1. Kañete’e mam me nga boban éyoñe Jérusalem a nga tyamban.

MBU 607 Ô.É.J., njô bôte ya Babylone Nebucadnetsar II a nkane bita wé, be nga bômane Jérusalem. Kalate Zambe a kañete jam e nga boban: “[Nebucadnetsar] a nga wôé bendômane bap a nkpwaté mekôn nda jap be nga telé étyi été, te ke wô’ô ndômane môt nge édun ngon éngôngo, to nnôme fam nge nyup nlô. . . . Ane be nga di’i nda Zambe nduan, a tyam aka’a ya Jérusalem, a di’i menda me njô bôte mese ya été nduan, a ndaman mbamba bisua bise ya été.”​—2 Mka. 36:17, 19.

2. Jé Yéhôva a nga jô a lat a ntyamane ya Jérusalem, a jé é nga kui Bejuif?

² Bôte ya Jérusalem be nji teme ntyamane ya tison éte. Bekulu mejô be nga bemene Bejuif abui mimbu na, nge be kele ôsu a biasé metiñe me Zambe, ba ye wu e mo me bôte ya Babylone. Abui Bejuif é nga wu nkpwaté mekôn; ba bevok be nga lôt ényiñe jap ése e minkôm e Babylone. (Jr. 15:2) Aval avé be mbe be nyiñe wôé? Ye éto nkôme ya Babylone é bili nja éziñ e melu Bekristen? Nge nalé, éyoñ évé jame te e nga boban?

3. Aval avé minkôme ya Babylone mi mbe mi sela’an a éto ôlo bone b’Israël be nga nyiñ Égypte?

³ Jame bekulu mejô be nga jô e nga tôéban. Yéhôva a nga belane Jérémie na a lebe Bejuif be mbe na ba ke minkôm e Babylone na, be kañese mfefé été wop, be bo fe ngule ya bo mam méziñe wôé. A nga jô be na: “Lôñane menda [e Babylone] a tabe me été; béane mefup, a di bibuma ya été. Jeñan mvo’é ya nlam vôm me boya mia na mi ke minkôm, a ye’elane Yéhôva amu wô; amu mi aye yen mvo’é amu mvo’é ya été.” (Jr. 29:5, 7) Ba be mbe be bo’o Zambe mewôk, be mbe be nyiñ ôbe mvo’é. Bôte be nga nyoñe be e minkôm be nga ve be abime ngul éziñe ya bo mam map. Be mbe ngule ya ke bevôme bese ya nlam. Babylone a mbe vôm be mbe be bo’o avale makit ése. Minnôm bekalate mia liti na abui Bejuif e nga yé’é na da kus a kuane biôme wôé, ba bevok ki be mbe mintyetyeñe bekôme biôm. Bejuif béziñ be nga mane bik. Minkôme ya Babylone mi nji be ane éto ôlo bone b’Israël be nga nyiñ Égypte mintete mimbu ya ôsu.​—Lañe Nkôlan 2:23-25.

4. Nge ô vaa Bejuif be nga bo Yéhôva éngana’a, bôte bevé befe be nga ke minkôm e Babylone, a jé é mbe é kamane be na be kañe Yéhôva avale da yian?

⁴ Bejuif be mbe fo’o be jalé’é miñyiane miap ya minsôn, ve miñyiane ya nsisime ki? Temple Yéhôva a autel wé bi nga tyamban, beprêtre be nji be ngule ya beta bo ésaé jap avale da yian. Abime Bejuif éziñ e nga ke minkôme Babylone e nji bo jam e mbe e yiane fonos, ve e nga tôbane minjuk ane ba bese bevok. Be nga ve ngule ya tôñe metiñe me Zambe. Éve’an é ne na, e Babylone, Daniel a bemvôé bé​—Shadrac, Méschac, a Abed-Nego​—be nga bene di bidi be mbe be tyili’i Bejuif. A bia yeme na, Daniel a mbe mbane ya ye’elane Zambe. (Dn. 1:8; 6:10) Akusa bo nalé, éjôé ayoñe behédene si, é mbe ayaé na mbo ésaé Zambe a tôñe metiñ ne tiññ.

