1. Sɛɛ lagɔwɛlɩɩ gbä ɔ lagɔgligbï ˈsɔ -kpɔ -yɩ -bhölɩɛ a dɔˈwʋ ˈnɩ?

ZEZWII lɛ naa: “ˈYioo -wʋ möä -mä -kosu ˈmöö [ˈyli bhɩɛ -bɛyɩ], ˈklʋ wʋ ˈghïliɛ. Nɩkpa -wa bhïluä waˈaa muënɩ. ˈYio ˈla -n ˈkʋ plɛnɩ -n ˈkʋ bhlimö a dɔˈwʋ, yɩˈɩɛ ˈmö ˈtɛɛ. Maa ˈyioo -wʋ möä -mä Lagɔ ˈa ˈpɩwʋlelea ˈwʋʋ, wʋˈʋä ˈklʋ ˈghïli ˈlɩlɩlɩ. Nɩkpa -wa bhïluä, waˈaa -zu.” (Matie 7:13, 14). Lagɔwɛlɩɩ lɛ nɩɩ, lagɔgligbï a ˈki ˈsɔ a ˈyize mii -bhölɩɛ. -Bhlʋ -lɛ -tiamö a -na ˈn -bhlʋ -lɛ ˈfʋ a -na; -bhlʋ kä gbëaa ˈmö ˈn -bhlʋ ˈnɩɛ gbëaa ˈmö -kä; -bhlʋ ˈɲɛ ˈpʋpʋɛ ˈn -mana kwää ˈkwie ˈmö.

2. Sɛɛ Biblë ˈa gbɛlɩɩ tula ɔ nɩɩ lagɔgligbï ˈwuë mii ˈnɩɛ Lagɔ dlɩ yɔˈwʋ nɛnɩ ˈnɩ?

² Nɩkpa a -bɛ -tɔnɩ nɩɩ, lagɔgligbï ˈwuë mii nɛnɩɛ Lagɔ dlɩ yɔwʋ. Biblë ˈa gbɛlɩɩ -yɩ gää dɛˈɛ ˈyuku yi tula nɩɩ, ɛˈɛ -bhö -sɩbhä ma:

• “Yizlaɛlɩ a -nʋa, -lii -yɩɛ Zoova a ˈyila ˈklʋ nɛnɩ ˈmö wa nʋnɩɛ ˈwʋ ˈsɔ. ˈFʋ a -lagwɩɩ wa laa Baalɩ -ɲɛ Asɩtolɛtɩ ˈsɔ ˈmö wa bʋbɔɔ. Silii, Sidɔɔ, Moabö, Amonɩ ˈa yuëa ˈn filitɩɛwaa a ˈfʋ a -lagwɩɩ ˈmö wa bʋbɔmö a-a ˈn wa yiɛ Zoova -gömö panɩ. -Sɩbhä a za, Zoova yʋa teɲii ˈklɛ yɔwʋ ˈpänɩ.” (Juges 10:6, 7) -A -kä -lɛ -tiamö a Lagɔ tɩɩ, ˈn -a -kä -glɛkwlɩ a sɛ a -lii bʋbɔ, -a -käˈɛ ˈfʋ a -lagwɩɩ -mimii bʋbɔ, -a ˈnaa ˈkä Zoova dlɩ yɔwʋ nɛnɩ ˈlɩlɩlɩ.

• “Nɩkpa nɩ, gla ˈklʋ wa ˈghlimanɩɛ na ˈnglɩ [Lagɔ], maa ˈwa dila -nɩɩɛ ˈwʋ -wʋ. Wa -yii bʋbɔ -kë, yɩˈɩɛ dɛsɛ -kä. Ɛˈɛ -bhö ɲɩasɛ, maa nɩkpa a ˈpäpägböö ˈmö wa ˈcɩaa, ˈn wa lɩɛ Lagɔ a gbö.” (Maakö 7:6, 7) Nɩkpa -kä nɩɩ Lagɔ ˈmö wa bʋbɔɔ ˈn wa -kä Biblë ˈmö a wɛlɩɩ ˈyi ˈtatinɩ ˈn wa -kä waɲɩgäsɛ a -nɩɩ ˈcɩaa, ˈfʋ wa bʋbɔɔ. Lagɔ ˈnaa ˈkä ˈwa bʋbɔbʋbʋ ˈwʋ ŋlu.

