1, 2. ˈSaa Zoova yɩbhä ɔ ˈligbï ˈwuë ˈmö a -nʋa a dɔˈwʋ ˈnɩ?

LAGƆ ZOOVA mɔɔ ˈwälaa kwäkwänɩkwäkwänɛ. Biblë, mɛɛ ɲɩaɲɩɛ ˈdɩ nɩɩ, ɔ ˈwälaa tɛkäŋlɔ ˈwë “ˈn ɔ yoo ˈluwli ˈɲɛ.” Yɩ -bhö a-a teɲii Adaa ˈmäna ˈwʋ, nza ɔ nʋä nɩɩ: “Aaa ɔ ˈlɛɛ, na ˈkwa a glaˈmö a ˈkwëyiɛ, na ˈyɛkö ˈmö a yɛkɛɛ.” (Genèse 2:22, 23) Mii tula nɩɩ, Zoova yɩbhä nɩɩ -wa kwäkwänɩɛ nɩ -bhölɩnɩ ˈmäna ˈmö.

² -Tiamö abhlɩ, nɩkpa a -bɛ ˈnɩɛ zɩˈɛ ˈmäna ˈmö -bhölɩnɩ -mä ˈwa ˈligbï ˈmö. Maa, -mä Biblë ˈmö, ˈpäpägböö a -bɛ -wʋ -mä, -yɩ bhɛnɩɛ yɩ ˈkä ˈligbï ˈwuë ˈmö a -nʋa kwänɩ nzɩ wa ˈkä ˈkwädlɩ ˈmäna ˈmö -bhölɩnɩ.—Lwiikö 11:28.

3, 4. (a) Sɛɛ ˈluwli kä bhä ɔ ˈkä ˈɔ ŋlɔɔ -su ˈnɩ? (b) ˈLuwli -ɲɛ ŋlɔɔ ˈsɔ ˈkä -lizoku wa nʋnʋnɩɛ ˈwlu a gbʋ ˈyi ˈtatinɩ a dɔˈwʋ, -yɩ kä ɔ ˈŋlɩ ˈn yɩ kä ɔ dɛsɛ ˈnɩ?

³ Biblë lɛ nɩɩ ˈluwli a -mɔ -gää kɛ, -wawʋ ˈmö ɔ -sunɩɛ ɔ ˈlɛŋlɛ ˈn ɔ zɔɔ ˈklʋkpamö. Zɛlɩ Ɛfɛɛzɩ 5:25-29 ˈmö. ˈLuwli kä ɔ ˈkä ˈkwädlɩ ɔ ˈlɛŋlɛ ˈtɩɩ -su, -wawʋ ˈmö. Ɔ kä ɔ ˈkɔ ˈyli ˈzʋnɩ, ɔ ˈkɔ ˈwʋ gwɩ ˈn saa ˈnɩɛ ɔ ˈlɛŋlɛ a -li a -lii ˈmö -kä, ɔˈɔ -kä ɔ ˈkɩ nʋ.

⁴ ˈN ŋlɔɔ -kä -lizoku nʋʋ, sɛɛ ˈluwli ˈkä ɔ ˈzʋ ˈnɩ? Sɛˈɛ Biblë zʋä ˈluwluwa ˈdɩ ˈmö nɩɩ: “-Wa teɲii -na ˈlɛŋlɛ. To ˈwʋ ˈkïla.” (Kɔlɔɔsɩ 3:19) ˈLuwluwa kä wa ˈkä ligba nɩɩ, waˈbhï wa nʋmö -lizoku. -N -kä nɩɩ, Lagɔ ˈkä -naˈa ˈɲiɲlolii a gbʋ ˈyi ˈtatinɩ nʋʋ, -n kä -n ˈkä -na ˈlɛŋlɛ a -nɩɩ a gbʋ  ˈyi ˈtatinɩ. (Matie 6:12, 14, 15) ˈLuwli -ɲɛ ɔ ˈlɛŋlɛ ˈsɔ -kä -lizoku wa nʋnʋnɩɛ ˈwlu a gbʋ ˈyi ˈtatinɩ, -lɛ a dɔˈwʋ, wa yi ˈmäna ˈmö -bhölɩnɩ.