5. Ngaka’a fé Yéhôva a nga bo bebo bisaé bé, a amu jé ngaka’a éte é mbe beta ngaka’a?

⁵ Ye môs éziñ bone b’Israël be nga ye beta bo ngule ya kañe Yéhôva avale da yian? A nji be tyi’ibi jam. Babylone a mbe étyi te suu bôt a mbe a nyoñe minkôm. Ve Yéhôva a mbe a yeme jam a ye bo. A nga ka’a na a ye vaa bebo bisaé bé e minkôm, a nga bo fe de. Jame Yéhôva a jô da tôéban kom ése.​—És. 55:11.

6, 7. Amu jé é ne mfi na bi tu’a fas éto nkôme ya Babylone ya melu ma?

⁶ Ye Bekristen be tameya tebe aval été Bejuif be mbe be tele e Babylone? Nkume mmombô a bete a nga jô abui mimbu na, bebo bisaé be Zambe ya melu ma be nga ke minkôme ya Babylone mbu 1918, a na, be nga kôlô minkôm mbu 1919. Ve avale bia zu yen ayé’é di a di da zu, be mbe be yiane beta fas ajô te.

⁷ Tame fas: Beta Babylone a ne nsamba bivuse miñyebe mise ya émo. Nde ñhe, nge Bekristen be nga ye ke minkôme ya Babylone mbu 1918, be nga ye bo avale minkôm éziñ évuse ñyebe. Ve abui mam da liti na, mimbu mewôm ôsusua na beta bita bi ôsu bia boban, miñwo’an mi nji be mi ngenane minkôme ya Beta Babylone. Nya ajô a ne na, mi mbe mi kôlôya minkôme ya Beta Babylone mbu 1918. Miñwo’an mi nga tôbane fo’o beta étibila’a e beta bita bi ôsu. Ve étibila’a te é mbe é dañe so bijôé ya émo, sa ke Beta  Babylone. Nde ñhe bi ne jô na, bebo bisaé be Yéhôva be nji ke minkôme ya Beta Babylone mbu 1918.

8. Kate aval avé jo’ojo’o ékaña’a a nga nyiin ékôane benya Bekristen. (Fombô’ô fôtô ya atata’a ya ayé’é di.)

⁸ E Pentecôte ya mbu 33 ya É.J., betoyini Bejuif a beprosélyte, be nga nyoñe mbamba nsisim. Mimfefé Bekristene mite mi nga bo “ntoban mvoñe bôt, beprêtre be ne bejôô, mfuban ayoñ, bôt Zambe a bili mfa’a wé émien.” (Lañe 1 Pierre 2:9, 10.) Minlôman mi nga kôme ba’ale mekônda nté ôse mi mbe mi vee. Ve nné ane mi nga mane wu, ane bôte be mbe be kobô’ô “mejô me ne medu’an,” be nga nyiin e mekônda, na be “dutu beyé’é be tôñe be.” (Mam. 20:30; 2 Bet. 2:6-8) Abui ya été e mbe bemvendé ya mekônda, a mvuse ya valé e nga bo be “bisop.” Be nga telé betebe ôsu ya menda me Zambe, a too ke na Yésus a nga jô beyé’é bé na: “Mia bese mi ne bobenyañ.” (Mt. 23:8) Miñye’elane mi Aristote ba Platon, bephilosophe, mi nga tindi beta be bôte na be fulane miñye’elane ya bivuse miñyebe a mi ya Kalate Zambe. Ôte’ete’e ôte’etek, jo’ojo’o ékaña’a a nga nyiin ékôane benya Bekristen.

