Lagɔ a ŋlɩɛ Zoova, ŋlɩɩ ˈla mii sɛɛ zɛmö nɩɩ, “ˈSaa ɔ yɩbhää ˈmö ɔ nʋä.” Zoova mɔɔ -lɛ Lagɔ -ɔ ˈkämanɩɛ -lii ˈwuë -gömö ˈn mɔ -lɛ ˈpɩwʋ a -lii ˈwuë a ˈwälaɲɔɔ. -Lii ˈwuë ɔ yɩbhää ɔ ˈkä nʋ, ɔ bhɛnɩ ɔ ˈkɩ nʋ.

-Mä Ebleegbʋ ˈmö, Lagɔ ˈa ŋlɩɩ cɛlɩnɩ ˈylɩlɩyʋ -mʋäna ˈmö. Maa -gɔmlagbʋ ˈmö a dɔˈwʋ, sɛˈɛ -sɩbbhä yɩ cɛlɩɛ YHWH ɛ -käˈɛ JHVH. -Mä Biblë a pɩɔ -wʋ cɛlɩnɩɛ Ebleegbʋ ˈmö, Lagɔ ˈa ŋlɩɩ cɛlɩɩ -mä ˈwʋ a 7.000 a sɛ. Mäˈä ˈpɩwʋ a nɩkpa -yi Zoova ˈa ŋlɩɩ, maa wa ˈnɩɛ sɛ -bhʋlʋ ˈŋlɩ -dɩ, sɛɛ ˈwa gbɩɩ wa gbää -wʋä, -sɩbhä wa dɩɛ ˈŋlɩ.

▸ ˈK. 1, § 15

Lagɔ mɔɔ -lɛ Biblë a ˈwälaɲɔɔ, maa nɩkpa ɔ ghlɛnɩɛ ˈmö ˈn wa yɛɛ ˈcɛlɩ. Sɛɛ ˈbhidɩba -käˈɛ ˈɔ ˈbɔgwɩcɛlɩɲɔ ˈdɩ ˈɲɛ nɩɩ, ɔ nɩ ˈcɛlɩ ˈɔ ˈbɔgʋʋ ˈn ɔ cɛlɩˈɛ ˈsaa ɔ ˈbhidɩba yɩbhää, -sɩbhä ma-a. Lagɔ, ˈɔ ˈwugɔmʋʋ muu -su a-a Biblë a ˈcɛlɩcɛlɩwaa ˈn wa yiɛ ˈsaa ɔ yɩbhää ˈcɛlɩ. ˈKi a -bɛ ˈmö Lagɔ ˈa ˈwugɔmʋʋ -sunʋa. Zila -mimii ˈmö wa ˈyila do ˈn zila -mimii ˈmö wa ghlɛˈɛ ˈyɛlɩ ˈn wa cɛlɩɛ.

▸ ˈK. 2, § 5

ˈPäpägböö, Biblë ˈmö a gbëawɛlɩɩ -yɩ kwänɩɛ nɩkpɛ ˈn ɔ nʋä -li a -lii ˈmö wa laa -sɩbhä. A yɩɛ -ka. ˈPäpägba -a nʋä “-n -ɲɛ ˈwiɲɔ -kä ˈwʋ -bhlinɩ, ˈwiɲɔ -n zʋ” ma-a ˈcɩaɲɩɛ nɩɩ, nɩkpa -a -ɲɛ -bhlinɩɛ ˈwʋ -kä -li a -lii nʋ, wa -käˈɛ -lizoku nʋ, -sɩbhä -a ˈkää ˈzʋmö. (1 Kɔlɛɛtɩ 15:33) ˈN ˈpäpägba -a nʋä “ˈsaa nɩkpɛ glʋä ˈmö ɔ ˈkäa-a -dɩ,” ma-a ˈcɩaɲɩɛ nɩɩ, ˈsaa -a nʋä, -a yi klɩpaa yɩ ˈylimö a -lu ghlɩ.—Galatii 6:7.

▸ ˈK. 2, § 12

Yɩ -lɛ wɛlɩ a -mii ˈbhöönɩɛ Lagɔ ˈmö. Ɛ yi -kamä wɛlɩɩ -yɩ sɛsɛnɩɛ ˈsaa Lagɔ yɩbhää ɔ ˈkä nʋ -gömö. Yɩ sʋlʋnɩɲɩ sɛɛ -a kää -a ˈkä -aɲɩ -su, sɛɛ ˈɔ gböö gbä ˈn sɛ ɔ tuä ˈɔ -zijli. Yɩ bhɛnɩˈɛ yɩ ˈkä ˈsaa ˈkää zɩkö ˈyli ˈwlʋnɩ a wɛlɩɩ glɩnɩ. Wɛlɩ a -bɛ Biblë gbää yɩ ˈkä ˈyli ˈwlʋnɩ yɛ a -pa ˈyli ˈwlʋnɩ ˈwë.

▸ ˈK. 2, § 13

Mesii a wɛlɩɩ wa bhïla a-a, -mä Zezwii ˈmö -mä yɩ ˈwlʋnɩɛ ˈyli. -Ziple ˈmö a wɛlɩkïbhëa -a nʋä, “ Wɛlɩɩ -yɩ ˈkää Mesii a dɛ ˈyli ˈwlʋnɩ,” a nɩ yɩlaa yɔwʋ.

▸ ˈK. 2, § 17, -yɩ cɛlɩɛ -lɛ kpʋ zɛmö, ˈyi ˈylɩmö.

Zoova ˈwälaa dʋdʋkpäta, a ˈkä ˈbhlɩ a -bhlɩɩ ˈzʋ nzɩ nɩkpa -wa -wɔɔ ˈka ˈwʋ -bhölɩnɩ a za ɔ ˈwälaa. ˈSaa ɔ gbää ɔ ˈkä nʋ ˈnɩɛ ˈmö zigbonɩ. Lagɔ yia -pa -lizoku sɛ -sɛ nzɩ ɔ ˈkä nɩkpa ˈbhlɩ a -bhlɩɩ ˈɲɛ.