5. ˈSaa kä ɔ ˈŋlɩ ˈn ˈluwli kä bhä ɔ ˈkä ɔ ˈlɛŋlɛ -lɛ ˈzʋ ˈnɩ?

⁵ Zoova yɩbhää miɛ nɩɩ, ˈluwli nɩ ˈzʋ -lɛ ɔ ˈlɛŋlɛ. Maa ɔ nɩ to ˈylimö fälanɩ. -Li a ki ˈwuë -yɩ kää ɔ ˈlɛŋlɛ a -li a -lii ˈmö, ˈluwli kä ɔ ˈkä yɩ wɛlɩɩ dlɩ kɛ ˈpänɩ. Ɛˈɛ -bhö ɲɩasɛ, maa dɛsɛ yɩ kää teɲii. ˈN ˈluwli ˈnɩ ɔ ˈlɛŋlɛ sasɛ -suu, ɔ -kä Zoova bhibhee, Zoova ˈnaa ˈkɔ ˈyukwli -pʋnɩ. (1 Piɛlɩ 3:7) -Yɩ kää ˈŋlɩ ˈn nɩkpa kää Zoova a ˈyila ˈklʋ a dɔˈwʋ dɛsɛ, mɩɛ nɩɩ -wa wa -wɔɔ nza-a. Ɔˈɔ ɲɩbhɛlɩ a ˈyize -wa nzɩ ɔ ˈkä ˈŋwlɩ ˈwʋ tɩ.

6. Wa -kä nɩɩ, ˈluwli -ɲɛ ɔ ˈlɛŋlɛ ˈsɔ “nɩkpɛ -bhlʋ” wa glɩnɩɛ nʋʋ, sɛɛ yɩ sɛ ɔ zɛmö ˈnɩ?

⁶ Sɛˈɛ Zezwii gbä a-a nɩɩ: “Nɩkpɛ -ɲɛ ɔ ˈlɛŋlɛ ˈsɔ, waˈaaˈa nɩkpa ˈsɔ -bhli Lagɔ a ˈyila ˈklʋ a dɔˈwʋ, maa nɩkpɛ -bhlʋ wa glɩnɩaˈaa.” (Matie 19:6) Wa -wawanɩ zaa, ˈluwli ˈnaa ˈkä käböŋlɔ a bɛyɩ yɩlɩ, ˈŋlɔ ˈnaa ˈkäˈɛ ɔbhlɩ käböɲɩbhɛlʋ sɛ tɛlɩ. (Proverbes 5:15-21; Ebleewaa 13:4) Wa ˈkä -lɛ -wʋ a dɔˈwʋ, waˈaa -kä wa ˈkä nimï -sɛsɛnɩ. (1 Kɔlɛɛtɩ 7:3-5) ˈLuwli nɩ ligba nɩɩ “nɩkpɛ a -mɔɔ ˈkää ɔɲɩ a kpökpa -gblɩɩ, ɔˈɔɔ -bhölɩ. Maa nɩkpɛ -kä ˈwlʋʋ, ɔɲɩ ɔ liaa ˈtɩɩ, ɔɲɩ ɔ ˈzʋnɩɛ ˈyli.” Zaa, ɔ kä ɔ ˈkä ˈɔ ˈlɛŋlɛ -wa teɲii. ˈSaa ŋlɔɔ yɩbhää teɲii aˈbhë mɩɛ nɩɩ, ɔ ˈluwli nɩ nɛnɩ dlɩ zɛmö ˈn ɔ nɩ -wɔɔ.—Ɛfɛɛzɩ 5:29.

7. ˈSaa kä ɔ ˈŋlɩ ˈn ˈligbë kä ɔ a ˈkä -lowli ˈwʋ -kä ˈnɩ?

