1.  Vbene A Ya Rẹn E Babilọn Nọkhua Hẹ

2.  De Ẹghẹ Ne Mẹzaia Ya Rhie Egbe Ma?

3.  Odẹ Ne Avbe Ọbo Ebo Ya Loo Esagiẹn

4.  Ne Ọdọ Vbe Amwẹ Na Wannọ Egbe

5.  Ugie

6.  Emianmwẹ Ne Ọmwa Gha Sẹtin Mu Ne Ọmwa Ọvbehe

7.  Ẹmwẹ Igho Kevbe Uhi Arriọba

 1. Vbene A Ya Rẹn E Babilọn Nọkhua Hẹ

Vbe ima ya rẹn hẹ wẹẹ, e “Babilọn Nọkhua” ẹre ọ mudia ye ihe ugamwẹ ohoghe hia? (Arhie Maan 17:5) Gia ziro yan emwi eha na:

• Uhunmwu otagbọn hia ẹre ọ na lomi. E Baibol wẹẹ, te Babilọn Nọkhua tota yan “ẹbu kevbe agbọn ẹvbo.” Te irẹn “hin yan avbe ọba otọ agbọn na.”​—Arhie Maan 17:15, 18.

• E Babilọn Nọkhua i re otu azẹ, ẹi vbe re otu okpe ẹki, okpe ere. “Avbe ọba agbọn” na kevbe avbe ọduẹki gha miẹn uhunmwu, vbe ẹghẹ na khian ya fuẹn e Babilọn Nọkhua rua.​—Arhie Maan 18:9, 15.

• Ọ keghi rhie ozan gie Osanobua. E Baibol keghi tie Babilọn Nọkhua ebabotu, ra igbiragia, rhunmwuda nọ na gu arriọba emwa nagbọn ru ọse, nọ mieke na gha miẹn igho ra emwi ọvbehe vbe obọ iran. (Arhie Maan 17:1, 2) Ọ keghi mu emwa ni rre agbẹnvbo hia rẹrẹ. Ẹi re avbiẹ emwa, ẹre ọ he la obọ re rrie.​—Arhie Maan 18:23, 24.

Werriegbe gha rrie iruẹmwi 13 uhunmwu ẹmwẹ 6

 2. De Ẹghẹ Ne Mẹzaia Ya Rhie Egbe Ma?

E Baibol tae yotọ wẹẹ, uzọla 69 gha gberra, a te miẹn wẹẹ e Mẹzaia rhie egbe ma.​—Tie Daniẹl 9:25, NW.

• De ẹghẹ ne uzọla 69 nii ya suẹn? Ukpo 455 B.C.E. ẹre ọ suẹnrẹn. Ẹghẹ nii ẹre Nehimaia ne gọvina ya rrie Jerusalẹm, nọ do “werriegbe” bọe.​—Daniẹl 9:25, NW; Nehimaia 2:1, NW, 5-8.

• Inu ẹghẹ ẹre uzọla 69 nii yae vbe otọ? Vbe ẹmwẹ akhasẹ eso vbe Baibol, ikpẹdẹ ọkpa keghi mudia ye ihe ukpo ọkpa. (Nọmbas 14:34; Ẹzikiẹl 4:6) Nọnaghiyerriọ, uzọla ọkpa keghi mudia ye ihe ukpo ihinrọn. Vbe ẹmwẹ akhasẹ na, uzọla 69 ghi do gha re ukpo 483 (uzọla 69 x ikpẹdẹ 7).

• De ẹghẹ ne uzọla 69 nii ya sẹ ufomwẹ? Ukpo 29 C.E. a ẹre nọ. Ke 455 B.C.E. ya sẹ 29 C.E., ukpo 483 ẹre ọ rre uwu ẹkpo. Ukpo 29 C.E. nii zẹẹ, ẹre Jesu dinmwiamẹ, ọ na vbe khian e Mẹzaia!​—Luk 3:1, 2, 21, 22, NW.

Werriegbe gha rrie iruẹmwi 15 uhunmwu ẹmwẹ 5

 3. Odẹ Ne Avbe Ọbo Ebo Ya Loo Esagiẹn

Ọ mwẹ odẹ ughughan ne avbe ọbo ebo ya loo esagiẹn emwa. Vbe igiemwi, emwa eso ya esagiẹn ọghe iran ru ẹse. A te miẹn wẹẹ emwa eso ya mwaa egbe, iran ghi ka ya mu esagiẹn iran ye aza ọghe esagiẹn vbe ọwara ẹghẹ eso. Ivbiotu e Kristi i loo esagiẹn ọghe iran vbenian.​—Diuteronomi 15:23.