• “Lagɔ, ˈWugɔmʋ ɔ glɩnɩɛ zaa, -wa yɩbhää wa ˈkɔ bʋbɔɔ, sɛ ɔ -wʋä ˈtɩɩ wa ˈnɔ -sɩbhä yɩbhlɩnɩɩ, ˈn ˈɔ ˈwugɔmʋʋ ˈnuë nɩkpalili ˈwʋ ˈzʋa ˈwëë, waˈaa bhɛnɩ wa ˈkɔ -tiasɛ bʋbɔ. Sɛɛ Lagɔ yɩbhää wa nɩ bʋbɔɔ, -sɩbhä ma-a daˈa.” (Zaah 4:24) Sɛ -a bʋbɔɔ Lagɔ -ɲɛ ˈɔ gbëawɛlɩɩ -yɩ cɛlɩɛ -mä Biblë ˈmö ˈsɔ kä yɩ ˈkä yɔwʋ mönɩ.

3. Sɛ -a ˈkä bhä -tiamö a lagɔgligbëa yɩbhlɩnɩ ˈnɩ? Sɛ -a ˈkä bhä ˈfʋ a -na yɩbhlɩnɩ ˈnɩ?

³ ˈN lagɔgligbë -kä Lagɔ dlɩ yɔwʋ nɛnɩ, a ˈnɔˈɛ dlɩ yɔwʋ nɛnɩ, sɛ -a ˈkɩ ɔ -yi ˈnɩ? Zezwii lɛ naa: “Su a su ˈbhï a bhï wʋ tlʋä. Suzokwë ˈbhïzoku wʋ tlʋä [...]. -Sɩbhä a za n gbää nɩɩ, nɩkpa ˈla Lagɔ ˈnɩɛ tiee, ˈwa nʋnʋlii ˈmö a ˈkää ˈwʋ yɩlɩ, a ˈkʋä -tiamö yɩbhlɩnɩ.” Miɛ nɩɩ, lagɔgligbë -kä Lagɔ a -na glɩnɩ, -li a -lii a nʋä, a -kä Sataa ˈmö ˈbhöönɩ, -lizoku a nʋä. —Matie 7:15-20.

4. Zoova ˈa bʋbɔbʋbʋwaa -wʋwʋsaa a ke -ma wa tula bha ˈnɩ?

⁴ -Tiamö a lagɔgligbëa a ˈmö a -nʋa -wawanɩ wa -wawanɩɛ ˈn wa -waˈɛ käbönɩkpa. Ɛˈɛ -bhö ɲɩasɛ, maa Zoova aˈbhë, nɩkpa ɔ -waa. Zezwii lɛ naa: “A -kä -sɩbhä -wawanɩɩ, -lɛ a dɔˈwʋ nɩkpaa ˈwuë yi sɛ yɩbhlɩmanɩ nɩɩ, na -nʋä a glɩɲɩɛ -tiamö.” Sɛ Zezwii gbää dɛˈɛ -tiamö a lagɔgligbëa a dɔˈwʋʋ, lagɔgligbï -wʋ bhä -sɩbhä -a?—Zaah 13:35; Lwiikö 10:27; 1 Zaah 4:8.