▸ ˈK. 3, § 1

Sataa mɔɔ glɩnɩɛ zuzukwëa -a -sɛɛ tɛɛ Lagɔ ˈklʋkpamö. Nza wa lɔɔ Sataa, mii sɛɛ zɛmö “ˈylimökänɩɲɔ.” Ɛˈɛ -bhö ɲɩasɛ, maa Zoova ˈmö ɔ -ɲɛ kpɛnɩɛ a zaa. ˈMö wa laˈɛ Yioɲɔ, mii sɛɛ zɛmö “ˈŋlɩ ɲimaɲɔ.” Ɲɩasɛ wa ˈnɔɔ ŋlɩ ˈlɛ ˈmö lanɩ, maa Lagɔ ˈmö ɔ ˈlibhïnɩɛ widɩ ˈwʋ ˈn ɔ dula nɩkpa.

▸ ˈK. 3, § 4

Zoova ˈwäla a-a lagɔzuzukuu, -lɛ yɛ ˈmö gwälɛ ˈwë ˈn ɔ yi a-a bhäla dʋdʋkpäta ˈwäla. Yɩ ˈkä -mä zlɩ ˈmö -bhölɩnɩ a za ɔ ˈwölɩɛ. Lagɔzuzuku a miniɲwɩ a -bɛ -bhölɩ. (Daniel 7:10) Lagɔzuzuku a ki ˈnɩɛ muënɩ ˈn bhʋlʋbhlʋ yɩ kää ˈŋlɩ. -Yɩ -wʋä -kpö ˈwʋ ˈnɩɛ yɩbhä nɩkpa ˈkɩ bʋbɔɔ, ˈn bhʋlʋbhlʋ yɩ kää libhii. -Mimii bʋbɔɔ Zoova -lɛ ˈɔ ˈŋlɩmöklikpë ˈkäda yɔwʋ ˈn ɔ tie -mimii yɩ ˈkä nɩkpa ˈɔ ˈtɩtɩ a -tɩtɩɩ ˈɲɛɛ mö. -Mimii -kʋ ˈɔ -nʋa -wa -wʋä mäˈä dʋdʋ ˈwʋ ˈn ɔ -sɛ -mimii -yɩ ˈkää ɔ ˈŋlɩ ˈmö -lizokunʋwaa -zijli tu. ˈN -mimii kwänɩˈɛ lagɔwɛlɩbiawaa. (Psaume 34:7; ˈKlʋkälɩwɛlɩɩ 14:6; 22:8, 9) Zɩkö, -mä Amagedɔɔ a tʋ ˈmö, -mimii -wʋˈɛ -lɛ -yɩ ˈkää Zezwii kwänɩ.—ˈKlʋkälɩwɛlɩɩ 16:14, 16; 19:14, 15.

▸ ˈK. 3, § 5; ˈK. 10, § 1

ˈSaa ˈwuë -a pää dlɩ ˈwʋ ˈn -a nʋˈɛ, -yɩɛ Zoova dlɩ yɔwʋ nɛnɩ, ˈɲiɲloliɛ. ˈƝiɲlolii, Zoova ˈmö yɩ ɲimanɩɲɩɛ zaa, ɔ ɲɩaɲɩ gböö -ɲɛ ˈpäpägböö ˈsɔ -yɩ -kaɲɩɛ kwänɩ -a tɩa -blipäsɛ ˈɲiɲloli nʋ. Zoova ˈwälaa -lii ˈwuë, yɩˈɩɛ a-a -maa yɔwʋ -kä. Maa Adaa -ɲɛ Ɛɛvö ˈsɔ, wa -sɛ a-a -blipäsɛ Zoova ˈklʋkpamö, -lizoku wa nʋ a-a zaa, ˈɲiɲlolinʋwaa wa zʋä. -Sɩbhä a za, wa yiɛ gɔ ˈn wa yiɛ ˈku. Adaa ˈmö -a ˈbhöönɩɛ ˈmö zaa, ˈɔ ˈɲiɲlolii ˈmö ɔ ˈpïlanɩɲɩɛ nza -a gɔmöä ˈn -a ˈkumöä.

▸ ˈK. 3, § 7; ˈK. 5, § 3

Lagɔ ˈa tʋʋ -wʋ ˈkää Sataa ˈa ˈpɩwʋ nɩ -ɲɛ -lizoku ˈwuë ˈsɔ ˈyli bhɩa, ˈmö wa laa -sɩbhä.

▸ ˈK. 3, § 13; ˈK. 8, § 18

Lagɔ ˈa ˈKämanɔɔ -lɛ ˈKämanɔ a -mu Zoova ˈgïla -mä zlɩ ˈmö sɛ. Zezwii Klii ˈmö ɔ ˈzʋa wʋ ˈKämanɩɲɔɔ ˈwʋ. Zɩkö, Zoova yi ˈɔ ˈKämanɔɔ ˈmö ghlɛnɩ ɔ ˈkä -lizoku ˈwuë ˈyli bhɩa. Lagɔ ˈa ˈKämanɔɔ muu ˈkää dʋdʋkpäta ˈwuë -gömö ˈkämanɩ.

▸ ˈK. 3, § 14

Zezwii mɔɔ -lɛ Lagɔ ˈa -bhɛbhɛlii ˈwuë a ˈbhöönɩda. ˈMö Zoova tiee mäˈä dʋdʋ ˈwʋ nzɩ ɔ ˈkä nɩkpa ˈwuë a ˈwlumö ˈku. Zezwii ˈkuä ˈwë, Zoova yoo glu -sɛ. Zɩˈɛ a dɔˈwʋ, ˈmö Lagɔ ˈzʋa ˈKämanɩɲɔ ˈwʋ -mä zlɩ ˈmö.

▸ ˈK. 4, § 2

ˈTɛɲɩ -ɛɲɩ ˈmö Mesii ˈkää ˈyli ˈwlʋnɩ, Biblë yɛ a-a -pa yɩ wɛlɩ bhïla ˈwë. ˈTɛɲɩ wa laa ˈdimasiea 69 a bhɩɛnɩdɛ -lɩbhä ɔ ˈkäa ˈyli ˈwlʋnɩ. ˈTɛɲɩ ˈla mɛ tɛɛnɩɛ 455 Z.ˈN.G. a ˈylʋba ˈwʋ -këë 29 Z.G. a ˈylʋba ˈwʋ.

