1, 2. (a) Beta mbe’e mbé bebiaé be bili, a aval avé be ne kui na be be’e wô? (b) Mam menyine mevé bia zu fas?

BEBIAÉ béziñe ya France ba jô na: “Bia kañe Yéhôva, ve nalé a nji tinane na bone bangane fe ba ye bo avale da. Mbunan ô nji bo jôme môt a bialé je. Bongô ba bi wô ôte’ete’e ôte’etek.” Mojañ éziñe ya Australie a nga tili na: “E volô bone na be yemete mbunane wop, a ne beta ésaé. Wo yiane kôme belane biôm bise ô bili. Ô ne buni na, ô kômeya ve mone wôé éyalane ja yiane nsili wé. Ve wo ye tem a nga beta wo sili nsili te wua wua. Éyalan éziñ é ne yiane mone wôé den, ve akiti é teke fe beta yiane nye. E ne sili na ô bo mban ya lañe minlô mejô miziñ.”

² Nge ô ne mbiaé, ye wo simesane biyoñe biziñe na, ô se ngule ya ye’ele, a mé bone bôé na be bo befam a binga be bili mbunan? E ne été na, a fek jangan étam bi se ngule ya bo jam éziñ! (Jr. 10:23) Ve bi ne kui na bi bo de éyoñe bia jô’é na Zambe a wulu bia. Tame yene mam menyine me ne volô wo, nté wo yemete mbunane bone bôé: (1) Jeñek na ô kôme be yem. (2) Futi’i nlem éyoñe wo ye’ele be. (3) Bela’ane mbamba bive’ela. (4) Bo’ok ôjibi a mban meye’elan.

3. Aval avé bebiaé be ne jeñe na be vu fatane ñye’elane Yésus?

³ Yésus a nji be a ko woñe ya sili beyé’é bé mam ba buni. (Mt. 16:13-15) Jeñek na ô vu éve’ela jé. Wo yiane tobe mbamba éyoñe na mia be bone bôé mi laan, be kate wo asimesane dap. Mi ne kobô ajô ya bisô bia bialé be nlem. Ésoé mojañ éziñe ya Austalie é bili mimbu 15 é nga tili na: “Pepa a wô’ô bo a kobô’ô ma mame ya mbunane wom, a volô’ô fe ma na me fas. A wô’ô ma sili na: ‘Jé Kalate Zambe a jô?’ ‘Ye wo buni mam a jô?’ ‘Amu jé wo buni me?’ A yi na me yalan a bifia biam, sa ke a bifia bié nge bi bi Mema. Nté ma yaé nde fe ma bo ngule ya yalane minsili miam nalé.”

4. Amu jé é ne mfi na, bi bo teke biasé minsili mi bongô? Va’ak éve’an.

⁴ Nge ésoé é bili bisô a lat a ñye’elan éziñ, te wô’ô ôlun, nge na te yalane nye abé. Jeñek a ôjibi na ô volô nye na a fas ajô te. Ésa éziñ a jô na: “Te biasé minsili mi mone wôé. Te yene na mi nji bo mfi, a te jeñe na ô kobô mam mefe fo’o ve amu na, wo wô’ô minsili mié ôson.” Yeme na, éyoñe nyo mon a sili minsili, a ne amu a kômbô yem. Yésus émien a mbe a sili’i minsili éyoñ a mbe a bili mimbu 12. (Lañe Luc 2:46.) Mongô éziñe ya Danemark a bili mimbu 15 a jô na: “Éyoñe me nga jô bebiaé bam na, me nji yeme nge bia bi bili nya ñyebe, be nga nyoñe ma a évôvoé ése akusa bo be mbe ve wô’ô ma ôlun. Be nga belane Kalate Zambe na be yalane minsili miam mise.”