5. Sɛɛ ˈbɔgʋ -bhlʋ gbä ɔ göwa a ˈpɛlʋpäpʋ a dɔˈwʋ ˈnɩ?

⁵ ˈBɔgʋʋ wa laa La nouvelle encyclopédie britannique lɛ naa: “Tɛɛnɩ ˈylʋba wa laa 650 ˈmö -këë, 1905 a ˈylʋba ˈmö, -mä ˈmuse ˈklʋ mää wa laa Saala ˈn gïɲɛ -ɛ -wʋä -mä Ɛdɩ-bhölɩɩ a bɔzɛmö, göwa a 18.000.000 ˈmö wa ˈpänɩɛ -mä ˈpɛlʋ.” ˈYlʋba wa laa 1500 ˈmö, nɩkpa -kpɔ a pɩɔ ˈyli mää ylʋʋ bhliniɛ, -mä -gɔmlawa möä nɩkpa pɩaa. ˈYlʋba wa laa 1867 ˈmö, wa yɛ a-a -bhlɛ göwa a 7.000.000 ɛ -käˈɛ 10.000.000 a sɛ batwii ˈmö ˈsɔlʋ ˈwë, nzɩ wa ˈkʋa pɛlʋ ˈpää mö, -mä käböbhlɩ -mɛmɛɛ ˈmö.”

6. ˈSaa kä ɔ ˈŋlɩ ˈn -a ˈkä ɔ gbä nɩɩ, lagɔgligbï ˈwuë kä gbʋ -gömö -mä göwa a ˈpɛlʋpäpʋ ˈmö ˈnɩ?

⁶ Bhlaˈmö a dɔˈwʋ, -mä nɩkpa -kpɔ a ˈbhlɩ ˈmö, ɲɩbhɛlɩɩ, ˈŋwlɩ -ɲɛ ˈyuë ˈsɔ ˈmö wa köbhä a-a -glasɛ, wa -sʋa -mä ˈwa ˈligbï ˈmö, wa -sʋa wa -lowluwa jijoˈwʋ, ˈn wa gwanuë ˈgogwi. Wa  sianuëë lɛya -kɔslʋ wa ˈkʋa yɩbhlɩnɩdɛ ˈzʋ, wa ˈkʋa ˈpɛlʋ ˈpä nzɩ -mumuë ˈkʋa pɩa, ˈsiasialii a sɛ. -Lɛ a ˈtɛɲɩ ˈla ˈmö, sɛɛ lagɔgligbï ˈzʋ a-a bhä ˈnɩ? Nɩkpɛ -bhlʋ wa laa Bethwell Ogot, -mä Kenia (Kenya) a -glɔɔ wa laa Nairobi a ˈbɔgʋ -bhlʋ wa laa Daily Nation ˈmö, sɛˈɛ ɔ ˈcɛlɩɛ: “ˈKpabalagɔ ˈmö a -nʋa -ɲɛ Klɩtɩɛwaa ˈsɔ, wa ˈcɩa miɛ nɩɩ ˈpɩwʋ a nɩkpaa ˈwuë -bhʋlʋ wa glɩnɩɛ. Yɩ -wʋ -sɩbhä ˈwë ˈn wa ŋluä ˈwʋ nɩɩ -mumuë nɩ glɩnɩ wa ˈbhɩa a göwa. Wa käˈɛ ˈwa sɛ wa pää -mumuë a dɔˈwʋ dlɩ. [...] -A -kä -a ˈkä sɛ yɩbhlɩmanɩ nɩɩ, ˈklɩyɩyɛ ˈkädɛ -ɛ ghlɩɛ nɩkpa kpɔ ˈa bhlɩɩ ˈmö a -nʋa, Klɩtɩɛwa ˈn ˈKpabalagɔ ˈmö a -nʋa kä ɛ gbʋ -gömö. Mää ylʋʋ bhlinɩɛ ˈn mää ylʋʋ ˈwlʋnɩɛ glu a ˈpɩɔ ˈyli a -nʋa, wa ˈwuë wa kä ɛ gbʋ -gömö.”

