Arc Titus a bili beta mekôn mebaé ma liti beta jam a nga boban bôte ba kôme yem. Ve jame da, abui bôt é nji yeme na, beta nkañ a ne zañ éve’ela éte a Kalate Zambe: Arc Titus a liti teke nkobô na, nkulan ajô ya Kalate Zambe ô nga tôéban.

Atata’a ya ntete mimbu ya É.J., Éjôé ya Rome é mbe é taté e Grande Bretagne a Gaule (vôme ba loene dene na France) akekui Égypte, a abôta si ete é mbe évôvoé a nya mvo’é, e bu’uban a abui akum. Ve afôla éziñe ya si éte é mbe é taé Rome nlô kom ése: Judée, jo’ojo’o nlam.

Encyclopédie de la Rome antique a jô na: “Abui mebôta me si me mbe éjôé Rome si me nji dañe so jo’ojo’o a éngana’a ane Judée. Bejuif be nga to be wô’ô ôlun amu bemasa bap, beyeñ, be mbe teke bisi metume map, a Beromain be mbe be yen éngana’a Bejuif ane jame da so mbia ziñ.” Abui Bejuif be nga to be yange’e Messie na, a nyoñ ngap a mam me pôlitik. Messie te a nga ye titane Beromain, bôte Bejuif be nga to be vini’i, a beta telé melu ya mefo’o asu Israël. Ve mbu 33 É.J., Yésus Krist a nga jô na, Jérusalem a zu tôbane beta ébubua mfe.

Yésus a nga jô na: “Amu melu me aye bo, éyoñ besiñe bôé be aye bô’ô wo ékôndôk mimfa’a mise, a bômane wo ne kpwok! a dipe wo a mezene mese, be aye bibi wo si, a bone bôé bese; be aye li’i wo, te yen ako’ e bete da vo’o yôp; amu ô nga bo te yem éyoñ Zambe a nga zu jome wo.”​—Luc 19:43, 44.

Mejô me Yésus me nga bo na beyé’é bé be tabe fe’e ne vema. Mvuse melu mebaé, éyoñe be nga yene temple ya Jérusalem, wua ya be be a nga kam a jô na: “A Ñye’ele, tame yen aka’a meko’o di, a aka’a nlôñane di?” E n’été na, meko’o m’éziñe ya temple me mbe ayap a lôte méta 11, ndam méta 5, a me mbe nté méta 3! Ve Yésus a nga yalan a jô’ô be na: “Melu ma zu e mme mete e biôme bise mi lôô bi, teke akok da ye li’i e bete di avo’o yôp teke na ba sô’ôlô de si.”​—Marc 13:1; Luc 21:6, Mfefé Nkôñelan.

Yésus a nga beta jô be na: “Éyoñ mi ayene minsamba bezimbi mi bôma’ane Jérusalem ne kpwok, yemekane na nlam ôte wo aye tyamé ana’ana. Éyoñe te, bôt be ne Judée, be kele’ mimbili minkô; a bôt be to nlam ôte, be kôlô’ô vôm ate; a bôt be ne mefup, be bo te ke wôé.” (Luc 21:20, 21) Ye mejô me Yésus me nga tôébane fo’o?

Mimbu mewôm mela a mila mi nga lôt, a si ya Judée é mbe é ngenan éjôé ya Rome si. Ve, mbu 66 É.J. éyoñe procureur ya Judée, mone Romain Gessius Florus a nga nyoñ akum e mbe temple a n’étyi, nde Bejuif be nga too bezimba be nga kañ a bômane Jérusalem. Ane be nga ke wôé bôte be nga too nda Beromain be mbe be tabe’e Jérusalem, a yôtane na, be kôlôya éjôé Rome si.

 Éyoñe ngon élal é lôteya, nde bezimba ya Rome, bôt a lôte 30 000, be nga so Jérusalem na ba zu fite nsisim éngana’a; Cestius Gallus nnye a mbe a wulu be. Beromain be nga ji’a mane nyiine tison été a taté na ba bôé mimfine mi mbe nseñ mfa’a temple a mbe. Ve teke fo’o yem amu jé, be nga beta bulan. Ane Bejuif be mbe éngana’a be nga vak a taté na ba tôñe be été été. Mbôle mengam mete mebaane me nga ke, nde Bekristen be nga ba’ale mebendé Yésus a nga ve be, be nga kôlô Jérusalem a tup, a ke tabe minkôle mi mbe mfa’a Ôsôé Jourdain yat.​—Matthieu 24:15, 16.

Mbu ô nga tya’a valé, Rome a nga beta tyi’i na a ke wosane Judée; Géneral Vespasien a mone wé Titus, mbe be mbe be wulu’u nkane bita ôte. Ve, mvus awu Kéza Nero, mbu 68 É.J., Vespasien a nga bulane Rome na, a ke nyoñ éto njôô, a li’i nkane bita mo me mone wé Titus; bezimba y’été be mbe bôte bebé 60 000.

E Ngone samane ya mbu 70 É.J., Titus a nga jô bezimba bé na be mane tyi’i bilé bise bi mbe afane ya Judée a lôñe mimfin mi mbe nté kiliméta 7, mi bôma’ane Jérusalem. Ngon ébulu, Beromain be nga wôlé a di’i tison a temple, a be nga li’i ve mekok, fo’o v’ane Yésus a nga jô ôsusua. (Luc 19:43, 44) Metañ méziñ be nga ba’ale ma liti na, “bôte be nga wu Jérusalem a bitisone bivok, be mbe bo ézezañ bôte toyini 250 a toyini 500.”

Mbu 71 É.J., Titus a nga bulan Italie a bôte ya Rome be nga nyoñe nye a abui mevak. Tison ése é nga jem abô’ô ya beta ndañan be mbe be ngenane teke tame jem e tison éte môs éziñ.

Jama bôt a mbe fe’e ne vema a abim akum be nga liti be minjoñe ya Rome. Be nga tabe nju’ulane mis a besitima nkane bita ô nga wôlé, beta bewagon be bili bive’ela ya bita, a biôme bi nga nyoñebane temple ya Jérusalem.

Titus a nga nyoñ éto ésa wé Vespasien, a bo kéza mbu 79 É.J. Ve, fo’o ve mvuse mimbu mibaé, Titus ve wu atemetem. Monyañ wé Domitien ve nyoñ éto njô, a teke jañelé éyoñ, ane a nga lôñe beta arc asu Titus na, é lu’u nye.

Melu ma, betoyini bemillion be bôt ba zu mbu ôse Rome na, be zu ti’i dis a yen Arc Titus. Abui y’été da yen éve’ela éte ane atyeñe mboan ésaé, ba bevok ane ndeme ja volô na, be simesane beta éjôé bekéza ya Rome, a ba befe ba yene je ane beta éve’ela a bo na, be simesan nkuane Jérusalem a temple wé be nga ku.

Ve asu bôte ba kôme lañe Bible, Arc Titus a bili beta atinan. A ne éve’ela ja liti teke nkobô na, minkulane mejô ya Kalate Zambe mi ne betotyi, bi ne tabe mie ndi, a ja yemete fe na, minkulane mejô mite mia so be Zambe.​—2 Pierre 1:19-21.