9. Kate aval avé éjôé ya Rome é nga suk bivuse Bekristen. Asu’ulane ya été e mbe aya?

⁹ Mbu 313 ya É.J., Njô bôte ya Rome Constantin, mone héden, a nga bo na éjôé é kañese miñyebe mia jô na mi ne Bekristen. Ataté éyoñe te, bôte ya menda me Zambe a bôte ya éjôé be mbe be nga bo mame fufulu. Éve’an é ne na, e Nicée, éyoñ ékôane be bisop, a bôte ba bo sikôlô Mejô me Zambe é nga man, njô bôt Constantin a nga jô na be titan Arius, prêtre a nga bo éngana’a, amu a nga bene yebe na Yésus a ne Zambe. Mvuse ya valé, éjôé njô bôte Théodose I si (379-395 ya É.J.), ñyebe Katôlôs, ñwô te ô mbe ô nto mfulan a bivuse miñye’elan, ô nga bo ñyebe ôsu ya Rome. Bôte ba yé’é mam me nga lôtane melu mvus ba jô na, behéden ya Rome be nga lobane na “Bekristen” ntete mimbu nyini. Nya ajô a ne na, éyoñe te nje miñyebe mia jô na mi ne Bekristen, mi nga ke fulan a bikôane behédene ya Rome, a bo ébu’a jia ya Beta Babylone. To’o nalé, mone nsamba miñwo’an, nnye ate a ne mbamba mvoñ, a nga ve ngul ése na a kañe Zambe akusa bo tyiñe jé é nji be é wô’ôban. (Lañe Matthieu 13:24, 25, 37-39, Mfefé Nkôñelan.) Be mbe fo’o e minkôme ya Babylone!

10. Mintete mimbu mi ôsu ya éyoñe jangan, jé é mbe ve bo na bôte be fase bedo’otene ya menda me Zambe?

¹⁰ Mintete mimbu mi ôsu ya éyoñe jangan, abui bôt e mbe ngule ya lañe Kalate Zambe ve nkobô Grèk nge ke nkobô Latin. Nalé a nga ve be ngule ya vek miñye’elane ya Kalate Zambe a bedo’oten ya menda me Zambe. Mbôle be mbe be lañe Kalate Zambe, bôte béziñ be nga taté na ba yene na bedo’oten ya menda me Zambe be ne bivus. Be mbe ve bo môt ase a kulane de mbia jam, nge ke wôé nye.

11. Aval avé betebe ôsu ya menda me Zambe be nga kamane bôte Kalate Zambe?

¹¹ Melu mete, abui bôt e nji be ngule ya lañe Kalate Zambe e minkobô a mbe ntilan. Nde fe, betebe ôsu ya menda me Zambe be mbe be wosa’ane bôte be mbe be jeñe na ba kôñelane Kalate Zambe e minkobô abui bôt e mbe e yeme. Amu nalé, betebe ôsu ya menda  me Zambe, a beyeme mam béziñ, mbe étam be mbe ngule ya lañe Kalate Zambe asu dap bebien, akusa bo na sa ke bese mbe be mbe ngule ya lañ a tili minkobô mite. Be mbe be foñôsô’ô môt ase a mbe a yene na miñye’elane ya nda Zambe mi nji yian. Éyoñe miñwo’ane mise mi nji be ngule ya tôkan vôme wua, mi mbe mi bo’o bone mengôs asoé asu bisulan. Aval ane ba be nga ke minkôm e Babylone e melu mvus, miñwoan, “beprêtre be ne bejôô,” be nji be ngule ya kañe Yéhôva nya nkañane. Beta Babylone a mbe fo’o a bili bôte minkôm!

12, 13. Mam mebaé mevé me nga volô bôte na be kôlô minkôme ya Beta Babylone? Timi’in.

¹² Ye môs éziñ, Benya Bekristen be nga ye beta bo fili ya kañe Zambe avale da yian? Ôwé! Beta be mam bebaé be nga bo na éfufup é taté na ja faé e dibi été. Jam ôsu, be nga kôme minsini a tili e zia mimbu 1450. Ôsusua na minsini ate a kui Europe, bôte be mbe be tili’i Kalate Zambe a mo. Mintilane mite mi mbe ayaé ya yen, a dia. Bôte be nga jô na, ntyetyeñe ntili mam ô mbe ô nyoñe ngon awôm na ô tili fo’o ve afebe da ya Kalate Zambe! Nde fe, biôm betili mam be mbe be bela’ane bie (vélin nge parchemin) bi mbe mbia tañ. Ve éyoñe ntyetyeñe ntili mam ô mbe ô belane minsini a afep, ésaé é mbe tyi’ibi​—a mbe ngule ya kuli mefebe 1 300 môse wua!