Vbọrhirhighayehẹ, obẹlẹ eso rrọọ ne Ivbiotu e Kristi sẹtin kue yi. Eso vbọ ọre esagiẹn na ya ru e tẹst, ra ne a na ya e masini kpe esagiẹn huan, esagiẹn nii ghi wa vbe la uwu egbe vbobọvbobọ; ọna ẹre ebo tie ẹre hemodialysis. Ọ mwẹ obẹlẹ ọvbehe na tie ẹre hemodilution. Vbe obẹlẹ na, a gha khian mwaa ọmwa egbe, a ghi ka si esagiẹn ọghẹe ye ihe ọvbehe, a ghi rhie ukhunmwu nẹi ya esagiẹn ka vbe egbe ọmwa nẹẹn (nonblood volume expander), a gha ghi mwaa rẹn egbe nẹ, a ghi werriegbe si esagiẹn ọnrẹn ye ọre egbe. Ọ vbe mwẹ e masini na ya kpe esagiẹn (cell-salvage machine) vbe ọmwa gha miẹn ikuanegbe ra vbe a ghaa mwaa ọmwa egbe, iyeke ọni, a ghi werriegbe si esagiẹn nii ye ọmwa nii egbe. E masini ọvbehe vbe rrọọ nọ winna vbe na ghee ẹkokoudu (heart-lung bypass machine), ọ ghi ya esagiẹn gha rọn la uwu egbe hia vbe a ghaa mwaa ọmwa egbe. Dọmwadẹ Ovbiotu e Kristi ẹre ọ khian zẹ ne egbe ẹre, odẹ na gha ya loo esagiẹn ọghẹe vbe a gha khian mwaa rẹn egbe, vbe ọ gha khian ru e tẹst, ra vbe a ghaa gbaroghe ẹre, vbe nai na ka mu esagiẹn nii ye aza. Odẹ ughughan ẹre avbe ọbo ebo ya ru ọna. Nọnaghiyerriọ, Ovbiotu e Kristi ke kue ye odẹ nọ rhirhi gha khin na khian ya mwaa rẹn egbe, na khian ya ru e tẹst nẹẹn, ra na khian ya gbaroghe ẹre, te ọ khẹke nọ rẹn vbene a khian ya loo esagiẹn ọghẹe hẹ. Ziro yan avbe inọta na:

• Deghẹ a na si esagiẹn hin mwẹ egbe rre, a na ghi miẹn wẹẹ, esagiẹn nii ma ghi gha rrọ mwẹ egbe vbe ọwara ẹghẹ eso ghi vbo? Mẹ gha ye sẹtin gha ghee esagiẹn nii zẹvbe ọghomwẹ ra, ra ekhọe mwẹ gha gu mwẹ gui wẹẹ, te ọ te khẹke ne I hihiẹ esagiẹn nii “ye otọ”?​—Diuteronomi 12:23, 24.

• A sẹtin miẹn wẹẹ, te a khian si esagiẹn mwẹ, a ghi winna yan rẹn, a ghi werriegbe si ẹre ye uwu egbe mwẹ, ra a ghi yae ru ukhunmwu na khian gbe ye eke ne a na mwaa mwẹ egbe. Rhunmwuda emwi ne I he ruẹ vbe Baibol, ekhọe mwẹ gha kue ye emwi vberriọ ra?

Werriegbe gha rrie iruẹmwi 39 uhunmwu ẹmwẹ 3

 4. Ne Ọdọ Vbe Amwẹ Na Wannọ Egbe

E Baibol wẹẹ ne ọdọ vbe amwẹ ghẹ wannọ egbe, sokpan deghẹ iran na ru vberriọ, iran i mwẹ asẹ ne iran khian ya rọnmwẹ ọmwa ọvbehe. (1 Kọrinti 7:10, 11) Vbọrhirhighayehẹ, emwi eso sẹtin sunu nọ gha ya Ivbiotu e Kristi ni ru orọnmwẹ nẹ wannọ egbe.

• Deghẹ ọdọ na ya ekhọe obọ re kha wẹẹ, irẹn i kpemehe ne ẹgbẹe ọre: Deghẹ ọdọ i kpemehe evba ya yin agbọn ne ẹgbẹe ọre, sẹrriọ wẹẹ, te iran ghi rre ivbabọ.​—1 Timoti 5:8.

• Obọ atosi na ya mu ọmwa na gba rre orọnmwẹ: Uyinmwẹ vbenian sẹtin si emianmwẹ ye ọmwa egbe, ọ sẹtin vbe mu arrọọ ọghe ọmwa ye ikpadede.​—Galatia 5:19-21.

