1-2. Beta ntyi’ane mbé bejuif be mbe be nyiñi’i Babylone be mbe be yiane nyoñ? (Esdras 1:2-4)

 NJÔ bôt a nga jô na bejuif be mbe be tabeya minkôme Babylone bebé mimbu 70 na be ntoo fili ya bulane si jap, Israël. (Lañe’e Esdras 1:2-4.) Yéhôva étame nnye a mbe ve bo na jam éte é boban. Amu jé bi ne jô nalé? Bôte ya Babylone be mbe teke suu minkôme miap. (Ésa. 14:4, 17) Ve ayoñ afe é nga dañe bebabylonien bita, ane mfefé njô bôt ô nga jô bejuif na be ntoo ve bulane si jap. Ajô te, mone bejuif ase, e dañe dañe minlô ya menda me bôte mi mbe na mia nyoñe beta ntyi’an; nge ba bulane si jap nge li’i Babylone. Ntyi’an ôte ô nji be tyi’ibi ya nyoñ. Amu jé?

² Abui bejuif é mbe é ntoo benya bôtô, a é nji be tyi’ibi asu dap na be bo abim ayap dulu éte. Mbôl abui bejuif é nga bialé Babylone, tison éte étame nje be mbe be yeme’e. Asu dap, Israël a mbe fo’o ve si bimvame biap. Nde fe, bejuif béziñe be mbe be maneya kôan abui akume Babylone, ajô te é nji be tyi’ibi asu dap na be li’i abeñe menda dap, menda bisaé map a ke nyiñe si be nji be be yeme’e.

3. Bibotane bivé bi mbe bi yange bejuif be nga tyi’i na ba bulan Israël?

³ Bejuif be mbe be kañe’e Yéhôva be mbe be yeme’e na bibotane ba ye bi éyoñe ba ye bulan Israël bia dañe mame mese be ne nyume bebien. Ébotan é mbe é dañe’e bibotane bite bise é mbe fane ya ke kañe Yéhôva. Akusa bo Babylone a mbe a bili betemple a lôte 50, ve teke temple wua ya été a mbe asu Yéhôva. Bone b’Israël be nji be be bili autel éziñe ya ve Yéhôva metuna’a aval Atiñe Moïse é mbe é jô’ô, a nta’ane mam éziñ ô nji bobane Babylone asu na beprêtre be ve metuna’a. Nde fe abui bôte ya Babylone é  mbe é kañe’e bivuse bezambe a be nji be be semé’é memvinda me Yéhôva. Ajô te, betoyini bejuif be mbe be ko Zambe woñe be nga tyi’i na ba bulane si jap asu na be beta ke telé nya ékaña’a.

4. Jé Yéhôva a nga ka’ale bejuif be nga bulan Israël?

⁴ É nji be tyi’ibi ya kôlô Babylone a ke Israël, dulu éte é mbe é nyoñe’e bebé ngon ényin. Ve Yéhôva a nga ka’ale bone b’Israël na, teke jam éziñe da ye kamane be na be bulane si jap. Kalate Ésaïe a jô na: “Kômane zene Yéhôva fé été; tye’an mfaka mfa’a ya Zambe wongan nkôte si été. . . . Bikôndô bia ye boban ne bii, a mevôm me ne benekebeneke ma ye boban nje’ese.” (Ésa. 40:3, 4) Tame ve’ele bo ane wo yen: zene ja ke nkôte si é to nje’ese. Bôte ba wulu zen éte be bili angôndô ya beta ébotan! Da ye dañe bo tyi’ibi asu dap na be wulu avôle zen é ne nje’ese a lôte na be wulu zen é ne njalan a minkôl a bikôndôk.

5. Éyôlé évé be nga ve zen é mbe é téé Babylone é kele’e Israël?

⁵ Den, abui minjoñ é bili biyôlé nge ke benombo. Zene ba jô je kalate Ésaïe fe é bili éyôlé. Bia lañe na: “Mfaka wo ye bo wôé, a zen, a ja ye lobane na, Zene ya étyi; jôm é ne mvin ja ye bo te lôt été.” (Ésa. 35:8) Ngaka’a éte é mbe é tinan aya asu bone b’Israël? A ja tinan aya asu bebo bisaé be Yéhôva ya den?