5. Jé bebiaé be ne bo to’o ba buni na bone bap be bili mbunan?

⁵ Jeñek na ô kôme yem bone bôé​—asimesane dap, avale ba wô’ôtane mam, minjuk miap. Te buni na, be bili mbunane fo’o ve amu na ba tabe bisulan a kañete a wo. Bo’ok ô kobô’ô be mame ya nsisim éyoñe mia bo bisaé ya nda. Ye’elan a be, ye’elane fe asu dap. Tabe’e ntyel a meve’ele me ne te’e mbunane wop, a volô’ô be na be dañe me.

6. Éyoñe bebiaé ba futi benya mejô ya Kalate Zambe minleme miap, mboane te wo volô be aya?

⁶ Éyoñe Yésus a mbe a ye’ele, a mbe a nambe’e minlem amu a mbe a nye’e Yéhôva, a nye’e Mejô me Zambe, a nye’e fe bôt. (Lc. 24:32; Jn. 7:46) Avale nye’ane te wo ye volô bebiaé na, be nambe minlem mi bone bap. (Lañe Deutéronome 6:5-8; Luc 6:45.) Nde ñhe, a bebiaé, bo’ané beta beyé’é be Kalate Zambe, a bekalate bangan ba timine nye. Nyoñek éyoñe ya fombô bitétéa, lañek fe minlô mejô mi ne bekalate bangan mia kobô ajô te. (Mt. 6:26, 28) Mboane te wo ye nene ñyemane wôé, wo ye nene mvean akéva wôé be Yéhôva, wo ye fe kômesane wo na ô yeme ye’ele bone be bone bôé.​—Lc. 6:40.

7, 8. Jé ja ye kui éyoñe mbiaé a ba’ale benya mejô ya Kalate Zambe nlem? Va’ak éve’an.

⁷ Éyoñe benya mejô ya Kalate Zambe be ne wo nlem, wo ye kômbô kate be nda bôte jôé. Bo’ok de éyoñ ése, sa ke ve éyoñe mia kômesane bisulan nge éyoñe mia bo ayé’é ya nda bôt. Nde fe, avale minlañe te da yiane so étam, a nlem été​—da yiane bo ngabe ya minlañe ya môs ôse. Beluk béziñe ya États-Unis ba kobô bongô ajô Yéhôva éyoñe ba yene fatan ététéa éziñ, nge ke éyoñe ba di bidi biziñ. Ba jô na: “Bi wô’ô ba’alane bone bangane na, Yéhôva a nga belane nye’ane wé a fek jé na a ve bia biôm bise  bi.” Éyoñe be ne afup, beluk ya Afrique du Sud ba kate bengone bap bebaé avale fese ja faa, a avale ja yaé. Bebiaé bete ba jô na: “Bia jeñe na bengone bangan be yeme semé ényiñ ébien, a mevale m’ényiñe me ne ayaé ya yem.”

⁸ Éyoñe mone wé a nga bi mimbu 10, ésa éziñe ya Australie a mbe a kômbô’ô yemete mbunane wé be Zambe a bitétéa, nde a nga yene mfi ya kee nye e vôme ba loene na musée. Ésa a jô na: “Bi nga yene fôtô ya minnôme bitétéa ya mañ ba loene na, betrilobite a b’ammonite. Minlem mi nga taé bia éyoñe bi nga yeme na, aval ane betit bia yen éyoñe ji, betit bete be mbe abeñe ya yen, ngumba, a ayaé ya yem, ve be maneya jañ. Nde, nge ényiñe ja taté a bitétéa bi ne tyi’ibi ya yem, e su’ulane ke man a bitétéa bi ne ayaé ya yem, amu jé minnôm bitétéa bite, bi mbe bi nto ayaé ya yem e melu mete? Jame te e nga bo na me tabe fek ne vema, a me nga ye’ele de mone wom.”