7. Libho a -mu lagɔgligbï a ˈyukugänɩwaa nʋ ɔ -mä tʋgwɩgwɛ ˈmö ˈnɩ?

⁷ ˈFʋ a lagɔgligbï tulanɩ sɛ -mämaa yɩ bhï -yɩ zɛɛ ˈylimö. Yɩɛ -ka, Biblë lɛ nɩɩ “-wa -na ˈlile” maa lagɔgligbï a ˈyukugänɩwaa wabhlɩ tʋgwɩzɩkpö ˈmö wa plɛɛ kuˈmösusɛ nimï ˈn wa ˈsunɩɛ -mä nɩkpa wa ˈkä tʋ gwɩ a za. —Matie 22:39.

8. (a) -Mä nɩkpa -kpɔ a bhlɩɩ ˈmö, sɛɛ lagɔgligbï a ˈyukugänɩwaa ˈsunɩ ɔ -mä nɩkpa nzɩ wa ˈkä tʋ gwɩ ˈnɩ? (b) Nizelia a tʋ a ˈtɛɲɩ ˈmö, sɛ pastɛlɩ -bhlʋ gbä ɔ ˈnɩ?

⁸ Nɩkpa ˈwuë -yi sɛ nɩɩ, ˈylʋba wa laa 1994 ˈmö, -mä Ghlʋwada (Rwanda), wa ˈlɩbhä a-a nɩkpa a -bɛ. Maa, sɛlɩŋwlɩɩ -ɲɛ ˈpɛlɩwaa ˈsɔ mʋa -wʋ a-a -mä yɩ zɛmö. -Mä nɩkpa -kpɔ a bhlɩɩ ˈmö a tʋ a ki -mimii wa gwɩɛ, lagɔgligbï -wʋ a-a -mä yɩ zɛmö. A yɩɛ -ka. -Mä Nizelia a tʋ ˈkɔdʋ a ˈtɛɲɩ ˈmö, tʋgwɩzɩkpö ˈsɔ -kpɔ -yɩ gwɩɛ, yɩ lagɔgligbï a ˈyukugänɩwaa mʋa ˈsunɩɛ -mä nɩkpa wa ˈkä gwɩɛ mö. Wa -wʋ -bhlɛ tʋ ˈla gwɩ dɔˈwʋ, ˈn pastɛlɩ -bhlʋ yiɛ nɩɩ, lagɔgänɩwa yɛ “ˈwa libhoo Lagɔ ˈɲʋa a-a kɛˈmö -sɛ.” ˈN ɔ yiˈɛ nɩɩ: “-Abhʋa gbää lagɔgänɩwa -a glɩnɩɛ,  Sataa ˈa libhoo ˈmö -a -wʋ a-a nʋ dɔˈwʋ.”

9. Sɛɛ Biblë gbä ɔ Sataa a libhonʋwaa a dɔˈwʋ ˈnɩ?

⁹ Sɛɛ ɔ gbää, -sɩbhä Biblë gbää: “Zuzukuzoku a ˈkifii Sataa, ɔ bhɛnɩ ɔ ˈkä lagɔzuzukwë aˈbhë zɩzlɔnɩ. Zaa, Sataa ˈa libhonʋwaa wa -kä -sɩbhä zɩzlɔnɩmö, wa -kä ˈfʋ Lagɔ a libhonʋwa a -li nʋʋ, yɩ nɩ taɲɩ ŋli yɩa.” (2 Kɔlɛɛtɩ 11:14, 15) Sɛɛ ˈkpʋkpʋwa nʋˈɛ nɩkpa a -muë nɛnɩɛ dlɩ -zɛmö a -lii, -sɩbhä Sataa ghlɛnɩɛ ˈɔ libhonʋwaa ˈmö ˈn ɔ dulaa nɩkpa. Wa ˈkä -bhɩɛ nɩkpa a -muë -wʋä -kpöö ˈwʋ, maa -lizoku a ˈyize wa nʋä. Sɛɛ su tlʋˈɛ bhï a -mii zɛɛ, -sɩbhä wa -wʋä.

