1, 2. ˈSaa kä ɔ ˈŋlɩ ˈn -a nʋ bhä nɩɩ, Biblë -lɛ Lagɔ a ˈɲɛɲɛluu -wʋ pälaa ˈmäna ˈmö ˈnɩ?

ˈN -NA bheyi -kamö zɛmövusɛ -lu ˈɲɛɛ, ˈsaa yɩ nʋmö ɔ ˈwlu ˈnɩ? -N yɩbhä -n ˈkʋ ˈklʋ kälɩ cuu. Sɛ -na bheyi ˈpää -na dɛ dlɩ a za, ˈmäna ˈlɩbhämöä teɲii. ˈN -n bhälɔɔ yɩ za.

² Biblë, Lagɔ a ˈɲɛɲɛluä. ˈTɩtɩ -aa bhɛnɩ -a ˈkä käbödɛ -mämaa ghlɩnɩ, ˈmö Biblë -ɲɩaɲɩɛ. Yɩɛ, mɛ sʋlʋnɩɲɩɛ nɩɩ, Lagɔ mɔɔ ˈwäla zlɩ, dʋdʋkpäta ˈn tɛkänɩkpɛ -ɲɛ tɛkäŋlɔ ˈsɔ. Mɛɛ -ɲɩaɲɩɛ ˈpäpägböö -yɩ bhɛnɩɛ yɩ -kaɲɩ kwänɩ -a -kä ˈklɩyɩyɛ ˈmö -wʋ. -Mä Biblë ˈmö, -mä -a ˈcɩɛɛ sɛ Lagɔ gbäa ɔ ˈkä dʋdʋkpäta ˈbhlɩ a -bhlɩɩ ˈwʋ zʋa. ˈLɩlɩlɩ a dɔˈwʋ, Biblë -lɛ ˈɲɛɲɛlu a -mu pälaa ˈmäna ˈmö!

3. -N -kä Biblë ˈcɩɛɛ, ˈsaa -n ˈkä bhä ˈmö ˈnʋ ˈnɩ?

³ Lagɔ yɩbhä nɩɩ, -n nɩ ˈzʋ ɔ bheyi. ˈMö Biblë a ˈcɩɛcɩʋ -kamöä sʋlʋnɩ. Sɛɛ -n cɩɛ ɔ -gömö a wɛlɩɩ ˈyize, -sɩbhä -n -ɲɔɔ ˈsɔ a bheyi ˈkää ˈyukusɛ mö ˈyize.

4. Biblë a -gömöwɛlɩ -mi yɩamö ɔ ŋli ˈnɩ?

⁴ Biblë cɛlɩnɩ a -sɩkaa gbɩɩ a 2.600 a sɛ ˈmö ˈn -mi wa yɛ -bhlɛ -bhɛ -bhli miliyalie a -bɛ. -Mä nɩkpa a gwlɩ ngbï ˈmö, nɩkpa a 90, mʋa zɛlɩnɩɛ Biblë waɲɩgäsɛ a -dagwälɩgbɩ ˈmö. ˈDimasia ˈwuë ˈmö, nɩkpa a miniɲwɩ mʋa ghlɩɛ Biblë! Käböbɔgʋ -wʋ -ɲɛ Biblë ˈsɔ ˈkää yɔwʋ mönɩ, wʋˈʋä -bhölɩ.