9. Bive’ela bivé bia wulu, a aval avé nyia éziñ a nga liti de?

⁹ Yésus a mbe a belane bive’ela bia bo na môt a fas, bia nambe nlem, a bo na môt a ba’ale mam a wôk. (Mt. 13:34, 35) Bongô ba fas abui. Ajô te, a bebiaé, jeñané na mi belan abui bive’ela éyoñe mia ye’ele. Nyia éziñe ya Japon a nga bo nalé. Éyoñe bobefam bé bebaé be nga bi mimbu muam a mimbu awôm, a nga kobô be ajô ya jôme ja buti si, ja funane ngenga ba loene na atmosphère, a njuk Zambe a nga nyoñe na a kôme je. A nga ve bobefame bé menyañ, minkôk, a kofi. Nde a nga jô be na, môt ase a bo nye élaé kofi. A jô na: “Be nga nyoñe njuk. Éyoñe me nga sili be amu jé ba te nyoñ abime njuk te, nde be nga yalane ma na, ba to be yi na ba bo avale kofi ma nye’e ma nyu. Ane me nga kate be na, Yéhôva a nga nyoñe njuk ya fulan abui bivuñulu na bi kôme ba’ale bia.” Éve’ela te e mbe e yiane ôkala wop, a be nga nye’e ñye’elan ô nga so été. Be nga ba’ale wô ayap!

10, 11. (a) Éve’ela évé ô ne belane je na, ô volô mone wôé na a yemete mbunane wé be Zambe? (Fombô’ô fôtô ya atata’a ya ayé’é di.) (b) Bive’ela bivé ô yeneya na bia wulu?

¹⁰ Asu na ô yemete mbunane mone wôé, ô ne fe belane nkobe biôm bia sili (recette) asu ñyamane belet nge gâteau. Aval avé? Éyoñ ô maneya yame gâteau nge belet, kate mone wôé mfi ya nkobe biôm ba yame wô gâteau. Mvuse ya valé, va’a nye ébuma éziñ, éko éziñe pomme de France, a sili’i na: “Ye wo to ô yeme na pomme de France nyi a nga taté a ‘nkobe biôm’?” Salek pomme de France ate bifase bibaé, a va’ak nye fese ya été. Ô ne kate nye na, bi se ngule ya lañe nkobô be nga “tili” wô nkobe biôm (ADN) ô ne fes été avale bia lañe wu ya nkobe biôme belet (recette). Ô ne sili nye na: “Nge nkobe biôm ba yame  wô gâteau (recette) ô bili môt a te tili wô, za a nga tili nkobe biôme (ADN) wo dañe minkobe mise asu pomme de France?” Nge mongô a nto ôbe’ebek, ô ne kate nye na e mam mese ma sili na élé pomme de France e yaé, me ne fes été. Mia bebaé mi ne jeñe bive’ela bife e mefebe 10 akekui 20 e nsoé kalate wongan ba loene na, Cinq questions à se poser sur l’origine de la vie.

¹¹ Abui bebiaé ba be bone bap, da nye’e da belane minlô mejô ya Réveillez-vous! vôm a ne ntilane na, “Hasard ou conception?” Nge ke na, ba belane nlô ajô te ane mbôka’a na be ye’ele bone be bone bap mam me ne tyi’ibi ya wôk. Éve’an é ne na, beluk béziñe ya Danemark be nga vek anone bityé a anon. Be nga jô na: “Anone bityé da funane fo’o anon. Ve ye anone bityé e ne biaé metyi, a bi bone b’anone bityé afe? Ye anon e bili ngumba vôme da ke sis? A nne ô ne vek éduñ ônone bityé a ji ônon wo yia aya? Za a dañe fek​—ye môt a nga kôm anone bityé, ye Nyô a nga té anon?” Avale minlañe te a mbamba minsili, mi ne volô mongô na a bi ‘nya fek,’ a yemete mbunan a bili be Zambe.​—Min. 2:10-12.