• Deghẹ ukpokpo nọ rre orọnmwẹ nii gha sẹtin ya ọmwa khian rree ne Jehova: Ọdọ ra amwẹ na ya agbọn gha lọghọ ogieva re sẹrriọ wẹẹ, ẹi ghi sẹtin ga e Jehova.​—Iwinna 5:29.

Werriegbe gha rrie iruẹmwi 42 uhunmwu ẹmwẹ 3

  5. Ugie

Ivbiotu e Kristi i do ugie ni sọnnọ e Jehova. Sokpan dọmwadẹ Ovbiotu e Kristi, ẹre ọ khian ya ekhọe obọ re zẹ ne egbe ẹre, emwi ne irẹn gha ru, vbe emwi eso gha de rre, vbe ẹghẹ ne emwa ya do avbe ugie na. Gia ziro yan eso vbọ.

• Ọmwa gha tuọ ruẹ otuẹ ne iran tuẹ vbe iran ghaa do ugie. U sẹtin wẹẹ, “U ru ẹse.” Ọmwa nii ghaa hoo nọ rẹn evbọzẹe ne u i na do ugie nii, u sẹtin rhan otọ re ma rẹn.

• Ọmwa ne uwa gba ru orọnmwẹ nẹi re Osẹe Jehova, na wẹẹ ne uwa ya gu emwa vbe uwu ẹgbẹe rri evbare, vbe ẹghẹ ne iran ya do ugie. Ekhọe ọguọmwaziro ruẹ gha kue yọ ne u yo, u sẹtin tama rẹn yotọ wẹẹ, iran gha ru emwi eso nọ ma gua ilele ọghe Baibol ro vbe evba, u i khian gha mwẹ obọ vbọ.

• Deghẹ enọwanrẹn isiwinna ruẹ na ya emwi nuẹn vbe ẹghẹ na ya do ugie. Ọ khẹke ne u he ẹre yotọ ra? Obọ ruẹ ẹre ọ ye. Nọ egbuẹ wẹẹ: ‘Rhunmwuda ugie ne iran do, ẹre enọwanrẹn isiwinna mwẹ na ya emwi na mẹ ra, ra te ọ yae gbọyẹmwẹ ye iwinna esi ne I ru?’

• Deghẹ ọmwa na ya emwi nuẹn vbe ẹghẹ na ya do ugie. Ọmwa nii sẹtin kha wẹẹ: “I rẹnrẹn wẹẹ u i mwẹ obọ vbe ugie na, te I wa hoo ne I ya nuẹn.” A sẹtin miẹn wẹẹ, te ọmwa nii wa hoo nọ ru ẹse nuẹn. Vbọrhirhighayehẹ, muẹn roro, deghẹ te ọmwa nii hoo nọ danmwẹ ruẹ ghee, ra te ọ hoo ne u gu irẹn gha mwẹ obọ vbe ugie nii. U gha ghi mu ena hia roro nẹ, uwẹ ẹre ọ khian ghi tobọ ruẹ tae, deghẹ u gha miẹn emwi nọ ya nuẹn nii yi. Vbe azẹ ne ima rhirhi ru, ma hoo ne ima gha mwẹ ekhọe ọguọmwaziro nọ hianrẹn, ọ ghi vbe gha rhie ẹre ma wẹẹ, ima mwẹ ẹkoata daa e Jehova.​—Iwinna 23:1.

Werriegbe gha rrie iruẹmwi 44 uhunmwu ẹmwẹ 1

 6. Emianmwẹ Ne Ọmwa Gha Sẹtin Mu Ne Ọmwa Ọvbehe

Rhunmwuda ne ima na hoẹmwẹ emwa, ma keghi begbe ne ima ghẹ ya mu emianmwẹ ne iran. Ma keghi begbe vbe ima ghaa mwẹ emianmwẹ ne emwa ọvbehe gha sẹtin mu, ra deghẹ ima roro ẹre wẹẹ, emianmwẹ vberriọ rre ima egbe. Emwi nọ ya ima ru ọna, ọre rhunmwuda emwi ne Baibol tae, nọ na wẹẹ: “Hoẹmwẹ ogieva ruẹ zẹ vbene u hoẹmwẹ egbe ruẹ.”​—Rom 13:8-10.