Sɛɛ -a -yi ɔ sɛ nɩɩ, 29 Z.G. a ˈylʋba ˈmö, -lɛ ˈtɛɲɩ ˈla ˈbhlenɩɛ ˈnɩ? Dɛɛ Neemia ghlɛɛ -mä Zeluzalɛɛmö ˈn ɔ yiɛ -glɔ a ˈsɩbhäsɩbhʋ ˈwʋ ˈsɔ tɛɛnɩ, 455 Z.ˈN.G. a ˈylʋba ˈmö ma-a, -lɩbhä ˈdimasiea 69 ˈla tɛɛnɩɛ. (Daniel 9:25; Néhémie 2:1, 5-8) Sɛ wa -käˈɛ “kʋgbä ˈsɔnɛ” nʋʋ, ˈn -a päˈɛ -lii 12 ˈwʋ dlɩ, -sɩbhä wa -kä “ˈdimasɩ -bhlʋ” nʋʋ, ˈn -a -yiɛ sɛ nɩɩ, ˈylɩ 7. Maa wɛlɩkïbhë nɩ a dɔˈwʋ, Biblë lɛ nɩɩ, “ˈylɩ -bhlʋ -lɛ ˈylʋba -bhlʋ.” Zaa, wa -kä ˈdimasɩ -bhlʋ nʋʋ, ɛˈɛ -bhö -tiasɛ a ˈdimasɩ, maa ˈylʋbö ngbiˈsɔ wa gaa. (Nombres 14:34; Ézéchiel 4:6) ˈN ˈdimasɩ -bhlʋ -kä ˈylʋbö ngbiˈsɔ ˈmö -kä, ˈdimasiea 69 mii bhlie ˈylʋbö a 483 (69 x 7). -A -kä ˈylʋbö a 483 zɛlɩɛ, tɛɛnɩ 455 Z.ˈN.G. a ˈylʋba ˈwʋ, 29 Z.G. a ˈylʋba ˈmö yɩ bhlie ˈwʋ. ˈYlʋba ˈla ˈmö aˈbhë sɛɛ yɩ cɛlɩɛ sɛˈɛ ˈtɩɩ, -lɩbhä Zezwii badizee ˈn ɔ yiɛ Mesii zʋ!—Lwiikö 3:1, 2, 21, 22.

 Wɛlɩ ˈla -bhlʋ -kpɔ bhïlaˈɛ ˈdimasɩ -mɛmɛɛ a wɛlɩ, -ɛ kää ˈylʋbö ngbiˈsɔ ˈmö. ˈTɛɲɩ ˈla ˈmö, 33 Z.G. a ˈylʋba ˈmö, -lɛ wa ˈkää Mesii ˈlɩbhä. ˈN tɛɛnɩˈa 36 Z.G. a ˈylʋba ˈmö, -lɩbhä ˈbhlɩ ˈwuë -gömö a nɩkpa ˈkää Lagɔ ˈa ˈtɩtɩɩ a -tɩtɩɩ ˈnʋ. Ɛˈɛ -bhö Zwiiföwaa a ˈyize a tɩtɩɩ, maa ˈbhlɩbhë a -liɛ.—Daniel 9:24-27.

▸ ˈK. 4, § 7

Biblë lɛ naa, Lagɔ Zoova mɔɔ -lɛ -lii ˈwuë a ˈwälaɲɔ. Zezwii ˈmö ɔ ˈwäla a-a tɛɛ ˈwë ˈn ɔ yi a-a bhäla ˈpɩwʋ a -lii ˈwuë -bhɛ. (Kɔlɔɔsɩ 1:15, 16) Wa -kä Lagɔ -ɔ ˈkämanɩɛ -lii ˈwuë -gömö nʋʋ, ɛˈɛ -bhö Zezwii mɔ. Zezwii ˈnɩɛ -zɩ ɔɲɩ Lagɔ yɔwʋ kwänɩ ˈlɩlɩlɩ. Ɔ lɛ naa: “Na dɩba Lagɔ mɔɔ ˈghïliɛ teɲii mɔɔ ziiiɛ ˈwʋ.” (Zaah 14:28; 1 Kɔlɛɛtɩ 15:28) Lagɔgligbï -mimii -kä nɩɩ, Lagɔ a ˈyize kä ˈmö ta nʋʋ, wa dɔˈwʋ Lagɔ mɔɔ -lɛ Dɩba, mɔɔ -lɛ Yu, ˈn mɔɔ -lɛ ˈwugɔmʋʋ. “Lagɔ kä ˈmö ta” a kïbhëa ˈla, ˈnɩɛ -mä Biblë ˈmö cɛlɩ. -Sɩbhä a ˈcɩawɛlɩ ˈla, widɩɛ.

Wa -kä Lagɔ ˈa ˈwugɔmʋʋ nʋʋ, ˈɔ ˈmötɛɛnɔɔ muä. ˈƆ ˈmötɛɛnɔɔ -wʋä ˈwʋ -yilo ˈmö wa gaa. ˈMö ɔ libhïä ˈwʋ ˈn ɔ nʋä ˈsaa ɔ yɩbhää. Zaa, ɛˈɛ -bhö nɩkpɛ. A yɩɛ -ka. Tɛkäklɩtɩɛwa a ˈtɛɲɩ ˈmö, “Lagɔ ˈa ˈwugɔmʋʋ yuëë -gömö yi” ˈn Zoova yi a-a nɩɩ: “N yi nɩkpaa a kii ˈwuë ˈna ˈwugɔmʋʋ -gömö ˈzʋ.”—Tietiewaa 2:1-4, 17.

▸ ˈK. 4, § 12; ˈK. 15, § 17

-Tiamö a Klɩtɩɛwaa ˈkä Lagɔ bʋbɔ a dɔˈwʋ, waˈaa ghlɛnɩ klʋwaa ˈmö. -Yɩ kä ɔ ˈŋlɩ ˈnɩ?