5. Sɛɛ yɩ -wʋ ɔ ˈmö ˈn a nʋ ɔ nɩɩ, Biblë ‘Lagɔ mɔɔ bhïlanɩɛ ˈɔ nɩkpaa ˈmö ˈn wa yɛɛ ˈcɛlɩ’ ˈnɩ?

 ⁵ Biblë ˈmö ˈa wɛlɩɩ ˈwuë Lagɔ “mɔɔ bhïlaniiɛ ˈɔ nɩkpaa ˈmö ˈn wa yiɛ ˈcɛlɩ.” (Zɛlɩ 2 Timotee 3:16 ˈmö.) Maa, nɩkpa -mumuë bhɛnɩ wa ˈkä nɩɩ, ‘nɩkpa ˈcɛlɩɛ Biblë, zaa sɛ yɩ -wʋ ɔ ˈmö ˈn wa nʋ ɔ nɩɩ, Lagɔ ˈmö ɛ ˈbhöönɩɛ ˈmö ˈnɩ?’ Biblë lɛ nɩɩ: ‘Lagɔ ˈa ˈwugɔmʋʋ muu -wuëë -gömö, muu ˈɲʋää ˈdɩ, wɛlɩɩ -yɩ ˈbhöönɩɛ Lagɔ aˈbhë ŋli ˈn wa yiɛ bhïla.’ (2 Piɛlɩ 1:21) Sɛɛ ˈbhidɩba ˈkäˈɛ ˈɔ ˈbɔgwɩcɛlɩɲɔ ˈdɩ ˈɲɛ nɩɩ, ɔ nɩ ˈcɛlɩ ˈɔ ˈbɔgʋʋ, -sɩbhä ma-a. -Mɔ -kälɩ ɔ ˈbɔgʋʋ ˈla ˈnɩ? ˈBhidɩba ˈla a -luä, ɛˈɛ -bhö ˈɔ ˈbɔgwɩcɛlɩɲɔ a -lu. Sɛ -bhlʋ -kpɔ ˈla, -sɩbhä Lagɔ -lɛ Biblë a ˈwälaɲɔ mɔɔ, maa ɛˈɛ -bhö nɩkpaa ɔ ghlɛnɩɛ ˈmö muë. Lagɔ mɔɔ -suä a-a ˈn wa yiɛ ˈɔ wɛlɩɩ ˈcɛlɩ. ˈLɩlɩlɩ a dɔˈwʋ, Biblë ˈmö ˈa wɛlɩɩ “Lagɔ ˈa wɛlɩɩ” yɩ glɩnɩɛ.—1 Tesaloniikö 2:13; ˈyɩ -mä dlɩgömösɛsɛnɩkïbhï 2 ˈmö ˈylɩmö.

6, 7. ˈSaa kä ɔ ˈŋlɩ ˈn -a nʋ ɔ nɩɩ, Biblë ˈmö ˈa wɛlɩɩ ˈnɩɛ nimï -sɛsɛnɩ ˈnɩ?

⁶ Biblë, ˈylʋbö a 1.600 ˈmö wa ˈcɛlɩnɛ. Ɛ ˈcɛlɩcɛlɩwa ˈnɩɛ ˈtɛɲɩ -bhlʋ -kpɔ ˈmö -bhölɩnɩ. -Mumuë -lɛ a-a ˈbɔgwɩyiwa ˈkädɩ. -Mumuë ˈnɩ a-a ˈbɔgwɩ -yi. A yɩɛ, -bhlʋ glɩnɩ a-a -dʋtayi. -Mumuë -lɛ a-a glʋglʋwa, -dɛdapäwa, wïlagänɩwa, nɩkpa Lagɔ bhïlanɩ a-a ˈmö, -zijlituwa ˈn -mumuë -lɛ a-a ˈbhlɩlowluwa. Nɩkpa a -bɛ mʋa ˈcɛlɛɛ, maa ɛ ˈmö ˈa wɛlɩɩ ˈwuë yɩˈɩɛ nimï -sɛsɛnɩ. Ɛˈɛ -sɛnɩ ˈkïbhë ˈmö ˈwë nzɩ -mä ˈkïbhë -mämaa ˈmö ɛ ˈkä käböwɛlɩ ˈmö -sɛnɩ. *

⁷ -Mä Biblë ˈmö a tɛkäkïbhï mii sʋlʋnɩɲɩɛ sɛɛ ˈpɩwʋ a ˈklɩyɩyɛ tɛɛ ˈn ˈgbëbhlenɩkïbhï sʋlʋnɩɲɩɛ sɛɛ Lagɔ ˈkää ˈpɩwʋ a ˈklɩyɩyɛ ˈwuë ˈyli bhɩa ˈn sɛ ɔ ˈkää dʋdʋkpäta ˈbhlɩ a -bhlɩɩ ˈwʋ zʋa. ˈSaa ˈplɩɛ ˈylʋbö a -bɛ ˈmö ˈwʋ -mä nɩkpa ˈa zɩkpa ˈmö a wɛlɩ, ˈmö Biblë -sɛnɩɛ ˈmö ˈn ɛ tulanɩɛ ˈylimö nɩɩ, ˈsaa Lagɔ gbää ɔ ˈkä nʋʋ, ˈyli yɩ ˈwlʋnɩɛ ˈkwädlɩ.