⁷ ˈLɩlɩlɩ a dɔˈwʋ, ˈligbë kä a ˈkä -lowli ˈwʋ -kä. -Ɔ ˈkää -lɛ ˈligbë ˈmö a -nʋa -su nzɩ wa ˈkä ˈmänasɛ libho ˈgämö nʋnɩ. -Mä 1 Kɔlɛɛtɩ 11:3 ˈmö, Biblë lɛ nɩɩ: “Zezwii Klii, ˈɔ ˈwukpëlea -aa dɩba Lagɔ mɔɔ. Ɲɩbhɛlʋʋ, ˈɔ ˈwukpëlea Zezwii Klii mɔɔ. Ŋlɔɔ ɔbhlɩ, ˈɔ ˈwukpëlea ɲɩbhɛlʋ mɔɔ.”

8. Sɛɛ ŋlɔ ˈkä ɔ tula nɩɩ, ɔ kä teɲii ˈɔ ˈluwli a ˈklʋkpa ˈnɩ?

 ⁸ ˈLuwliwa ˈwuë nʋ zila -mimii ˈmö -lizoku. Maa, ˈn ŋlɔ -kä ɔ ˈluwli kwänɩ, wa -kä ˈligbë ˈmö a -lii ˈgämö nʋnɩ, yɩ yi ˈligbë ˈmö a -nʋa ˈwuë a -li a -lii ˈmö -kä. (1 Piɛlɩ 3:1-6) Biblë lɛ nɩɩ: “-Nmö -naa ŋlɔ, -n kä -n ˈkä -na ˈluwli ˈklʋkpamö zʋ.” (Ɛfɛɛzɩ 5:33) ˈN ŋlɔɔ -ɲɛ ɔ ˈluwli ˈsɔ ˈnɩ lagɔgligbë -bhlʋ ˈmö -wʋ ˈnaa? Ɔ kä ɔ ˈkɔ teɲii ˈklʋkpamö zʋ ˈyize. Biblë lɛ nɩɩ: “-Nmö ŋlɔ, ˈzʋ -na ˈluwli ˈklʋkpamö, nzɩɩ ɔ ˈnɩ Lagɔ -gänɩɩ, -naˈa nɛmönɛmösaa ˈkɔa ˈmö ˈnua ɔ ˈkä Lagɔ -gänɩmö. -N -kä -sɩbhä ˈzʋʋ, n -n ˈnɔ lagɔwɛlɩɩ ŋli ˈɲɛnɩ -kë, maa sɛɛ -naˈa nɛmönɛmösaa ˈnɩɛ -maa yɔwʋ -kä n -n zʋä -naɲɩ ˈklʋkpamö ˈtɩɩ, ɔ yi -sɩbhä ˈylɩmö, -sɩbhä yo dlɩ plu.” (1 Piɛlɩ 3:1, 2) Ŋlɔ ˈa nʋnʋlii -kä nɛnɩ, yɩ yi ˈŋlɩ -kä ɔ ˈluwli yo ˈmö ˈnʋ, ɔ yo ˈklʋkpamö zʋ ˈn ɔ yi sɛ tɛlɩ ɔ ˈkä ˈsaa ɔ ˈtɛɛnɩɛ dlɩ yɩbhlɩnɩ.

9. (a) Ŋlɔ -ɲɛ luwli ˈsɔ -kä wɛlɩ jijoˈwʋ -kä, sɛɛ ŋlɔ ˈkä ɔ ˈzʋ ˈnɩ? (b) Ŋwlɩɩ a ˈdɩmözʋwɛlɩɩ a -mi -wʋ ɔ -mä Tiitɩ 2:4, 5 ˈmö ˈnɩ?