1. -Mä ˈfʋ a lagɔgligbï ˈmö -mä klʋwaa ˈbhöönɩɛ. Bhlaˈmö a dɔˈwʋ, ˈmö wa ghlɛnɩ a-a ˈmö ˈn ˈwa bʋbɔ a-a ˈpɩwʋ a -lii Lagɔ -bhɛɛ. -Waa gwälɩɛ, ˈmö wa libhïä ˈwʋ ˈn wa bʋbɔɔ ˈfʋ a -lagwɩɩ -mimii, wa ˈkäa ˈyuë ghlɩ a za. Zezwii ˈkää ˈku ˈwë, ˈylʋbö a 300 ˈplɩɩ, maa Klɩtɩɛwaa ˈnɩɛ -zɩ klʋwaa ˈmö ghlɛnɩ nzɩ wa ˈkä Lagɔ bʋbɔ. -Lɛ gwälɛ ˈmö ˈn Ghlɔɔmö a ˈKämanɩɲɔ wa laa Kɔsɩtatɛ (Constantin) yiɛ -mä Klɩtɩɛwa a bʋbɔbʋbʋʋ ˈmö klʋwaa -lɛmö. Nɩkpa a -bɛ ˈkäa Klɩtɩɛwaa ˈzʋ a za, nza ɔ ˈzʋä -sɩbhä. Maa Zezwii Klii mɔɔ ˈnɩɛ gbä nɩɩ wa nɩ ˈzʋ -sɩbhä. ˈBɔgʋ -bhlʋ lɛ nɩɩ: “Dɛɛ Zezwii ˈnɩ a-a -bhlɛ mäˈä dʋdʋ ˈwʋ yi a ˈtɛɲɩ ˈmö a nɩkpa ˈn -waa Klɩtɩɛwa glɩnɩ, ˈwa nʋnʋlii ˈmö klʋwaa -glɛɛ ˈwʋ.”—New Catholic Encyclopedia.

2. Zezwii ˈnɩɛ klʋwaa ˈklʋ ˈkunɩ. Glɛkögbʋ ˈmö a dɔˈwʋ wa -kä “klʋwaa” nʋʋ, “sukïbhë a -ma zlɔnɩɛ ˈmö”, “kwëyi” ɛ -käˈɛ “su” ˈmö laa -sɩbhä. ˈBɔgʋ -bhlʋ lɛ nɩɩ: “Biblë ˈa pɩɔɔ -wʋ cɛlɩnɩɛ glɛkögbʋ ˈmö  ˈnɩɛ tɛkäsɛ aˈbhë klʋwaa a wɛlɩ bhïla.” Zaa Zezwii sukïbhë ˈklʋ ɔ ˈkunɩɛ.—The Companion Bible.

3. Zoova ˈnɩɛ ˈyɩbhä nɩɩ, -a nɩ ghlɛnɩ tɛlɩtɛlɩlii ˈmö -a ˈkɔ bʋbɔ.—Exode 20:4, 5; 1 Kɔlɛɛtɩ 10:14.

▸ ˈK. 5, § 12

Zezwii ˈɲɛ a-a ˈɔ ˈwʋ-bhlinɩwaa ˈdɩ nɩɩ, wa nɩ ligbanɩ ˈɔ ˈkwie a zlɩ ˈwʋ. ˈYlʋbö ˈwuë ˈmö, cʋʋ wa laa Nizaa a ˈylɩ 14 ˈmö, dɛɛ Yizlaɛlɩ a -nʋa sɛ a-a Paakö a ˈfɛtɩ, -lɛ a ˈylɩ ˈla -bhlʋ -kpɔ ˈmö, -lɛ wa ligbanɩɛ Zezwii ˈa ˈkwie ˈwʋ. ˈFɔlɔbhë -ɲɛ duvɛɛ ˈsɔ, Zezwii pälɩɛ ˈɔ kpökpaa -ɲɛ ˈɔ dluu ˈsɔ ˈwʋʋ, ˈɔ ˈkwie a ˈwʋligbanɩzlɩ, ˈmö wa ˈpïlaa ˈn nɩkpa ˈwuë ziɛ kɛ. -Wa -ɲɛ Zezwii ˈsɔ ˈkää -mä zlɩ ˈmö ˈkämanɩ, mʋa liɛ ˈfɔlɔɔ ˈla ˈn wa nɩmää duvɛɛ ˈla. -Wa ˈkää mäˈä dʋdʋ ˈwʋ -bhölɩnɩ wa yimö ˈwluyɩbhäyɩbhʋ ˈla ˈwʋ, maa waˈaa ˈfɔlɔɔ ˈla limö, waˈaaˈɛ duvɛɛ ˈla ˈnɩmä.

▸ ˈK. 5, § 21

•  Nɩkpa a -bɛ pä dlɩ nɩɩ, nɩkpɛ -kä ˈku ˈwë, ɔ kä -lu ˈmö -wʋ -bhölɩɛ -bhlɛ ˈyize. Maa Biblë lɛ nɩɩ, sɛɛ nɩkpa kuä -sɩbhä nɩma ˈkumöä. (Ecclésiaste 3:19, 20) Nɩkpɛ -kä ˈkuu, ɔˈɔa bhɛnɩ ɔ ˈkä ɲɛpɛ, ɔˈɔa bhɛnɩ ɔ ˈkä dlɩ ˈpä, ɔ ˈkä nɩkpɛ -gblɩ, ɔ ˈkä nɩkpɛ -wa, ɔ ˈkɔˈɛ -lizoku ˈwlu nʋ. (Ecclésiaste 9:5, 6, 10)

• Wa -kä zuzuku nʋʋ, lagɔzuzuku ˈmö wa gaˈɛ. Biblë ˈnɩɛ gbä nɩɩ, nɩkpɛ kä -lu ˈmö -wʋ -bhölɩɛ ˈyize ɔ -kä ˈku ˈwë.—Exode 35:21; Psaume 104:29; Matie 12:43; Lwiikö 11:13.