8. -A nɩ ˈɲɛ ˈkïbhï -yɩ tula nɩɩ, Biblë sɩasɩ a -lii a dɔˈwʋ -kpö ˈwʋ ɛ -wʋä.

⁸ Biblë ˈnɩ -bhö sɩasɩ a ˈbɔgʋ, ɛˈɛ -bhöˈɛ -sukubɔgʋ. Maa sɛ ɛ gbää sɩasɩ a -lii a dɛ, -kpö ˈwʋ yɩ -wʋä ˈkwädlɩ. Sɛɛ ˈbɔgʋʋ -wʋ ˈbhöönɩɛ Lagɔ ˈmö ˈkää -wʋʋ, -sɩbhä ma-a daˈa. A yɩɛ -ka, -mä Lévitique a ˈbɔgʋʋ ˈmö, sɛɛ Yizlaɛlɩ a -nʋa ˈkäa zʋ nzɩ ˈlɩbhälɩbhägwi tuë a ˈplɩnɩ a wɛlɩ, ˈmö wa -sɛnɩɛ -mä ˈmö. Wɛlɩ ˈlɛ wa kɩ ˈcɛlɩ -lɛ yɛ ˈmö gwälɛ ˈwë, ˈn nɩkpa yi a-a bhäla sɛɛ -lii wa laa vilʋsɩ -ɲɛ bateli ˈsɔ zʋzʋnɩɛ ˈmö ˈn yɩ ˈlɩbhaa nɩkpa gu, yɩbhlɩnɩ. Biblë mɛɛ ˈcɩaˈɛ ˈgämö nɩɩ, dʋdʋkpäta ˈnɩɛ -lu -gömö glɩ. (Job 26:7) ˈN dɛɛ nɩkpa a -bɛ pä a-a dlɩ nɩɩ, dʋdʋkpäta  pölebhë ˈwʋ a -wʋä, Biblë yɛ a-a -pa gbä nɩɩ, dʋdʋkpäta -kokobhë ˈwʋ a -wʋä.—Isaïe 40:22.

9. Sɛɛ Biblë a ˈcɛlɩcɛlɩwaa ˈa wɛlɩɩ ˈwuë kää gbëaa ˈmöö, ˈsaa yɩ ˈcɩaɲɩ ɔ ˈnɩ?

⁹ Biblë -kä bhlagɔgɔˈmö a -lii, ɛ -käˈɛ nɩkpa a -gömö a wɛlɩ bhïla dɔˈwʋ -wʋ, gbëaa yɩ kää ˈmö. Maa ˈbɔgwɩ a -bɛ -yɩ bhïlaa bhlagɔgɔˈmö a wɛlɩ ˈnɩɛ gbëaa ˈmö -kä. Ɛˈɛ -bhö ɲɩasɛ, maa nɩkpa -wa ˈcɛliɛ ˈnɩ a-a gbëaa ŋli -kä. A yɩɛ -ka, ˈwa ˈbhlɩ -kä tʋ gwɩɛ mö ˈn wa kuë ˈwlu ˈplɩɩ, waˈaa yɩ wɛlɩ ˈmö -sɛnɩ, maa wa -kä ˈcɛlɩɩ, ˈwʋ wa ziziɛ. Maa Biblë a ˈcɛlɩcɛlɩwaa wabhlɩ, ˈwa -lii ˈwuë gbëaa yɩ kää ˈmö. Dɛɛ wa luä Yizlaɛlɩ a -nʋa tʋ ˈmö a wɛlɩ aˈbhë ˈmö wa ˈcɛlɩɛ -mä Biblë ˈmö. Waˈbhï a -lizoku wa nʋä a wɛlɩ ˈmö wa ˈcɛlɩmöˈɛ -mä Biblë ˈmö. A yɩɛ -ka, -mä Nombres a ˈbɔgʋʋ ˈmö, Moyizɩ lɛ nɩɩ, ɔ nʋ a-a -lizoku ˈkädɩ la ˈn Lagɔ yo a-a yɩ za ˈmö zlɔmanɩ. (Nombres 20:2-12) Sɛɛ Biblë a ˈcɛlɩcɛlɩwaa kää gbëaa ŋli, mii tulaa nɩɩ, Biblë Lagɔ ˈmö ɛ ˈbhöönɩɛ -tiasɛ ˈmö. Mii sɛɛ zɛmo nɩɩ, -a bhɛnɩ -a ˈkä ˈsaa cɛlɩɛ -mä Biblë ˈmö dlɩ ˈwʋ -kä.

