Lagɔ gïganɩ a-a Ablaamö ˈa ŋëyii ˈwlu, ɔ yee ˈbhlɩ ˈwʋ ˈzʋa ˈn ɔ yʋää gböö ˈpä. Bhlɩ ˈla, ˈmö ɔ laa “Yizlaɛlɩ” ˈn ɔ yee -tiamö a bʋbɔbʋbʋ -ɲɛ ˈɔ wɛlɩɩ ˈa ˈylizʋnɩɲɔ ˈsɔ ˈwʋ ˈzʋa. (Psaume 147:19, 20) Nzɩ Yizlaɛlɩ ˈkä ˈbhlɩ ˈwuë -gömö a nɩkpa -li a -lii ˈwlu nʋ.​—-A zɛlɩ Genèse 22:18 ˈmö.

Yizlaɛlɩ a -nʋa ˈmö Zoova -sɛɛ -lɛ wa ˈkä ˈɔ Bhlɩnɩwaa ˈzʋ. ˈSaa ˈplɩɛ bhlaˈmö ˈwʋ, mii kää ˈŋlɩ ˈn -a -yiɛ -li a -lii nɩkpaa -wa zʋä Lagɔ ˈklʋkpamö ghlɩɛ. (Deutéronome 4:6) Zaa, -mumuë yi Yizlaɛlɩ a -nʋa ˈmö ghlɛnɩ, wa yi -tiamö a Lagɔ yɩbhlɩnɩ.​—-A zɛlɩ Isaïe 43:10, 12 ˈmö.

Yizlaɛlɩ a -nʋa, ˈnɩaˈa -li a -lii nʋ zaa, Lagɔ ˈnuëaˈa ˈklʋ yɩlɩ. Ɔ yiɛ wa ˈbhle ˈmö, Klɩtɩɛwa a -zɩkpa ˈzʋ. (Matie 21:43; 23:37, 38) -Sɩkaa a dɔˈwʋ, Yizlaɛlɩ a -nʋa a ˈbhle ˈmö, -lɛ Zoova ˈa Bhlɩnɩwaa -wʋä.​—-A zɛlɩ Tietiewaa 15:14, 17 ˈmö.

Zezwii gïganɩ a-a ˈɔ tietiewaa ˈwlu wa ˈkä lagɔwɛlɩɩ biaa mö, wa ˈkä ˈbhlɩ ˈwuë a nɩkpa ˈɔ -nʋa ˈwʋ ˈzʋa. (Matie 10:7, 11; 24:14; 28:19, 20) Libho ˈla, wʋ ˈgbëbhlenɩda yɛ ghlɛ ˈwë. Ɛˈɛ -bhö ɲɩasɛ, maa ˈpɩwʋ a ˈylibhɩɛtɛɲɩ mɛɛ ghlɛ nza-a. Mäˈä ˈpɩwʋ a nɩkpa a miniɲwɩ, -wa ˈbhöönɩɛ -gwlɩ ˈwuë -gömö, Zoova -wʋa zɩˈɛ -mä -tiamö a bʋbɔbʋbʋ ˈmö ˈwlu ˈyɩbhanɩ dɔˈwʋ. (ˈKlʋkälɩwɛlɩɩ 7:9, 10) -Tiamö a Klɩtɩɛwaa a -zɩkpaa, ˈwlu a -gïganɩɛ wa ˈkä swɩ ɲɛmʋ ˈmö ˈpäpänɩ, wa ˈkä kwänɩkwänɩ. Wa -kä ˈwlu ˈyɩbhä, Biblë ˈmö a wɛlɩɩ wa cɩɛɛ, -bhʋlʋ yɩ -bhliɛ -mä -gwlɩ ˈwuë -gömö.​—-A zɛlɩ Ebleewaa 10:24, 25 ˈmö.

ˈYlʋba wa laa 1870 ˈmö, Biblë a ˈcɩɛcɩɛwaa ˈnɩɛ a-a -zu, mʋa yɩbhlɩnɩɛ ɛ ˈmö a gbëawɛlɩɩ a kïbhi -mimii -yɩ yɛ a-a tʋ. Wa -yi a-a sɛ nɩɩ, Zezwii ˈgïla a-a Klɩtɩɛwa a -zɩkpa sɛ nzɩ wa ˈkä lagɔwɛlɩɩ bia. Zaa, wa yiɛ -mä -gwlɩ ˈwuë -gömö a lagɔwɛlɩɩ a biabiʋ tɛɛ. ˈYlʋba wa laa 1931 ˈmö, -lɛ wa ˈlibhïä Zoova ˈa Bhlɩnɩwaa a ŋlɩɩ ˈwʋ.​—-A zɛlɩ Tietiewaa 1:8 ˈn Tietiewaa 2:1, 4 -ɲɛ Tietiewaa 5:42 ˈsɔ ˈmö.