▸ ˈK. 6, § 5; ˈK. 15, § 17

Wa -kä Zeɛnɩ nʋʋ, Zeluzalɛɛmö a -glɔ yɔwʋ a ˈbhʋkwa ˈkäda -bhlʋ ˈmö, mää wa sianɩ a-a klɛka ˈmö wa laa -sɩbhä. Zezwii a ˈtɛɲɩ ˈmö, waˈaa nɩkpa -wa -gää -ɲɛ nɩma -yɩ -gää ˈsɔ -mä ˈbhʋkwa ˈla ˈmö ˈpä nzɩ wa ˈkuë sia. Zeɛnɩ ˈnɩ -bhö  dɛ wa ˈkää nɩkpa -wa yɛɛ ˈku ˈwë ˈkwädlɩ sianɩ ɛ -käˈɛ dɛɛ wa ˈkää ˈkwädlɩ ˈklɩ ˈyɩ. Zaa, Zezwii bhïla a-a nɩkpa wa ˈkää -mä Zeɛnɩ ˈmö ˈpä a wɛlɩɩ, -wa ˈkää ˈyli bhɩɛ ˈlɩlɩlɩ ˈmö ɔ ga a-a.—Matie 5:22; 10:28.

▸ ˈK. 7, § 20

Bhibhebhibhiuu Zezwii sʋlʋnɩ a-a ˈɔ ˈwʋ-bhlinɩwaa ˈmö wa laa -sɩbhä. ˈMö wa laˈɛ -Aa Dɩba a bhibhebhibhiuu ɛ -käˈɛ sɛɛ -a kää -a ˈkä bhibhe. A yɩɛ -ka. Zezwii sʋlʋnɩɲɩ a-a sɛ -a ˈkää bhibhe:

• “Nɩkpa ˈwuë nɩ ˈghlimanɩ -na ˈŋlɩ”

  -A bhibhe Zoova ɔ ˈkä ˈɔ ŋlɩɩ ˈwlɩlɩ päla, yɩ ˈkä ˈghlimanɩ. -Sɩbhä a dɔˈwʋ, -mä zlɩ ˈmö a -nʋa -ɲɛ mäˈä dʋdʋ ˈwʋ a -nʋa ˈsɔ yi ˈɔ ŋlɩɩ ˈklʋkpamö ˈzʋ.

• “-Naˈa ˈKämanɔɔ nɩ yi”

  -A bhibhe Lagɔ nzɩ ˈɔ ˈKämanɔɔ ˈkä Sataa ˈa ˈpɩwʋzokwëa nɩ ˈyli bhɩa ˈn wʋ ˈkä dʋdʋkpäta ˈwuë -gömö ˈkämanɩ. Wʋ ˈkä dʋdʋkpäta ˈbhlɩ a -bhlɩɩ ˈwʋ ˈzʋa.

• “Gbä nzɩ sɛ -n yɩbhää [...] wa ˈkä mäˈä dʋdʋ ˈwʋ -sɩbhä ˈklʋkpamö ˈzʋmö”

  -A bhibhe Lagɔ nzɩ ˈsaa ɔ yɩbhä a-a dʋdʋkpäta a dɔˈwʋ ˈkä ˈyli ˈwlʋnɩ. Nɩkpa -wa zɔɔ ˈklʋkpamö, -waa -maa yɔwʋ -kä, ˈkä -mä ˈbhlɩ a -bhlɩɩ ˈmö -bhölɩnɩ, sɛ ɔ yɩbhɩ a-a dɛ ɔ ˈwäla a-a nɩkpaa.

▸ ˈK. 8, § 2

Zetinɩluu Zoova ˈɲɛ a-a nzɩ ɔ ˈkä nɩkpa ˈɲiɲloli -ɲɛ ˈkwie ˈsɔ a galɛ ˈmö -sɛ. Wa -kä Zetinɩluu nʋʋ, tɛkänɩkpɛ Adaa, ˈɔ zɩkpaa -aa ˈɲiɲlolii ˈmö -kä ɔ tɩ a-a ˈn ˈsaa Zoova ˈwälaa -a -ɲɔɔ ˈkäa wamanɩ a za ˈmö wa laa -sɩbhä. Nza Lagɔ tie Zezwii mäˈä dʋdʋ ˈwʋ ɔ ˈkä ˈɲiɲlolinʋwaa ˈwuë a ˈwlumö ˈku. Ɛˈɛ -bhö ɲɩasɛ, maa Zezwii ˈa ˈkwie a za, nɩkpa ˈwuë bhɛnɩ wa ˈkä ˈkwädlɩkwädlɩnɩ a -bhölɩbhölɛ ghlɩ ˈn wa ˈnaa ˈkäa -maa yɔwʋ -kä.

▸ ˈK. 8, § 21; ˈK. 9, § 13

Daniel 4 ˈmö a wɛlɩɩ -yɩ ˈkää ˈyli ˈwlʋnɩɩ, nʋ a-a nɩɩ, 1914 a ˈylʋba ˈmö, -lɩbhä Lagɔ ˈkää ˈɔ ˈKämanɔɔ sɛ ˈgïla.

Wɛlɩ -yɩ ˈkää ˈyli ˈwlʋnɩ: Zoova -bhɛ a-a ˈn ˈBhlɩlowli Nebukanɛzaa yiɛ ˈyɛla ghlɛ. -Mä ˈyɛla ˈla ˈmö, su ˈkɔdɔ -bhlʋ ˈmö wa ˈklɛɛ ˈn wa yiɛ wʋ -duva leyi bibee, a tɩa tɛpɔ -këë “ˈylʋbö ngbiˈsɔ” ˈkä ˈplɩ ɛ -käˈɛ “ˈtɛɲɩ ngbiˈsɔ.” Yɩ -kä ˈplɩ ˈwë, ˈn a ˈkää tɛpɔ.—Daniel 4:1, 10-16.