10. ˈSaa kä ɔ ˈŋlɩ ˈn Biblë ˈmö a ˈdɩmözʋwɛlɩɩ bhɛnɩ ɔ yɩ -kaɲɩ -bhlɛ zɩˈɛ kwänɩ ˈyize ˈnɩ?

¹⁰ “Lagɔ ˈa ˈbɔgʋʋ ˈmö a wɛlɩɩ ˈwuë, ɔˈbhë mɔɔ bhïlaniiɛ ˈɔ nɩkpaa ˈmö ˈn wa yiɛ ˈcɛlɩ. Yɩ ˈwuë libho a -libho yɩ nʋä: ˈSaa -wʋä gbëaa ˈmö, ˈmö yɩ sʋlʋnɩɛ nɩkpɛ, -waa nɛmöä lagɔsɛɛ, ˈwa ˈɲiɲlolii ˈmö yɩ pää ˈpɩwʋ.” ˈMö wa laa Biblë. (2 Timotee 3:16) Nn, Biblë ˈmö a ˈdɩmözʋwɛlɩɩ bhɛnɩ yɩ -kaɲɩ zɩˈɛ -mä -aˈa zɩkpa ˈmö kwänɩ ˈyize. Zoova -yi ˈsaa ɔ ˈlibhïä ˈwʋ ˈn ɔ -yiɲɩɛ -bhɛ, zaa ɔ -yi -aˈa dlɩpäsaa -ɲɛ -aˈa dlɩ zɛmö a ˈsaa -wʋä -mä ˈsɔ. Ɔ -yiɲɩ teɲii ɔ ziɲɩ -aˈbhï ˈwʋ ˈn ɔ yɩbhäˈɛ nɩɩ, -a nɩ -wʋ ˈmäna ˈmö. -Aa dɔˈwʋ, ˈsaa nɛnɩɛ -ɲɛ ˈsaa ˈnɩɛ nɛnɩ ˈsɔ, mɔ -yiɛ.

11, 12. (a) -Mä Matie 5 -këë Matie 7 ˈmö, ˈdɩmözʋwɛlɩɩ a -nɩ a -nɩɩ a -mii Zezwii ˈɲɛ ɔ ˈnɩ? (b) -Lii a -mii -a bhɛnɩ ɔ -a ˈkä bhäˈɛ -mä Biblë ˈmö ˈcɩɛ ˈnɩ?

¹¹ -Mä Matie 5 -këë Matie 7 ˈmö, ˈdɩmözʋwɛlɩɩ a -nɩ a -nɩɩ Zezwii ˈɲɛ a-a, -cɛlɩ -mä. Mii -lɛ sɛɛ -a ˈkää ˈmäna ˈmö -bhölɩnɩ, sɛɛ -a -ɲɛ -mumuë ˈsɔ ˈkää ˈtɩɩglɩnɔɔ ˈmö -wʋ, sɛɛ -a ˈkää Lagɔ bhibhee, ˈn moni a dɔˈwʋ, sɛɛ -a kää -a ˈkä dlɩ ˈpä. ˈDɩmözʋwɛlɩɩ ˈla ɔ -ki a-a ˈɲɛ -lɛ a ˈylʋbö a 2.000 dɛˈɛ, maa zɩˈɛ a dɔˈwʋ yɩ bhɛnɩ yɩ -kaɲɩ libho ˈwlu nʋ, yɩ bhɛnɩˈɛ yɩ -kaɲɩ kwänɩ -mä -aˈa zɩkpa ˈmö.

¹² -Mä Biblë ˈmö, Zoova -ɲɩaɲɩ ˈpäpägböö -yɩ -kaɲɩɛ kwänɩ nzɩ -a -ɲɛ -aˈa ˈligbë ˈmö a -nʋa ˈsɔ ˈkä ˈmäna ˈmö -bhölɩnɩ, -a ˈkä libhonʋwa a -nʋa a -nʋa glɩnɩ nzɩ -a -ɲɛ -mumuë ˈsɔ ˈkä ˈtɩɩglɩnɔɔ ˈmö -bhölɩnɩ. Biblë ˈmö ˈa ˈpäpägböö bhɛnɩ yɩ -kaɲɩ kwänɩ, sɛ -a -kä -wʋ oo, dɛɛ -a -kä -wʋ oo ˈn ˈklɩ a -mɛ aˈbhë -a -kä ˈmö -wʋ -kë.—Zɛlɩ Isaïe 48:17 ˈmö; ˈyɩ -mä dlɩgömösɛsɛnɩkïbhï 3 ˈmö ˈylɩmö.