⁹ ˈN ŋlɔ -ɲɛ ˈluwli ˈsɔ -kä wɛlɩ jijoˈwʋ -kä, sɛɛ ŋlɔ kä bhä ɔ ˈkä ˈzʋ ˈnɩ? Ɔ kä ɔ ˈkä dlɩwätɛ ˈmö ˈsaa -wɔɔ dlɩ zɛmö ɔ  ˈluwli ˈɲɛ. A yɩɛ -ka. ˈYlɩ -bhlʋ ˈmö, Salaa ˈɲɛ a-a Ablaamö wɛlɩkïbhë -bhlʋ, maa a ˈnɔ a-a dlɩ yɔwʋ nɛnɩ ˈlɩlɩlɩ. Maa sɛˈɛ Zoova ˈɲɛ a-a Ablaamö ˈdɩ: “-Pʋnɔɔ ˈyukwli.” (Genèse 21:9-12) ˈLɩlɩlɩ a dɔˈwʋ, nɩkpɛ -kä lagɔnɩkpɛ glɩnɩɩ, ˈsaa ˈkää Lagɔ dlɩ yɔwʋ nɛnɩ ˈmö ɔ tɛlɩɛ ˈkwädlɩ sɛ. Zaa, ɔ ˈlɛŋlɛ kä ɔ ˈkɔ kwänɩ. (Tietiewaa 5:29; Ɛfɛɛzɩ 5:24) Wa -kä ˈŋlɔ a ŋlɔ nʋʋ, ˈɔ ˈligbë ˈmö a -nʋa ˈmö ɔ ˈzʋnɩɛ sasɛ ˈyli. (Zɛlɩ Tiitɩ 2:4, 5 ˈmö.) Ɔ ˈluwlii -ɲɛ ˈɔ yuëa ˈsɔ, wa -kä ˈɔ libho ɔ nʋä wa za ˈylɩmöö, mɩɩ ˈkʋa -mä ˈsunɩ nzɩ wa ˈkɔ -wa, wa ˈkɔ ˈklʋkpamö zʋ teɲii.—Proverbes 31:10, 28.

10. Luwli -ɲɛ ɔ ˈlɛŋlɛ ˈsɔ ˈkä yɔwʋ ˈbhöbhönɩ ɛ -käˈɛ ɔ ˈkä ɔ ˈlɛŋlɛ ˈsuë ˈmö -sɛ a dɔˈwʋ, sɛɛ Biblë gbä bhä ˈnɩ?

¹⁰ ˈLuwluwa -mumuë, wa -ɲɛ ˈwa ŋwlɩɩ ˈsɔ ˈkä yɔwʋ ˈbhöbhönɩ ɛ -käˈɛ wa ˈkä ˈwa ŋwlɩɩ ˈsuë ˈmö -sɛ a dɔˈwʋ, yɛˈmö wa tɩtaa. Maa Biblë lɛ nɩɩ “ˈŋlɔ nɩ tɩ ɔ ˈluwli yɔwʋ ˈbhöö” ˈn “ɲɩbhɛlʋ nɩ tɩ ɔ ˈlɛŋlɛ ˈsuë ˈmö -sɛ.” (1 Kɔlɛɛtɩ 7:10, 11) Wɛlɩ -mimii -bhölɩ, -yɩ ˈkää ˈŋlɩ -kä ˈluwli -ɲɛ ɔ ˈlɛŋlɛ ˈsɔ ˈkä yɔwʋ ˈbhöbhönɩ. Maa, wa ˈkä -sɩbhä ˈzʋ a dɔˈwʋ, wa kä wa ˈkä sasɛ dlɩ ˈpä ˈwë. ˈSaa ˈkä ɔ ˈŋlɩ -kä ŋlɔɔ ˈkä ɔ ˈluwli yɔwʋ ˈbhöö ɛ -käˈɛ ˈluwli mɔɔ ˈkä ɔ ˈlɛŋlɛ ˈsuë ˈmö -sɛ ˈnɩ? Biblë lɛ naa, wa glaˈmö a -bhlʋ -kä bheyi lii, -lɛ a dɔˈwʋ wa bhɛnɩ wa ˈkä ˈylimö ˈbhöbhönɩ.—Matie 19:9.

11. -Lii ˈwuë a glaˈmo ˈsaa yuëa yɩbhä ɔ teɲii ˈnɩ?

¹¹ ˈYuëlowluwaɲɩ a nɩ ˈlibhï ˈtɛɲɩ ˈwʋ a -ɲɛ ˈa yuëa ˈkä ˈdɩ -sɛ. Ɛˈɛ -bhö ɲɩasɛ, maa wa yɩbhä nɩɩ a nɩ ˈzʋnuë ˈyli. -Lii ˈwuë ˈmö a dɔˈwʋ a kä a ˈkuë Zoova ˈa wɛlɩɩ ˈcɩa.—Deutéronome 6:4-9.