6. Amu jé ba loone zene nyi na zene ya étyi?

⁶ “Zene ya étyi,” ngo’o abim abeñ éyôlé éte! Amu jé ba jô na zen éte é ne étyi? Amu “jôm é ne mvin” ja ye ke beta bo Israël, ba ye ke beta kañese na mone bejuif éziñ a bo mvine mame ya bisôk, a kañe bezambe befe, nge ke na a bo mvite nsem éfe. Bejuif ba ye bulane si jap ba ye bo “ayoñ é ne étyi” asu Zambe wop. (Deut. 7:6) Nalé a nji tinane na bôte be nga kôlô Babylone be nji yiane beta bo mintyendane miziñ asu na be tu’a ve Yéhôva nlem avak.

7. Mintyendane mivé bejuif béziñe be mbe be yiane bo? Va’a éve’an.

⁷ Avale bia te yene yôp, abui bejuif é nga bialé Babylone, a abui ya be be é mbe fe é nga yiane yene mam ane bôte ya wôé. Mvus abui mimbu, valé ate bone b’Israël be bulaneya si jap, Esdras a nga wô’ô na bejuif béziñe be nga lu’u binga ya meyoñe me nji be me kañe’e Yéhôva. (Nkôl. 34:15, 16; Esdras 9:1, 2) Mvuse ya valé, ngovina Néhémie a mbe fe’e ne vema, éyoñ a nga yene na bone be nga bialé Israël ba kate kui na be kobô nkobô bejuif. (Deut. 6:6, 7; Néh. 13:23, 24) Aval avé bone bete be mbe ve nye’e Yéhôva a kañe nye nge ba wô’ô ki nkobô Hébreu, nkobô be nga dañe belane wô asu na be tili Kalate Zambe? (Esdras 10:3, 44) Bejuif bete be mbe be yiane bo beta mintyendan, ve é mbe é dañe tyi’ibi asu dap na be bo mintyendane mite Israël, vôme be mbe be va’a ngule na be beta télé nya ékaña’a.​—Néh. 8:8, 9.

8. Amu jé jam é nga bobane den a ntoo ayap éyoñ é ne mfi asu dangan? (Fombô’ô fôtô ya ékô’ôla.)

⁸ Bôte béziñe be ne jô na, ‘a ne fo’o mbamba jam, ‘ve jam é nga kui bejuif melu mvuse da fombô bia vé?’ Bi ne jô na jam éte da fombô bia mfa’a éziñ amu bia fe bia wulu “Zene ya étyi.” To’o bi ne miñwo’one nge ke “mintômba mife,” bia bese bia yiane ke ôsu a wulu “Zene ya étyi” amu ja volô bia na bi ke ôsu a  kañe Yéhôva, ataté éyoñe ji akekui melu ma zu éyoñ Éjôé Zambe ja ye noo bia bibotane si va. b (Jean 10:16) Ataté mbu 1919 É.J., bemillion befam, binga a bongô be nga kôlô beta Babylone, safulu bifuse miñyebe ya si ése, a taté na ba wulu zene ya étyi. Éko éziñe wo fe ô ne nsamba ôte. É ne été na zen éte é yombôya den a lôteya mimbu 100, ve be nga taté na ba bo ésaé ya katé zen éte den a ntoo mintete mimbu.

9. Avale kalate Ésaïe 57:14 a liti, aval avé be nga bo ésaé ya kôme “Zene ya étyi”?

⁹ Éyoñe bejuif be nga kôlô Babylone, Yéhôva a nga volô be na be dañe minju’u mise be nga tôbane mie. (Lañe’e Ésaïe 57:14.) Jé ki bi ne jô asu bôte ba wulu “Zene ya étyi” melu ma? Mintete mimbu ôsusua na mbu 1919 wo kui, Yéhôva a nga belane bôte be mbe be ko nye woñe na be volô bôte bevo’o na be kôlô beta Babylone. (Fombô’ô Ésaïe 40:3.) Be nga yiane bo ésaé ya kôme zen asu na be ve bôte be mbe be bili mbamba été nsisime fane ya kôlô beta Babylone a kañe Yéhôva fufulu a bebo bisaé bé. Jé be mbe be yiane bo asu na be kôme “zen” éte? Bi tame zu yene bisaé biziñe be nga bo.