13. -Lii a -mii Ezayii gbä a-a bhä nɩɩ, yɩ yi Babilɔɔnɩ a -glɔ ghlɩ ˈnɩ?

¹³ -Lii -yɩ ˈkäa ˈyli ˈwlʋnɩ, -yɩ cɛlɩɛ -mä Biblë ˈmö, yɩ glaˈmö a -ni a -bɛ yɛ ˈyli ˈwlʋnɩ ˈwë. A yɩɛ -ka, Ezayii nʋ a-a nɩɩ, Babilɔɔnɩ a -glɔ yia ˈyli bhɩɛ. (Isaïe 13:19) Sɛɛ wa ˈkää -glɔ ˈla sɛ -sɛ, -sɩbhä ɔ -sɛnɩ a-a yɩ wɛlɩ ˈmö ˈtɩɩ. -Glɔ ˈla wʋ kä a-a -gbïlii ˈkädɩ ˈn ˈɲudɔlʋ ˈkɔdʋ -binu a-a. Maa Ezayii nʋ a-a nɩɩ, ˈɲudɔlʋ ˈkɔdʋ ˈla yi a-a ˈmö yɛ ˈn -gbïlii yi a-a -kälɩ. -Wa ˈkää -glɔ ˈla tʋ kwää, wa ˈnaa ˈkä tʋ gwɩ ˈn wa ˈkää -mä -glɔ ˈmö plɛ. Ezayii nʋ a-a aˈbhë nɩɩ, nɩkpɛ -ɔ ˈkää Babilɔɔnɩ a -glɔ ˈyli bhɩa ɔ ŋlɩɛ Silʋsɩ.—Zɛlɩ Isaïe 44:27 -këë Isaïe 45:2 ˈmö; ˈyɩ -mä dlɩgömösɛsɛnɩkïbhï 4 ˈmö ˈylɩmö.

14, 15. Sɛɛ Ezayii ˈa wɛlɩ -yɩ cɛlɩ a-a -mä Biblë ˈmö ˈwlʋnɩ ɔ ˈyli ˈnɩ?

¹⁴ Wa ˈcɛlɩɛ wɛlɩɩ ˈla, -lɛ a ˈylʋbö a gwlɩ kʋgbä yɛ ˈplɩ ˈwë ˈn ˈslʋja a -zɩkpa yiɛ yi a ˈkä Babilɔɔnɩ a -glɔ tʋ kwä. -Mɔ -su a-a ɔ ˈslʋja a -zɩkpa ˈla ˈnɩ? Sɛˈɛ yɩ cɛlɩ a-a -mä Biblë ˈmö, Pɛlɩsɩ a ˈbhlɩlowli wa laa Silʋsɩ mɔ a-a. Sɛɛ wɛlɩɩ ˈla ˈwuë ˈkä a-a ˈyli ˈwlʋnɩ, -sɩbhä yɩ tɛɛ a-a.