12. ˈYuëlowluwa ˈkä ˈwa yuëa ˈwʋ -kʋ a dɔˈwʋ, ˈsaa wa ˈkä ɔ nʋ ˈnɩ?

¹² Sataa a ˈpɩwʋzokwëa nɩ yɛ teɲii ɲimo. Nɩkpazoku -wa yɩbhää wa ˈkä yuëa -lizoku -ɲɛ -ɔɔzʋkälii ˈsɔ ˈwlu nʋ  yɛ zumanɩ. ˈYuëlowluwaa -mumuë, wa ˈkä -sɩbhä a wɛlɩɩ ˈwa yuëa ˈɲɛ a dɔˈwʋ, kɛˈmö yɩ ˈtɛɛnʋa. Maa ˈyuëlowluwaa kä wa ˈkä ˈwa yuëa ˈdɩ ˈmö ˈzʋ nzɩ ˈwa yuëa ˈkä -sɩbhä a nɩkpa ˈla ˈwʋ ˈnɛmanɩ. ˈYuëlowluwaɲɩ, a kä a ˈkä ˈa yuëa ˈwʋ -kʋ. *—1 Piɛlɩ 5:8.

13. Sɛɛ ˈyuëlowluwaa kä ɔ ˈwa ˈkä ˈwa yuëa ˈcɩa ˈnɩ?

¹³ ˈYuëlowluwaa -kä wa ˈkä ˈwa yuëa sɛɛ wa kää wa ˈkä nɛmö sʋlʋnɩ. Sɛɛ a ˈkä ɔ ˈa yuëa ˈcɩa ˈnɩ? A kä a ˈkä ˈa yuëa -lii a -bɛ sʋlʋnɩ. ˈMaa a nɩ tʋa -glasɛ -su. (Jérémie  30:11) A nɩ tɩ a yuëa ˈklɛsɛ ˈmö zlɔmanɩ. ˈA ŋli a wɛlɩɩ nɩ tɩ yɔwʋ kälɩ, sɛ wa “ˈpäˈɛ nɩkpɛ -bäkaa a sɛ.” (Proverbes 12:18) ˈSaa kää ˈŋlɩ ˈn ˈa yuëa kää wa ˈkä ˈklʋkpa -kä, ˈmö a nɩ sʋlʋnuë.—Ɛfɛɛzɩ 6:4; Ebleewaa 12:9-11; ˈyɩ -mä dlɩgömösɛsɛnɩkïbhï 29 ˈmö ˈylɩmö.

14, 15. ˈSaa kä ɔ ˈŋlɩ ˈn yuëa kä ɔ wa ˈkä wa -lowluwa ˈklʋkpamö zʋ ˈnɩ?

¹⁴ Sɛ yɩ yi ˈmö -wʋ -kë, Zezwii ˈzʋ a-a ˈkwädlɩ ɔ dɩba ˈklʋkpamö. (Lwiikö 22:42; Zaah 8:28, 29) -Sɩbhä Zoova yɩbhäˈɛ nɩɩ, yuëa nɩ ˈzʋ wa -lowluwa ˈklʋkpamö.—Ɛfɛɛzɩ 6:1-3.

¹⁵ Abhʋa yuëa, ˈn a -lowluwa a ˈklʋkpamözʋzwɛ kaɲɩ kɛˈmö ˈtɛɛnɩ aˈbhë -kë, a nɩ ligba nɩɩ, a kʋa ˈklʋkpamö zʋʋ, yɩ yi Zoova -ɲɛ a -lowluwa ˈsɔ ˈmäna dlɩ zɛmö ˈzʋ. *—Proverbes 1:8; 6:20; 23:22-25.