10-11. Aval avé nkulan a nkôñelane Kalate Zambe ô nga volô na benya mejôô ya Kalate Zambe be miaseban? (Fombô’ô fe fôtô.)

¹⁰ Nkulane bekalate. Azukui bebé mbu 1450, be mbe be ngenane be tili’i Kalate Zambe a mo. Ésaé éte é mbe é nyoñe’e abui éyoñ, ajô te é mbe ayaé ya yene Kalate Zambe, a be mbe be kuane nye angôndô ya mbia tañ. Ve éyoñe be nga kuli beminsini ba kuli bekalate, nalé a nga volô na be kuli abui Bekalate Zambe a na be kabe be tyi’ibi.

¹¹ Nkôñelane bekalate. Bôte be nga bo abui mimbu be dañe belane Kalate Zambe a mbe ntilane nkobô Latin, ve bôte be nga bo beta besikôlô étame mbe be mbe ngule ya wô’ô nkobô ôte. Éyoñe nkulane bekalate ô nga bo tyi’ibi, bôte be mbe be ko Zambe woñe be nga saé ngul asu na be kôñelane Kalate Zambe minkobô abui bôt é mbe ngule ya wôk. Nalé a nga volô bôte be mbe be lañe’e Kalate Zambe na be kôme yene nsela’ane a ne zañe mame betebe ôsu ya miñyebe be mbe be ye’ele be a mame Kalate Zambe a kôme ye’ele.

12-13. Va’a éve’ane ja liti aval avé beyé’é Kalate Zambe béziñe ya ntete mimbu 19 be nga taté na ba kulane bivuse miñye’elan.

¹² Bikpwelé asu ayé’é Kalate Zambe. Beyé’é Kalate Zambe be nga yem abui mam éyoñe be nga taté na ba lañe Kalate Zambe édo’o été. Ve betebe ôsu ya menda me zambe be nga wô’ô angôndô ya abé éyoñe be nga yen ane beyé’é Bible ba taté na ba kate bôte bevok mame be mbe be yé’é. Éve’an é ne na, ntete mimbu 19 bôte béziñe be mbe be ko Zambe be nga taté na ba kuli bone minsoé mi kalate mi mbe mi kula’ane bikotekote miñye’elane betebe ôsu ya menda me zambe be mbe be ye’ele bôt.

¹³ Bebé mbu 1835, môt éziñ a mbe a ko Zambe woñ a too jôé na Henry Grew a nga kuli mone nsoé kalate éziñ a mbe a kobô’ô ajô ya jame da boban éyoñe môt a wu. Nsoé kalate ôte, Henry Grew a nga liti a zene ya Kalate Zambe na nsisim ô ne teke wu ô ne jôme Zambe émien a tyi’i na a ve bôte béziñ, a nji bo jôme bôte bese  ba bialé a je aval abui bivuse miñyebe da ye’ele. Mbu 1837, nkate foé éziñ a too jôé na George Storrs a nga yene mone nsoé kalate ate éyoñ a mbe a bete minsini minkoñ. Éyoñ a nga mane nye lañ, a nga tabe ndi na a yeneya benya mejôô, nde a nga tyi’i na nye fe a zu kate bôte bevok mam a ndôme mane yé’é. Mbu 1842, a nga bo abui minkañete mi too nlô ajô na: “Les méchants sont-ils immortels?” Mame George Storrs a nga tili me nga nambe ésoé ndôman éziñ é too jôé na Charles Taze Russell nya abuii.