¹⁵ Dɛɛ ˈslʋja ˈkʋa tʋ kwää yi, -lɛ a sabʋ ˈla Babilɔɔnɩ ˈa nɩkpa -wʋ a-a ˈfɛtɩ -sɛ dɔˈwʋ. Dlɩ ˈnʋa ˈmö ˈwlɔnɩ. Ɛˈɛ -bhö ɲɩasɛ, maa ˈkpakwëa -a binɩɛ ˈwa -glɔɔ, ˈmö a ˈtunɩ a-a teɲii ˈn ˈɲudɔlʋ ˈkɔdʋ binuˈɛ. -Mä -glɔ a ˈkpakwëa  yɔwʋ, Silʋsɩ -ɲɛ ˈɔ ˈslʋja ˈsɔ, ˈbhʋkwa ˈkäda wa ˈbhuluä nzɩ ˈɲudɔlʋ -wʋ binɩ a-a -glɔ ˈkä ˈwʋ -sɛnɩ nzɩ wa ˈkʋ ˈtʋ. ˈN ˈɲudɔlʋ yiɛ -tiamö ˈwʋ -sɛnɩ sɛɛ Pɛlɩsɩ a ˈslʋja ˈkuä ˈmö nɛmönɩ nzɩ wa ˈkʋ ˈtʋ a sɛ. Maa sɛɛ ˈslʋja a -zɩkpa ˈkä ɔ zʋ nzɩ a ˈkä Babilɔɔnɩ a -glɔ a ˈkpakwëa yɛˈmö bhlɩ nzɩ a ˈkä -mä -glɔ ˈmö ˈplɛ ˈnɩ? Sɛˈɛ yɩ cɛlɩ a-a -mä Biblë ˈmö nɩɩ, -glɔ ˈa -gbïli yɩ -kälɩ ˈn ˈslʋja a -zɩkpa ˈkää -mä plɛɛ. Wa ˈnaa ˈkä gwɩ ˈn wa ˈkää -glɔ ˈwʋ ˈlibhï. -Sɩbhä yɩ ˈwlʋnɩɛ ˈyli.

16. (a) ˈSaa ˈkäa zɩkö Babilɔɔnɩ ghlɩ a dɔˈwʋ, ˈsaa Ezayii ˈcɛlɩ a-a ɔ ˈnɩ? (b) Sɛɛ a -yi ɔ sɛ nɩɩ, Ezayii ˈa wɛlɩɩ ɔ ˈcɛlɩ a-a, ˈyli yɩ ˈwlʋnɩ a-a ˈnɩ?

 ¹⁶ Ezayii ˈcɛlɩ a-a nɩɩ, nɩkpɛ -bhlʋ aˈbhë ˈnaa ˈkäa -mä Babilɔɔnɩ a -glɔ ˈmö -bhölɩnɩ. Ɔ ˈcɛlɩ a-a nɩɩ: “Nɩkpɛ ˈnaa ˈkäa -mä -bhölɩnɩ, -lɛ ˈwʋ -glɛgbaa ˈmö nɩkpɛ ˈnaa ˈkäa ˈkwädlɩkwädlɩnɩ -lɛ -bhölɩnɩ.” (Isaïe 13:20) Wɛlɩ ˈla ˈwlʋnɩ a-a ɔ ˈyli -a? Bhlɩɩ wa laa Ilakö (Irak) a -glɔ wa laa Bagödadɩ (Bagdad), wʋ bɔzɛmö a ˈkwili a 80 a ˈwʋ a sɛ, -glɛgba a ˈyize -wʋ a-a -lɛ. Zɩˈɛ, nɩkpɛ ˈnɩɛ -mä -bhölɩnɩ. Sɛɛ wa ylɩpöˈɛ ˈklɛka, -sɩbhä Zoova ylɩpöä Babilɔɔnɩ a -glɔ “ˈɔ -lii a ˈyli bhɩanɩ -yɛlɛgba ˈmö.”—Isaïe 14:22, 23. *

17. ˈSaa Lagɔ gbä a-a ɔ ˈkä ˈyli ˈwälanɩ, sɛɛ yɩ -wʋ ɔ ˈmö ˈn -a kɩ ɔ dlɩ ˈwʋ ˈnɩ?

¹⁷ Wɛlɩ Biblë gbä a-a yɩ ˈkä ˈyli ˈwlʋnɩɩ, yɩ -bɛ yɛ ˈyli ˈwlʋnɩ ˈwë zaa, ˈsaa ɛ -sɛnɩɛ ˈmö zɩkö a dɔˈwʋ, -a bhɛnɩ -a ˈkɩ dlɩ ˈwʋ -kä. Sɛɛ Zoova gbää nɩɩ,  dʋdʋkpäta yi ˈbhlɩ a -bhlɩɩ ˈzʋ, -a ˈkɩ dlɩ ˈwʋ nɩɩ, yɩ yi ˈyli ˈwlʋnɩ. (Zɛlɩ Nombres 23:19 ˈmö.) Nn, -a yi dlɩ ˈwʋ -kä nɩɩ, ‘ˈpɩwʋ mää ˈnaa ˈkää ˈyli bhɩɛ, ɔ -yiɲɩ -mä ˈɲɛ. Lagɔ -ɔ kää gbëaa a ˈyize ŋlii, ɔˈɔɔ a -bhlɛ ˈpɩwʋ a -lii ˈwuë -bhɛ, ˈn ɔ yi a-a -sɩbhä gbä nɩɩ, ɔ yi nɩkpa ˈpɩwʋ mää ˈnaa ˈkää ˈyli bhɩɛ ˈɲɛ.’—Tiitɩ 1:2. *