10. Sɛɛ lagɔgligbï a ˈyukugänɩwa tula ɔ -mä ˈwa nʋnʋlii ˈmö nɩɩ waˈaa Lagɔ -yi ˈnɩ?

¹⁰ -Mä bhlɩɩ ˈwuë -gömö, lagɔgligbï a ˈyukugänɩwaa ˈcɩa nɩkpa -wawʋ, ˈtɩɩglɩnɔɔ ˈn dlɩzɛmönanɔɔ a wɛlɩ, maa -mä ˈwa nʋnʋlii ˈmö, wa -gblɩ wa ˈbhɩa, wa gwɩɛ tʋ ˈn wa -ɲuä ˈmlɩ. ˈWa nʋnʋlii, ˈmö Biblë sɛnɩɛ sɛˈɛ ˈtɩɩ ˈmö. Ɛ lɛ nɩɩ: “Nɩkpa ˈla, wa lɛ wa -yi Lagɔ, maa -n -kä ˈwa nʋnʋlii ˈwʋ yɩlɩɩ, -n -yi sɛ nɩɩ, wa ˈnɔɔ tɛkäsɛ -yi ˈlɩlɩlɩ.”—Tiitɩ 1:16.

11. Sɛɛ Biblë gbä ɔ ˈfʋ a lagɔgligbï a dɔˈwʋ ˈnɩ?

¹¹ ˈFʋ a lagɔgligbï a dɔˈwʋ sɛɛ Zoova pää dlɩ, -a -kä ˈKlʋkälɩwɛlɩɩ a ˈbɔgʋʋ ˈmo zɛlɩ, -a yi yɩbhlɩnɩ. ˈŊlɔ Biblë pälɩɛ ˈfʋ a lagɔgligbï ˈwʋ, ˈmö wa laa ‘-Glɔ ˈkɔdʋʋ Babilɔɔnɩ.’ (ˈKlʋkälɩwɛlɩɩ 17:5) Yɩɛ -ka sɛɛ Lagɔ gbää ɔ dɔˈwʋ:

• “ˈWiŋlɔ ˈkɔdɔɔ [...]. ˈBhlɩlowluwa ˈkädɩɩ ˈwuë, ŋlɔ ˈla ˈmö wa -ɲɛɛ nʋä ˈɲiɲloli.” (ˈKlʋkälɩwɛlɩɩ 17:1, 2) Lagɔ wa käa wa ˈkä dlɩ ˈwʋ -kä, wa ˈnɔɔ dlɩ ˈwʋ -kä maa politikö ˈmö wa bhɛɛ. ˈSaa ˈbhlɩlowluwa kää wa ˈkä nʋ a dɔˈwʋ, mʋa ɲʋa -sɩbhä ˈdɩ.

• “Lagɔ ˈa ŋëyii ɔ -sɛɛ -lɛ, ɛ ˈmö a -nʋä -mumuë, ˈɔ nɩkpaa ɔ tie a-a, ɔ bhïlanɩ a-a ˈmöö, -glɔ ˈla ˈmö a nɩkpaa mʋa sluä wa dluu sɛ. Mäˈä dʋdʋ ˈwʋ a nɩkpaa ˈwuë wa ˈlɩbhää ˈn wa yiɛ ˈkuu, ˈwa kwie a gbʋʋ, -mä a nɩkpaa ˈmö wʋ -wʋä -gömö.” (ˈKlʋkälɩwɛlɩɩ 18:24) Lagɔ a -nʋa ˈmo ˈfʋ a lagɔgligbï ˈyɩa ˈklɩ, ˈn yɩ yiɛ -mumuë ˈlɩbhä wa yiɛ ˈku. Nɩkpa a miniɲwɩ tʋ ˈlɩbhää, wa käˈɛ wa gbʋ -gömö.

• “Sɛɛ wa ˈghlimanɩɛ teɲii waɲɩ a ˈŋlɩɩ. [...] Sɛɛ ˈwa wlʋnɔɔ zumanɩɛ teɲii ˈn wa nʋä ˈmäna” (ˈKlʋkälɩwɛlɩɩ 18:7) ˈFʋ a lagɔgligbï lɩ yɩ kää teɲii, nza wa ˈyukugäɲɩwa nʋä ˈmäna.