14. Aval avé Mojañe Russell a bemvôé bé be nga bu’uban ésaé bôte be mbe be ôsu be nga bo? (Fombô’ô fe fôtô.)

¹⁴ Aval avé Mojañe Russell a bemvôé bé be nga bu’ubane mbamba ésaé ya katé zene ya étyi bôte bevok be nga taté na ba bo? Éyoñe be mbe be yé’é, be nga belane belexique, beconcordance, a abui minkôñelane mi Kalate Zambe bôte bevo’o be nga kuli. Be mbe fe be bili bikpwelé bi nga volô be na be fa’a Kalate Zambe bôte béziñ ane Henry Grew, George Storrs, a bôte befe be nga kuli. Mojañe Russell a bemvôé bé bebiene fe be nga kômesane Zene ya étyi éyoñe be nga kuli abui bekalate a minsoé mi kalate mi mbe mi timine minlô mejô ya Kalate Zambe.

15. Beta jame mbé a nga bobane mbu 1919?

¹⁵ Mbu 1919, bebo bisaé be Yéhôva be nga kôlô éto belo ya beta Babylone. Mbu ôte ôbiene ñwô “ôlo ô ne mewôk a fek” ô nga tebe asu na ô tame bôte bese be nga zu nyiine “Zene ya étyi” mbamba nsôan. (Matt. 24:45-47) A zene ya ésaé bitôtôlô “bekaté zene” ya melu mvuse be nga bo, bôte ba wulu zene ya étyi be ne ngule ya bi nya ñyemane a lat a nsôñane Yéhôva. (Mink. 4:18) Be ne fe ngule ya tôñe memvinda me Yéhôva binyiñe biap. Yéhôva a nji yange na bebo bisaé bé be mane tyendé mame mese éyoñe jia. Ve a fubu be ane  éyoñe ja lôt. (Fombô’ô nka’ale ô ne na, “ Yéhôva a fubu bebo bisaé bé ôte’ete’e ôte’etek.”) Ngo’o abime meva’a bia bese bia ye wôk éyoñe mimboone mi mame miangane mise mia ye ve Zambe wongane nlem avak!​—Col. 1:10.

16. Ataté mbu 1919, ésaé évé ja bobane “Zene ya étyi”? (Ésaïe 48:17; 60:17)

¹⁶ Asu na zen é yombô éyoñ ése, ba yiane li je mban. Ataté mbu 1919, ésaé ya kôme “Zene ya étyi” é nga ke ôsu asu na abui bôt é bi fane ya kôlô beta Babylone. Nné ane ôlo ô ne mewôk a fek ô nga tebe, ô taté ki ésaé. Mbu 1921, be nga kuli Harpe de Dieu asu na be volô bôte na be taté na ba yé’é benya mejôô ya Kalate Zambe. Kalate ate a nga kui bebé bekalate million ésaman, minkobô 36, abui bôt é nga yeme benya mejôô a zene ya Kalate ate. Ana’ana, bi ndôme bi édima kalate asu meyé’é, Bu’uban ényiñ nnôm éto! Melu ma su’ulane ma, Yéhôva a zuya a belan ékôane jé asu na é ve bia abui bidi ya nsisime bia volô bia na bi ke ôsu a wulu “Zene ya étyi.”​—Lañe’e Ésaïe 48:17; 60:17.

17-18. “Zene ya étyi” ja kee bôte vé?

¹⁷ Bi ne jô na éyoñ ése môt a kañese yé’é Kalate Zambe, a taté na wulu “Zene ya étyi.” Bôte béziñe ba wulu été mon étun éyoñ, mvuse ya valé be kôlô. Bevo’o ki ba nyoñe ntyi’ane ya wulu été akekui ba kui vôme ba ke. Ve nsili ô ne na, zen éte ja kee be vé?

¹⁸ Asu bôte be bili ndi nleme ya nyiñe yôp, “Zene ya étyi” ja kee be “Paradis Zambe” e yôp été. (Nlitan. 2:7) Ve asu bôte be bili ndi nleme ya nyiñe si va, zen éte ja kee be memane ya toyini mimbu Éjôé Krist si, éyoñe metyi ya abé ma ye mane vase bôte menyul. Nge wo wulu zen éte den, éngôngole te ve’ele lume je mvus. A te kôlô je nté ô ngenane teke sondô dulu da kee wo mfefé émo. Bia tame ñhe mia bese “mbamba dulu.”