Zezwii ˈa tietiewa a ˈtɛɲɩ ˈmö, -gwlɩ a -bɛ ˈmö a -zɩkpö ghlɩ a-a -li a -lii, sasɛ libhonʋɲɔ a bɔɔmö a za. Wa -yi sɛ nɩɩ, Zezwii mɔɔ glɩnɩɛ Klɩtɩɛwa a -zɩkpa a ˈwukpëlea. (Tietiewaa 16:4, 5) Sɛ -bhlʋ -kpɔ ˈla, -sɩbhä -mä ˈbhlɩ ˈwuë -gömö, Zoova ˈa Bhlɩnɩwaa a -zɩkpö ghlɩɛ -jɔlʋ, sasɛ libhonʋɲɔ -ɔ yɛɛ -mä lagɔwɛlɩɩ ˈmö -jɩbhɛnɩ a za. Mʋa -gänɩɛ Zoova ˈa Bhlɩnɩwaa ˈa libhoo ˈyli. Betɛlia mii ˈwälaa lagɔbɔgwɩ -yɩ ˈcɛlɩnɩɛ gbɩ -mimii ˈmö. ˈBɔgwɩ ˈla, -a ˈcɩɛnɩɛ lagɔwɛlɩɩ ˈmö, ˈmö Betɛlia dlinɩɛ gbɩ a 600 ˈmö. Sasɛ libhonʋɲɔ ˈla bhɛnɩ ɔ ˈkä -zɩkpö a 100.000 -yɩ -wʋä -gwlɩ ˈwuë -gömö swɩ ɲɛmʋ ˈmö ˈpä, ˈn sɛ yɩ ˈkää nɛmö, ɔ ˈkɩ -sɩbhä sʋlʋnɩ. -Mä -zɩkpö ˈwuë ˈmö, nɩkpa -wa jɩbhɛɛ lagɔwɛlɩɩ ˈmö, mʋa glɩnɩɛ ˈyukugänɩwa. Mʋa ˈzʋnɩɛ Zoova a -nʋa ˈyli, -mä -wawʋ ˈmö.​—-A zɛlɩ 1 Piɛlɩ 5:2, 3 ˈmö.

Zoova ˈa Bhlɩnɩwaa, ˈwlu wa -gïganɩɛ ˈn wa biaa ˈtɩtɩ a -tɩtɩɩ, wa ˈkä nɩkpa kwänɩ nzɩ wa ˈkä Lagɔ a -nʋa ˈzʋ. Sɛɛ Zezwii ˈa tietiewaa nɛmö a-a -gwlɩ -gömö ˈn wa bia a-a ˈtɩtɩ a -tɩtɩɩ ˈligbï ˈwuë ˈmö, -sɩbhä wa zʋä ˈtɩɩ. (Tietiewaa 20:20) Nɩkpaa -wa -waa -tiamö lagɔwɛlɩɩ, wa kwänuë ˈn wa ˈcʋa lagɔwɛlɩɩ -yɩ kää gbëaa ˈmö. -Abhʋa Zoova ˈa Bhlɩnɩwaa, -aaa -zɩkpa a -gïganɩɛ ˈwlu a ˈyize glɩnɩ, maa -gligbë ˈkäda -aɲɩ ˈmö dɩba -wa ɔ yuë ˈmö -a glɩnɩɛ. Ɲɩbhɛlʋdaayuë -ɲɛ ŋlʋdaayuë ˈsɔ, -wa -käkänɩɛ dlɩsɛ ˈmö -a glɩnɩɛ. (2 Tesaloniikö 1:3) Zoova a -nʋa -gïganɩ ˈwlu, wa ˈkä Lagɔ ˈmäna ˈmö päla, ˈn wa ˈkä -mumuë kwänɩ, nza ˈwa -jɔlʋ wa -bhölɩnɩɛ ˈmö, -gligbë -mämaa ˈnɩɛ -sɩbhä a -jɔlʋ -yi.​—-A zɛlɩ Psaume 33:12 -ɲɛ Tietiewaa 20:35 ˈsɔ ˈmö.