18. Sɛɛ Pɔɔlʋ gbä ɔ “Lagɔ ˈa wɛlɩɩ” a dɔˈwʋ ˈnɩ?

¹⁸ ˈSaa -a ˈcɩɛ miɛ nɩɩ, Biblë a sɛ a ˈbɔgʋ ˈnɩɛ -bhölɩ. Ɛ ˈmö a wɛlɩ ˈnɩɛ nimï -sɛsɛnɩ, ˈn ɛ -kä sɩasɩ a -lii ˈmö -sɛnɩ dɔˈwʋ -wʋ, ɛ -käˈɛ bhlagɔgɔˈmö a wɛlɩ, gbëaa ɛ bhïla ˈkwädlɩ. Ɛ -ɲɩaɲɩ ˈdɩmözʋwɛlɩ a -nɩ a -nɩɩ ˈn ɛ kää wɛlɩɩ a -bɛ -yɩ yɛ ˈyli ˈwlʋnɩ ˈwë ˈmö. Maa libho Biblë nʋä, wʋ -zu wʋ zi -yɩ ˈlɛ ˈwuë aˈbhë ˈwʋ. Ɔ ˈkää Lagɔ ˈa wɛlɩɩ a dɛ bhïla dɔˈwʋ -wʋ, Zezwii ˈa tietieɲɔɔ Pɔɔlʋ nʋ a-a nɩɩ: “mɩɩ ɲɛɛ nɩkpɛ -tiamö a -bhölɩbhölɛ, ˈmö Lagɔ nʋnɩɛ ˈɔ libho ˈmö.” Sɛɛ yɩ sɛ ɔ zɛmö ˈnɩ?—Zɛlɩ Ebleewaa 4:12 ˈmö.

19, 20. (a) Sɛɛ Biblë bhɛnɩ ɔ ɛ -kamö kwänɩ -n ˈkä nɩkpɛ a -mɔ -n glɩnɩɛ -yi ˈnɩ? (b) Biblë Lagɔ -ɲɩamö a dɔˈwʋ, sɛ -n ˈkɔ bhä bhälɩ ˈnɩ?

¹⁹ Biblë bhɛnɩ ɛ ˈkä -naˈa zɩkpa ˈmö zigbanɩ. Ɛ bhɛnɩ ɛ -kamö kwänɩ nzɩ -n ˈkä nɩkpɛ a -mɔ n glɩnɩɛ -tiamö yɩbhlɩnɩ. Ɛ bhɛnɩ ɛ -kamö kwänɩ -n ˈkä -naˈa dlɩpäsaa -ɲɛ ˈsaa -wʋä -mä -na dlɩ zɛmö ˈsɔ, ˈmö ˈnʋ. A yɩɛ, -a bhɛnɩ -a ˈkä -kamä dlɩ ˈpä nɩɩ, -a -wa Lagɔ. Maa -a -kä -a ˈkä tula nɩɩ, -a -wɔɔ -tiamö nʋʋ, sɛɛ Biblë gbää, -a kä -a ˈkä -sɩbhä ˈzʋ.

²⁰ ˈLɩlɩlɩ a dɔˈwʋ, Lagɔ ˈmö Biblë ˈbhöönɩɛ ˈmö. Ɔ yɩbhä nɩɩ -n ˈkɛ ˈmö zɛlɩ, -n ˈkɛ ˈcɩɛ, -n ˈkɛ -waa. Bhälɩ Lagɔ ˈɲɛɲɛlu ˈlɛ a za ˈn ˈcɩʋ ˈkwädlɩnɩ. -Lɛ a dɔˈwʋ, ˈsaa Lagɔ gbää ɔ ˈkä nʋ nɩkpa a dɛ, -n yi ˈmö ˈnʋ. -Mä kïbhëa -a -gää ˈyuku ˈmö, -a yi sasɛ ˈsaa Lagɔ gbää ɔ ˈkä nɩkpa a dɛ nʋ, ˈmö ˈnʋ.