Sɛɛ wɛlɩɩ ˈlɛ sɛɛ zɛmö -aa dɔˈwʋ: Lagɔ ˈa ˈKämanɔɔ ˈmö wa pälɩɛ su ˈwʋ. ˈYlʋbö a -bɛ ˈmö, Zeluzalɛɛmö a ˈkämanɩwaa ˈmö Zoova ghlɛnɩ a-a ˈmö ˈn ɔ -su a-a Yizlaɛlɩ a ŋëyi. (1 Chroniques 29:23) Maa ˈkämanɩwaa ˈla ˈsaa ˈnɩɛ Lagɔ dlɩ yɔwʋ nɛnɩ ˈmö wa nʋä zaa, ˈwa ˈkämanɔɔ ˈnɩɛ gwälɛ. ˈYlʋba wa laa 607 Z.ˈN.G. ˈmö, dɛ wa bhɩa a-a Zeluzalɛɛmö a -glɔ ˈyli, -lɩbhä wa tɛɛ “ˈylʋbö ngbiˈsɔ” -kpɔ a zɛlɩzɛlɛ. (2 Rois 25:1, 8-10; Ézéchiel 21:25-27) Dɛɛ Zezwii nʋ a-a nɩɩ: “Lɛgäwaa -waaa Lagɔ -yii, mʋa ˈkää Zɛluzalɛɛmö a -glɔɔ ɲima ˈlɩlɩlɩ, wa ˈkʋ -kälɩ. Saˈa -këë, lɛgäwa ˈla -waaa -yii, ˈwa ˈtɛɲɩ Lagɔ ˈɲʋää, ɛ ˈkä bhɩɛ, wa ˈkä Zeluzalɛɛmö -gömö ˈbhöö.” “ˈYlʋbö ngbiˈsɔ” -kpɔ ˈla, ˈmö Zezwii ga a-a. (Lwiikö 21:24) Zaa, dɛɛ Zezwii -wʋ a-a mäˈä dʋdʋ ˈwʋʋ, “ˈylʋbö ngbiˈsɔ” -kpɔ ˈla ˈnɩɛ a-a -bhlɛ bhɩɛ. Zoova lɛ nɩɩ “ˈylʋbö ngbiˈsɔ” -kpɔ ˈla -kä bhɩɛɛ, ɔ yi ˈKämanɩɲɔ -mɔmɔɔ -sɛ. ˈKämanɩɲɔ ˈla, Zezwii mɔɔ. Ɔ yi ˈŋlɩ -kä Lagɔ a -nʋa ˈwuë -wa -wʋä dʋdʋ a këtiea ˈwuë -gömö yi ˈkwädlɩnɩ a ˈɲupälɩ ˈkädɩ ghlɩ.—Lwiikö 1:30-33.

“ˈTɛɲɩ ngbiˈsɔ” a ˈmö bhʋɔnɔ: “ˈTɛɲɩ ngbiˈsɔ” -kpɔ ˈla, -sɛ ˈylʋbö a 2.520. Tɛɛnɩ ˈylʋba wa laa 607 Z.ˈN.G. ˈwʋ, -a ˈkä ˈylʋbö a 2.520 zɛlɩɩ, 1914 a ˈylʋbä ˈmö yɩ bhlie ˈwʋ. ˈYlʋba ˈla ˈmö, -lɛ Zoova zʋa Zezwii -ɔ sa-a -lɛ, ˈKämanɩɲɔɔ ˈwʋ -mä zlɩ ˈmö.

 Sɛɛ -a zɛlɩ ɔ ˈylʋbö a 2.520 ˈla ˈnɩ? Biblë lɛ nɩɩ, ˈylʋbö ta ˈkïbhë ɛ -käˈɛ ˈtɛɲɩ ta ˈkïbhë mii bhɛɛ ˈylɩ a 1.260. (ˈKlʋkälɩwɛlɩɩ 12:6, 14) Zaa, ˈtɛɲɩ ta ˈkïbhë a ˈki ˈsɔ mii bhɛɛ “ˈtɛɲɩ ngbiˈsɔ,” yɩ ˈwuë mii bhɛɛ ˈylɩ a 2.520. ˈYlɩ ˈla a 2.520 mii bhɛɛ ˈylʋbö a 2.520. Ɛˈɛ -bhö ɲɩasɛ, maa Biblë lɛ naa “ˈylɩ -bhlʋ -lɛ ˈylʋba -bhlʋ.”—Nombres 14:34; Ézéchiel 4:6.

▸ ˈK. 8, § 23

Wa -kä “akazɩ” nʋʋ, mii sɛɛ zɛmö nɩɩ, “lagɔzuzukuu ˈwuë a ˈkifii.” -Mä Biblë ˈmö, Akazɩ -bhlʋ -kpöö a ˈyize a wɛlɩ wa bhïlaa. Ɔ ŋlɩɛ Misɛɛlɩ.—Daniel 12:1; Zwiidɩ 9.

Lagɔzuzukuu -yɩ zʋä Lagɔ ˈklʋkpamö, -yɩ -lɛ ˈɔ ˈslʋjazɩkpaa, Misɛɛlɩ mɔ glɩnɩɛ yɩ ˈkifii. ˈKlʋkälɩwɛlɩɩ 12:7 lɛ nɩɩ: “Lagɔzuzuku a ˈkifii Misɛɛlɩ, ɔ -ɲɛ ˈɔ zuzukuu ˈsɔ, mʋa kwää tɩmɛ ˈla tʋ ɛ -ɲɛ ˈɛ zuzukuzokuu ˈsɔ.” ˈKlʋkälɩwɛlɩɩ a ˈbɔgʋʋ lɛ naa, Zezwii mɔɔ glɩnɩɛ Lagɔ ˈa ˈslʋjaa ˈwuë a ˈkifii. Zaa, Zezwii ˈa ˈŋlɩ -mimii mii -lɛ Misɛɛlɩ.—ˈKlʋkälɩwɛlɩɩ 19:14-16.