¹³ Jame baa, mon angôse miñyôyok mi bôt a nga nyoñe ntyi’ane ya kôñelane Kalate Zambe e minkobô abui bôte da kobô atata’a ya zia mimbu 1600. Abui bekôñelan bekalate e nga fam awu na da bo ésaé te. Betebe ôsu ya  menda me Zambe be nga wô’ô de mbia abé. Be mbe be koo woñ amu be mbe be yeme na, nge Kalate Zambe a ku e mo me mbo ésaé Zambe, fam nge minga, ba ye tebe mbia été! Nné ane bôte be nga taté na ba bi Kalate Zambe, nde be nga taté fe na ba lañe nye. Nté be mbe be lañe nye, be mbe be sili’i minsili mi: E vé nye Kalate Zambe a kobô ajô ya nduan ésôp (purgatoire), moné ba ve asu bisulane mewu, ajô bepap a becardinal? Mfa’a ya betebe ôsu nalé a mbe ébiasé. Ye môt éziñ a mbe fo’o ngule ya sili betebe ôsu avale minsili te nga? Jam bia yem e ne na, be nji tek. Bôte be mbe be simesa’ane na bedo’otene ya menda me Zambe be ne bivus, be mbe ane mekut e mise map. Abui bedo’oten e mbe e so’o miñye’elane mi Aristote ba Platon​—mbe bete be nga nyiñ ôsusua na Yésus Krist a bialé. Betebe ôsu be mbe be tyi’i na be wôé avale bôte te; a éjôé é mbe é su’u be. Nsôñane wop ô mbe na, bôte be bo teke beta lañe Kalate Zambe, a sili be minsili. Mboane te ô nga wulu abui bevôm. Ve mone nsamba miñyôyok mi bôt, a nga bene bo Beta Babylone mewôk. Be mbe be mbili évé ya Mejô me Zambe​—ve be nji kômbô su’u valé! A mbe éyoñe ya kôlô minkôme ya évuse ñyebe.

14. (a) Jé é nga volô bôte na be wô’ô benya mejôô ya Kalate Zambe e memane ya mimbu 1800? (b) Katek avale mojañe Russell a nga jeñe benya mejôô.

¹⁴ Abui bôt e mbe e wô’ô évé ya yeme benya mejôô, e nga tup, a ke bevôme betebe ôsu ya menda me Zambe be nji be be dañe jôé bôt. Teke môt éziñ a mbe a yiane kate be jam be bo, be mbe be kômbô’ô lañ, e yé’é, a laan a bôt. Avale vôme te, Amelka, nde Charles Taze Russell a mone nsamba bôt, be nga taté na ba yé’é Kalate Zambe nya ñyé’ane e memane ya mimbu 1800. Mojañe Russell a mbe a taté kômbô yeme ñyebe wo ye’ele benya mejôô. A nga ke a fase miñye’elane ya abui miñyebe, to’o mi mi nji be Bekristen na, a yem nge mia ye’ele mam Kalate Zambe a jô. A nga ji’a yemelane na, teke ñyebe éziñe wo kôme bo mam mese Kalate Zambe a jô. Môs éziñ a nga bo na ba betebe ôsu ya miñyebe be tôkan, a buni’i na ba ye kañese benya mejôô ba be bôte bé be nga yen e Kalate Zambe, a ye’ele be bôt e menda me Zambe map. Betebe ôsu be nji bisi be. Valé nye beyé’é Kalate Zambe be nga yeme na: Be se ngule ya bo élat éziñ a bôte be tyi’iya na ba kabetan évuse ñyebe.​—Lañe 2 Becorinthien 6:14.

15. (a) Bekristen be nga nyiine minkôme ya Beta Babylone éyoñ évé? (b) Minsili mivé bia ye yalan ayé’é da zu?

¹⁵ Bia te yene na, benya Bekristen be nga nyiine minkôme ya Babylone mon éyoñe mvus awu ya nlômane wo su’ulan. Ve minsili mife mi ngenan: Mam mevé mefe ma liti na, mimbu mewôm ôsusua mbu 1914, miñwo’an mi mbe fo’o mi kôlôya minkôme ya Beta Babylone, a na sa ke éyoñe te nje mi nga ke minkôm? Ye é ne été na éyoñe ya beta bita bi ôsu, Yéhôva a nga wô’ô bebo bisaé bé ôlun amu be nga sé’é ésaé nkañete? A, ye Yéhôva a nga wô’ô bobejañe béziñ abé amu be nji ba’ale été Bekristen jap éyoñe bita? A di da su’ulan, nge Bekristen be nga ke minkôme ya évuse ñyebe ntete mimbu baa ya É.J., éyoñ évé nje be nga kôlô minkôme mite? Mbamba minsili le. Mmie bia ye yalan ayé’é da zu.