• ‘[ˈƆ] gu ɔ kää a za, mɔ ɲimaa nɩkpaa ˈwlumö ˈn wa yiɛ Lagɔ -gömö panɩ.’ (ˈKlʋkälɩwɛlɩɩ 18:23, NW) ˈƆ widɩ ɔ ˈcɩa ˈn ɔ nʋä nɩɩ, zuzukwë ˈnɩ ˈkuu, mii kää ˈŋlɩ ˈn nɩkpa nʋä zɩˈɛ guli a kii ˈwuë. ˈWʋyɩbhäyɩbhʋ, ˈkuduwa a ŋanɔ a ku ˈmö -käkʋ, ˈn wa -nʋa -wa yɛɛ ˈku ˈwë a bʋbɔbʋbʋ.

12. ˈFʋ a lagɔgligbï a dɔˈwʋ, sɛɛ Biblë gbä ɔ ˈnɩ?

¹² Biblë mɛɛ zʋä nɩkpa ˈdɩ ˈmö nɩɩ, wa nɩ ˈwlʋ -mä ˈfʋ a lagɔgligbï ˈmö. Sɛˈɛ ɛ gbää: “Abhʋa Lagɔ a -nʋa, a nɩ ˈwlʋ -mä -glɔ ˈla ˈmö, nzɩɩ -mä a -nʋa ˈa ˈɲiɲlolii wa nʋä, yɩ gbʋʋ taɲɩa -gömö -wʋmö. Yɩ ˈpɛnaa Lagɔ ˈkʋää ˈɲɛɛ, a taɲɩa ghlɩmö.”—ˈKlʋkälɩwɛlɩɩ 18:4, 5.

13. ˈSaa ˈkä ɔ ˈfʋ a lagɔgligbï -ɲɛ -wa -gäniɛ ˈsɔ ghlɩ ˈnɩ?

¹³ -Glɔ ˈkɔdʋʋ Babilɔɔnɩ, bhlɩɩ ˈwuë -gömö a ˈfʋ a lagɔgligbï yiaˈa -pa ˈyli bhɩɛ ˈlɩlɩlɩ. Biblë lɛ naa: “-Sɩbhä a za, nza ˈklɩyɩyɛ ˈwuë Lagɔ gbää ɔ ˈkʋä ˈwʋ -lɛnɩ ˈwa ˈɲiɲlolii a za, nza ɛ ˈkʋää ghlɩ. Gwi, ˈlɩgbʋ, ŋɔmʋgupegupe, mɩɩ ˈkʋää ghlɩ. Yɩ ˈwuë, ˈylɩ -bhlʋ ˈmö yɩ ˈkʋää ˈgämö ˈwʋ sɛ ˈsilonɩ cuu. ˈWa -glɔɔ, si wʋ ˈkää si, wʋ ˈkä ˈyli bhɩɛ. Ɛˈɛ -bhö ɲɩasɛ, maa -Alowli Lagɔ -ɔ ˈkʋää ˈwa -lizokuu a ˈpɛna ˈɲɛɛ, ˈmö ɔ ˈtɛɛ teɲii.” (ˈKlʋkälɩwɛlɩɩ 18:8) -A -kä -a tɩa ˈfʋ ˈa lagɔgligbï a ˈɲiɲlolii a ˈpɛna ghlɩmö, -a nɩ ˈdionii gwë ˈlɩlɩlɩ. ˈWa nʋnʋlii, ˈwa ˈfɛtia ˈn ˈwa dlɩˈwʋkäli ˈnɩɛ Lagɔ dlɩ yɔwʋ nɛnɩ zaa, -a nɩ -sɩɩ kɛˈmö ˈwʋ -päpanɩsɛ. ˈN -a ˈnɩ -sɩbhä ˈzʋʋ, -a ˈnaa ˈkä ˈpʋpʋɛ ghlɩ!—2 Kɔlɛɛtɩ 6:14-18.