▸ ˈK. 9, § 4

Wa -kä ˈpɩwʋ a ˈylibhɩɛtɛɲɩɩ nʋʋ, ˈtɛɲɩ -ɛɲɩ ˈmö -lizoku a -bɛ ˈkää ˈyli ˈwlʋnɩ ˈn Lagɔ ˈa ˈKämanɔɔ ˈkäa bhäla Sataa ˈa ˈpɩwʋzokwëa ˈyli bhɩa, ˈmö wa gaa. ˈTɛɲɩ ˈla -bhlʋ -kpɔ ˈmö Biblë laˈɛ “ˈpɩwʋ a ˈylibhɩɛdaa” ˈn “-ɔ sa-a -lɛ -mä nɩkpa glaˈmö, ˈɔ ˈkämanɔ ˈkɔdʋʋ a ˈyliwlʋnɩzlɩɩ.” (Matie 24:3, 27, 37) ˈYlʋba wa laa 1914 ˈmö, dɛɛ Lagɔ ˈa ˈKämanɔɔ tɛɛ -mä zlɩ ˈmö, -lɩbhä “ˈpɩwʋ a ˈylibhɩɛtɛɲɩɩ” tɛɛ. Amagedɔɔ a tʋ -kä Sataa ˈa ˈpɩwʋzokwëa ˈyli bhɩa ˈwë, -lɛ ˈtɛɲɩ ˈla ˈkää bhɩɛ.—2 Timotee 3:1; 2 Piɛlɩ 3:3.

▸ ˈK. 9, § 5

Nɩkpɛ -ɔ yɛɛ ˈku ˈwë, Lagɔ -kɔɔ ˈwʋ ˈsɔ -bhölɩbhölɛ ˈɲɛɛ, ˈmö wa laa glusɛsʋ. Biblë bhïla nɩkpa ngbï-mʋäna a glusɛsʋ a wɛlɩ. Elii, Elizee, Zezwii, Piɛlɩ, ˈn Pɔɔlʋ -sɛ a-a nɩkpa glu. Lagɔ ˈa ˈmötɛɛnɔɔ muu kää ˈŋlɩ ˈn ˈwa yiɛ zɩzɛ ˈla ˈpä. Zoova lɛ naa “nɩkpa -wa nʋä ˈsaa nɛnɔɔ dlɩ yɔwʋ [-Wa -wʋä -kpöö ˈwʋ, NW] -ɲɛ -wa ˈniɛ nʋ ˈsɔ [-Waa -kpöö ˈwʋ -wʋ, NW]” ɔ yʋa glu -sɛ wa ˈkä mäˈä dʋdʋ ˈwʋ -bhölɩnɩ. (Tietiewaa 24:15) Biblë bhïlamöˈɛ -wa ˈkää -mä zlɩ ˈmö -bhölɩnɩɛ mö a glusɛsʋ a wɛlɩ. Nɩkpa Lagɔ -sɛɛ -lɛ, -wa -ɲɛ Zezwii ˈsɔ ˈkää -mä zlɩ ˈmö -bhölɩnɩɛ ˈmö a glusɛsʋ, ˈmö wa gaa.—Zaah 5:28, 29; 11:25; Filiipö 3:11; ˈKlʋkälɩwɛlɩɩ 20:5, 6.

▸ ˈK. 9, § 13

ˈWʋyɩbhäyɩbhʋʋ -lɛ -lu a -mu ˈnɩɛ nɛnɩ -mumuë ghlɛnɩɛ ˈmö ˈn wa -ɲɛ zuzukuzokuu ˈsɔ bhïlaa. Nɩkpa -mumuë waˈbhï mʋa -ɲɛ zuzukuzokuu ˈsɔ bhïla. -Mumuë wabhlɩ -ziliwaa ɛ -käˈɛ -nɩgbɩpäwaa ˈmö wa ghlɛnɩɛ ˈmö ˈn wa -ɲɩɩ bhïlaa. Yiowɛlɩ -yɩ nʋä nɩɩ, nɩkpɛ kä -lu ˈmö zaa, ɔ ˈkä ˈku muu ˈwlʋä -mä ˈn wʋ zʋä ˈmötɛɛnɩzuzukwë ˈmö wa kää dlɩ ˈwʋ. Mii kää ˈŋlɩ ˈn wa yɩbhää ˈwʋ. Zuzukuzokuu mii ˈsunɩɛ -mä nɩkpa nzɩ wa ˈkä Lagɔ ˈklʋkpamö -sɛ. -Wa nʋä -zɛlɩ a libho, ˈwʋyɩbhäyɩbhʋʋ, -damina, gukäkʋ, -lii -yɩ -ɲɛ Lagɔ a wɛlɩɩ ˈnɩɛ yɔwʋ mönɩ a dlɩˈwʋkäkʋ, saˈa a -lii ˈwuë, zuzukuzokuu ˈmö yɩ ˈbhöönɩɛ ˈmö. -Sɩbhä a -lii -wʋ saa ˈwuë, ˈbɔgwɩ ˈmö, filimö ˈmö, lwɩ ˈmö, ˈbhlibhïle ˈmö, foti ˈmö. Zaa, -mumuë a dɔˈwʋ, ɛˈɛ -bhö -lizoku. Nɩkpɛ -kä ˈku a -lii wa bʋbɔnɩɛ ɔ za, ˈtɛɲɩ ɔ ˈkuä ˈmö -kä ghlɛɛ ˈn wa ˈwinɩɛ ˈlɩgbʋ ˈwʋ ˈsɔ, ˈkuzlelɩbhälɩbhʋʋ, jlu ˈwʋ a gʋgwɛ, yɩ ˈwuë zuzukuzokuu ˈmö yɩ ˈbhöönɩɛ ˈmö. -Mumuë -kä wa ˈkä zuzukuzoku a ˈmötɛɛnɔɔ libho ˈmö nʋnɩɩ, gëji ˈmö wa ˈbhua.—Galatii 5:20; ˈKlʋkälɩwɛlɩɩ 21:8.