De vbene ọmwa nọ mwẹ emianmwẹ ne emwa ọvbehe gha sẹtin mu, gha ya sẹtin lele adia na hẹ? Ọ ma khẹke ne ọmwa vberriọ wa gha so emwa obọ, ra nọ gha mu emwa dede, ra nọ gha mu unu soso emwa. Ọ ma vbe khẹke ne ohu gha muẹn, deghẹ emwa ma kue nọ la iran owa, nẹ ghẹ mieke na mu emianmwẹ ne ẹgbẹe iran. Deghẹ ọ khian dinmwiamẹ, ọ khẹke nọ ka gi ọsiemwiẹnro ọghe ẹbu ediọn rẹn aro emianmwẹ ne irẹn khuọnmwi, na mieke na ru emwamwa nẹẹn, nẹ ghẹ ya mu emianmwẹ nii ne emwa ọvbehe ni khian vbe dinmwiamẹ. Deghẹ ọmwa roro ẹre wẹẹ, irẹn mwẹ emianmwẹ ne ọmwa ọvbehe gha sẹtin mu, ọ khẹke nọ ka ya ru e tẹst, ọ ke suẹn gha gu ọmwa ọvbehe si egbe obọ ọghe orọnmwẹ. Ọmwa ghaa lele adia na, te ọ rhie ẹre ma wẹẹ, irẹn mwẹ amuroro daa emwa ọvbehe kevbe wẹẹ, ẹi roro ọghe enegbe ẹre ọkpa.​—Filipai 2:4.

Werriegbe gha rrie iruẹmwi 56 uhunmwu ẹmwẹ 2

 7. Ẹmwẹ Igho Kevbe Uhi Arriọba

Ọ khẹke na wa gbẹnnẹ emwi hia yotọ, vbe ọ gha de ọghe ẹmwẹ igho ra ẹki na gu ọmwa ọvbehe do, ọ gha khọnrẹn ne ọmwa nii gha re ọtẹn ne ima gba ga, ne ẹmwẹ ghẹ mieke na lae rre vbe okiekie. (Jerimaia 32:9-12) Ọrheyerriọ, ẹmwẹ igho ra emwi ọvbehe sẹtin ye si ẹzọ ne etẹn. Ọ ghaa yerriọ, ọ khẹke ne iran zẹgiẹ ru adọlọ, vbene ọmwa ọvbehe i na rẹn vbekpa re.

Vbe ima khian ghi ya ru adọlọ yọ hẹ, deghẹ emwi nọ si ẹzọ ne ima vbe etẹn, na gha re ẹki ogberhu, ra a mu ọmwa eni rhia? (Tie Matiu 18:15-17.) Jesu gi ima rẹn obẹlẹ eha ne ima gha lele:

1. Hia ne uwẹ vbe ọtẹn nii gba ru adọlọ.​—Ghee uviẹn 15.

2. Deghẹ ọni ma gba re, u ghi tama ọtẹn ọkpa ra eva ni wẹro vbe uwu iko, ne iran lele ruẹ ya miẹn ọnrẹn.​—Ghee uviẹn 16.

3. Deghẹ ọ ma na ye gba re, ẹre u khian na ghi gu ediọn guan vbekpa re.​—Ghee uviẹn 17.

Ọ ma khẹke ne ima mu etẹn ima gha rrie ekọtu, rhunmwuda, ọni sẹtin rhie ozan gie Jehova kevbe iko ọghẹe. (1 Kọrinti 6:1-8) Vbọrhirhighayehẹ, ọ mwẹ emwi eso na gha sẹtin zuze yi vbe ekọtu, vbe na ghee: ebe orọnmwẹ na sọọ, ọmwa nọ khẹke ne ọmọ gha gue deghẹ ọdọ vbe amwẹ na wannọ egbe, igho ne ọdọ ra amwẹ khian gha hae ne ogieva re, vbe iran gha wannọ egbe nẹ, emwamwa ọghe ai rẹn vbe ẹdẹ biẹ (insurance), uhi na lele vbe isiwinna gha de (bankruptcy case), ra uhi nọ dekaẹn ukhu na ghae. Ovbiotu e Kristi nọ ya ekọtu zuze ye ẹmwẹ vbenian ne ọfunmwegbe mieke na gha rrọọ, ma rhie obọ gberra adia nọ rre Baibol.

Ọ gha vbe gha re uyinmwẹ ọkhọ nọ wegbe, Ovbiotu e Kristi na ya tama arriọba ẹvbo, ọ ma rhie owẹ gberra ilele ni rre Baibol. Usun uyinmwẹ ọkhọ na ọre: deghẹ a na mu ọmwa ra ọvbokhan yagha, a na do emwi nọ hin usi rhie, a na gbe ọmwa rua, ra ugbemwẹ.

Werriegbe gha rrie iruẹmwi 56 uhunmwu ẹmwẹ 3