16. (a) Sɛɛ Sataa pä ɔ -mä ɲɛgbayuëa wa ˈkä -lizoku nʋ ˈnɩ? (b) -Yɩ kä ɔ ˈŋlɩ ˈn -na bhɛya kä ɔ wa ˈkä nɩkpa a -muë -waa Zoova glɩnɩ ˈnɩ?

¹⁶ Zuzukuzoku a ˈkifii yi -na bhɛya, -ɲɛ ɲɛgbayuë -mumuë ˈsɔ ˈmö ghlɛnɩ ɔ -kamö -mä ˈpä nzɩ -n ˈkä -lizoku ˈmö bhlinɩ a za. Ɛˈɛ -bhö ɲɩasɛ, maa ɔ -yi sɛ nɩɩ, -n ˈkä -sɩbhä a -mäpäpʋ ˈwlu ˈplɩ a dɔˈwʋ, yɩ -yimö kɛˈmö ˈtɛɛnɩ. A yɩɛ -ka. Zakɔɔbö a ŋlʋyu wa laa Dina, nɩkpa -waa Zoova -wa ˈmö ɔ -ɲɛ -bhlinɩ a-a ˈwʋ. Ɔ -ɲɛ ɔ ˈligbë ˈmö a -nʋa ˈsɔ, yɩ lanuë wɛlɩ ˈwʋ. (Genèse 34:1, 2) -Na bhɛya -n -ɲɛ -bhlinɩɛ ˈwʋ -kä nɩkpa a -muë ˈnɩɛ Zoova -wa glɩnɩ, wa -yimö -mä ˈpä -n ˈkä ˈsaa ˈnɩɛ Zoova dlɩ yɔwʋ nɛnɩ nʋ. -Sɩbhä a -lii -yimö wɛlɩ ˈwʋ -lɛnɩ. Yɩ ˈnaa ˈkä -na ˈligbë ˈmö a -nʋa dlɩ yɔwʋ nɛnɩ ˈn yɩ yiˈɛ Zoova dlɩ yɔwʋ -ɲu. (Proverbes  17:21, 25) -Sɩbhä a za, -na bhɛya kä wa ˈkä nɩkpa a -muë -waa Zoova glɩnɩ.—1 Kɔlɛɛtɩ 15:33.

17. ˈLigbë ˈmö a -nʋa, ˈsaa wa kä ɔ wa ˈkä bhʋlʋbhlʋ nʋ ˈnɩ?

¹⁷ ˈLigbë ˈmö a -nʋa -kä Lagɔ ˈa ˈdɩmözʋwɛlɩɩ ˈklʋkpamö zʋʋ, wa ˈnaa ˈkä wɛlɩɩ ghlɩ. Zaa, -nmö ˈluwli -n kä -n ˈkä -na ˈlɛŋlɛ -wa nzɩ -n ˈkɔ ˈtɩɩ -su. -Nmö ŋlɔ, ˈzʋ -na ˈluwli ˈklʋkpamö. Ŋlɔ -ɔɲɩ wɛlɩ Proverbes 31:10-31 bhïlaa, nɛmönɩ ˈɔ gbäpöö ˈmö. Abhʋa ˈyuëlowluwaa, a nɩ ˈcɩa ˈa yuëa wa ˈkä Lagɔ -wa. (Proverbes 22:6) -Nmö ˈligbëlowli, ‘-su -naˈa ˈligbëa sasɛ.’ (1 Timotee 3:4, 5; 5:8) Abhʋa yuëa abhlɩ, a nɩ ˈzʋ a -lowluwa ˈklʋkpamö. (Kɔlɔɔsɩ 3:20) Tɩ dlʋ nɩɩ, nɩkpa ˈwuë bhɛnɩ wa ˈkä zila -mimii ˈmö -lizoku nʋ. Zaa, yɩ -kä -sɩbhä ˈmö -wʋ, -lɛmö -naɲɩ -dɔˈwʋ. Wa -kamö -lizoku ˈwlu nʋʋ, ˈtatinɩ yɩ gbʋ ˈyi. -Mä Biblë ˈmö, -mä Zoova a ˈdɩmözʋwɛlɩɩ ɔ ˈɲɛ ˈligbï ˈmö a -nʋa -wʋä.