▸ ˈK. 10, § 10; ˈK. 16, § 4

Zoova mɔ -lɛ Lagɔ -ɔ ˈkämanɩɛ -lii ˈwuë -gömö, mɔɔ ˈwälaa ˈpɩwʋ a -lii ˈwuë. (ˈKlʋkälɩwɛlɩɩ 15:3) Mɔɔ -lɛ -lii ˈwuë a -Lowli. Zaa, mɔɔ kää ɔ ˈkɩ -gömö ˈkämanɩ. (Psaume 24:1; Isaïe 40:21-23; ˈKlʋkälɩwɛlɩɩ 4:11) ˈSaa ɔ ˈwäla ˈwuë gböö ɔ ˈɲiɛ bhʋlʋbhlʋ. Zaa, Zoova ˈkämanɩɲɔ -mɔ ɔ yɩbhää, ˈmö ɔ zʋä -lɛ. -A -kä Lagɔ -wa ˈn -a -kɔɔ ˈklʋkpamö zʋʋ, mii tula nɩɩ, -a yɩbhä nɩɩ mɔɔ nɩ ˈkämanɩɲɩ -gömö.—1 Chroniques 29:11.

▸ ˈK. 11, § 10

ˈŊlɔ -kä nɩkplokwë -gä ˈn ɔ -kä -blipäsɛ ˈɔ ˈmlɩ a yuu ˈlɩbhää, ˈmö wa laa nɩkplokwë a -mäsɛsʋ. -Lɛ a dɔˈwʋ, nɩkplokwëa aˈbhë ma-a ˈnɩɛ ˈfʋ ɲimo, käbölu ˈnɔˈɛ ghlɩ, maa ɔˈbhë mɔɔ ɲimaa. ˈŊlɔ -kä nɩkplokwë ˈplɩ cuu, ˈɔ kpökpaa -ɲɛ yuu a -naa ˈsɔ, bhʋlʋbhlʋ yɩ -wʋä.

▸ ˈK. 13, § 5

Wa -kä dlu a kuˈmöpäpʋ nʋʋ, dlu aˈbhë ɛ -käˈɛ wʋ ˈmö a -lii a kii -mʋäna a glaˈmö a bhʋlʋ ˈmö wa libhïä ˈwʋ ˈn wa pʋä nɩkpɛ ˈmö. Wa bhɛnɩˈɛ wa ˈkʋ nɩkpɛ a ku ˈmö -sɛ nzɩ wa ˈkʋ -mɔmɔɔ a ku ˈmö zʋ. -Lii ˈla a kii -mʋäna -kpɔ mi -lɛ: plasma sanguin, globule rouge, globule blanc, ˈn plaquettes sanguines.

▸ ˈK. 13, § 13

-Mä Biblë ˈmö, wa -kä ˈmö “zlɔmanɩzlɔmanɛ” nʋʋ, wa ˈkä -mɔmɔɔ ˈɔ -lizoku a ˈpɛna ˈɲɛ a ˈyize, ˈmö wa ˈnɩɛ gää. Maa wa -kä nɩkpɛ ˈmö zlɔmanɩɩ, yɩ kä ɔ ˈdɩmözʋzwɛ ˈmö, yɩ kä ɔ ˈcɩacɩʋ ˈmö ˈn ɔ ˈnɩ -li a -lii nʋ, wa zlɔmanɔˈɛ sɛ -mämaa ˈmö. Zoova -kä nɩkpɛ ˈmö zlɔmanɩ ɔ ˈnɔɔ ˈkpʋkpʋsɛ ɛ -käˈɛ ˈklɛsɛ ˈmö zlɔmanɩ. (Proverbes 4:1, 2) Zoova ˈa gbäpöö ˈmö ˈyuëlowluwaa kää wa ˈkä -gänɩ. Zoova -kä nɩkpɛ ˈmö zlɔmanɩɩ, kɛ yɩ gää. Zaa, nɩkpɛ yi ˈwʋ ŋlu Zoova ˈkɔ ˈmö zlɔmanɩ. (Proverbes 12:1) Zoova, -wawʋ ˈmö ɔ -sunɩɛ ɔ -nʋa ˈn ɔ sʋlʋnʋa -lii. Ɔ ˈɲʋa ˈdɩmözʋwɛlɩɩ -yɩ ˈkää ˈwa dlɩpäsazokwëa ˈmö zlɔmanɩ. -Yɩ ˈkʋa kwänɩ wa ˈkä sɛ ɔ yɩbhää dlɩ ˈpä, nzɩ wa kä ˈsaa ɔ yɩbhä nʋ. ˈYuëlowluwa -kä ˈwa yuëa ˈmö zlɔmanɩ, -yɩ kää ˈŋlɩ ˈn yuëa ˈkää nɩkpɛ ˈklʋkpamö zʋʋ, wa nɩ kwänuë wa ˈkɩ ˈmö ˈnʋ. ˈYuëlowluwaa käˈɛ wa ˈkä ˈwa yuëa Zoova ˈa wɛlɩɩ ˈcɩa nzɩ wa ˈkä ˈɔ ˈpäpägböö ˈmö ˈnʋ, -lɛ a dɔˈwʋ ɔ -wawʋ yʋa dlɩ zɛmö plɛ.

▸ ˈK. 14, § 13

Zuzukuzoku ˈnɩɛ ˈwʋ -yilo, ˈkpʋkpʋ yɩ kää, yɩ ˈmötɛɛnɔɔ ˈnɩɛ -sɩbhä a sɛ -wʋ, wʋ zi nɩkpa a -nuu ˈwʋ. Zuzuku a -mi -ɲuä ˈmlɩ ˈmö yɩ glɩnɩɛ. Dɛɛ yɩ -sɛɛ Lagɔ ˈklʋkpamö ˈn yɩ yiɛ yɩɲɩ ɔ ˈylimökänɩwa ˈwʋ ˈzʋa, -lɛ yɩ zʋä zuzuku a -mi -ɲuä ˈmlɩ. (Genèse 6:2; Zwiidɩ 6) Sataa -ɔ tlinɩɛ Lagɔ ˈa ˈkämanɔɔ kplɩ sɛ, ˈmö yɩ möä ˈbɩwʋ.—Deutéronome 32:17; Lwiikö 8:30; Tietiewaa 16:16; Zaakö 2:19.

▸ ˈK. 16, § 4