbe okha ni rre ebe Iwinna roro, vbene a miẹn wẹẹ, sirra ruẹ ẹre iran na sunu. Uhunmwuta nibun vbe ebe na mwẹ ẹkpẹti ughughan ni gha ya ruẹ rẹn otọ emwi nọ rre uhunmwuta nii sayọ. Ẹkpẹti eso guan kaan emwa eso ni mwẹ amuẹtinyan ne okha ọghe iran rre Baibol, ne ima gha sẹtin ya egbe taa. Eso vbe rrọọ ni guan kaan ehe ne okha eso ni rre ebe Iwinna na sunu, emwi nọ sunu, ilele ne iran lele vba, kevbe emwa ọvbehe na ya unu kaẹn vbe ebe Iwinna.

19. De inọta nọ khẹke ne ima gha nọ egbe ima ẹre, ke ẹghẹ ya fi ẹghẹ?

¹⁹ Ebe na gha ru iyobọ nuẹn ya sẹtin mu ukpa mu uwerhẹn ghee odẹ ne u ya ga e Jehova, a i rẹn deghẹ ọ mwẹ ako eso nọ khẹke ne u winna yan. Ọ gha khọnrẹn wẹẹ, ọ kpẹẹ re ne u ke kporhu iyẹn nọ maan ọghe Arriọba, ọ khẹke ne u zẹdia gha muẹn roro, emwi ne u mu ye okaro vbe ẹdagbọn ruẹ kevbe aro ne u ya ghee iwinna ikporhu. (2 Kọr 13:5) Nọ egbuẹ wẹẹ: ‘Mẹ ye ghee iwinna ikporhu zẹvbe iwinna ẹgiẹgiẹ ra? (1 Kọr 7:​29-31) Mẹ ya oyaya kporhu ra? Mẹ vbe kporhu vbe odẹ nọ rhie ẹre ma wẹẹ, ẹmwẹ ne I ta gele mu mwẹ ekhọe ra? (1 Tẹs 1:​5, 6) Mẹ gele rhiegbe ye iwinna ikporhu vbene ẹtin mwẹ sẹ ra? Mẹ vbe hia ne I gha ma emwa emwi ra?’—Kọl 3:23.

20, 21. Vbọzẹ ne iwinna na mu ne ima na re ọghe ẹgiẹgiẹ? Vbọ khẹke ne ima ghi ru?

²⁰ Ọ ma khẹke ne ima mianmian wẹẹ, ma mwẹ iwinna ne kpataki na waa ima ẹre, ọni ọre ne ima gha kporhu ma emwa, ne ima vbe gha ru iyobọ ne iran ya khian erhuanegbe Jesu. Vbene ẹdẹ ya gbe, erriọ ẹre iwinna na ya de ọghe ẹgiẹgiẹ yọ. Vbe nẹi khian ghi kpẹẹ gbe, agbọn dan na gha sẹ ufomwẹ. Te arrọọ ọghe emwa nibun ghi wa rre ikpadede. Ma ma rẹn inu emwa ni gele mwẹ ẹkoata, ni gha ye miẹn ikporhu ọghe ima yi. (Iwinna 13:48) Sokpan, iwinna nọ bi ye ima egbe nọ, ne ima ru iyobọ ne emwa vbenian nian, a te miẹn wẹẹ, ọ la.—1Tim 4:16.

²¹ Nọnaghiyerriọ, ọ khẹke ne ima ya egbe taa etẹn ni ghaa ya oyaya kporhu vbe ẹghẹ ọghe avbe ukọ. Zẹvbe ne u ya gbarokotọ tie ebe na, erhunmwu ne ima na ọre nọ ru iyobọ nuẹn ya kakabọ gha ya oyaya kevbe udinmwẹ kporhu. Gi ẹre vbe ya ruẹ ta mu olọ yan rẹn wẹẹ, te u khian ye gha “ta ẹmwẹ Arriọba Osanobua ma [emwa] ẹsẹsẹmwẹse.”—Iwinna 28:23.