12. Aval avé bive’ela bi ne volô bongô na be yemete mbunane wop ya Kalate Zambe?

¹² Mbamba bive’ela bi ne fe yemete mbunane mongô na, Kalate Zambe a ne benya mejôô. Tame ve’ele fase kalate Job 26:7. (Lañe.) Aval avé ô ne liti na éfuse te ja so be Zambe? Ô ne belane mame wo yem. Ô ne fe bo na mone wôé a fas. Liti’i nye na Job a nga nyiñ ôsusua na betélescope, a biôm ba belane bie na ba ke e yôp bia bo. Ésaé ô ne ve mone wôé e ne bo na a liti na e mbe ayaé ya yem e melu mete na beta jôm éziñ aval ane si, a ne bo ñyem été teke betebe jôm éziñe yôp. Mongô a ne belan ébuma nge ke akok na a liti na biôm bi ne adit bia yiane betebe jôm éziñe yôp. Avale ñye’elane te da ye tindi mone wôé na a yeme na, Yehôva a mbe a tiliya e Kalate wé na, si é tyele e momo yôp ayap éyoñ ôsusua na bôte ba yeme de.​—Néh. 9:6.

13, 14. Aval avé bebiaé be ne liti bone bap na, miñye’elane ya Kalate Zambe mi ne mfi?

¹³ Da dañe mvo’é ya liti bone bôé na, miñye’elane ya Kalate Zambe mi ne mfi. (Lañe Besam 1:1-3.) Ô ne belan abui mezen. Ô ne kate bone bôé na be ve’ele simesane na ba ke nyiñ ékôte si é ne teke’e bôt, a na ba yiane top abime bôt éziñe ba be be ba ye ke nyiñe wôé. Sili’i be na, “Mefulu mevé môt ase ya nsamba bôte te a yiane bi nge ba kômbô nyiñ évôvoé été a mvo’é?” Ô ne fe liti be fek é ne e Begalate 5:19-23.

¹⁴ Mboane te ô ne ye’ele beta be mam bebaé. Jam ôsu, miñye’elane ya Kalate Zambe mia volô na bôte be nyiñe mvo’é, be saé fe fufulu. E di baa, Yéhôva a kômesane bia asu ényiñe ya mfefé émo a zene ya miñye’elan a ve bia den. (És. 54:13; Jn. 17:3) Asimesane te é ne volô wo na, ô tobe nkañete éziñ e bekalate bangan. Ô ne wô yen e vôm a ne ntilane na, “La Bible transforme des vies” e Nkume mmombô a bete. Nge ke na, nge môt éziñe ya akônda a nga bo beta mintyendane na a ve Yéhôva nlem avak, ô ne bañete nye nda jôé na a zu kañete nlañe wé. Avale bive’ela te da liti na, miñye’elane ya Kalate Zambe mi ne vevee!​—Beh. 4:12.

15. Nsôñan ôvé wo yiane taté bi éyoñe wo ye’ele bone bôé?

¹⁵ Ñye’elane bia nyoñe va ô ne na:  Éyoñe wo ye’ele bone bôé, te bo ve avale mame da. Bela’an ôsimesane wôé. Nté ba ke ba yaé nde fe wo yiane bo na be fase nalé. Bo’ok na meyé’é me bo mbamba éyoñe mevak, a ji ya yemete mbunan. Ésa éziñ a nga jô na: “Te ve’ele bili atek ya jeñe mimfefé mezene ya timine minnôme mi mam.”

16. Éyoñe wo ye’ele bone bôé, amu jé é ne mfi na ô bo ôjibi? Va’ak éve’an.

¹⁶ Nsisime Zambe ô ne mfi mfa’a ya na bi bi ngule mbunan. (Beg. 5:22, 23) Mbunan ô ne ane ébuma, wo nyoñ éyoñe ya yaé. Nde ñhe, wo yiane bo ôjibi a mban éyoñe wo ye’ele bone bôé. Ésa éziñe ya Japon a jô na: “Bia minga wom bia lôt abui éyoñ a bone bangan. Ataté éyoñe be mbe bone be bongô, ane ô vaa ve môse bisulan, me mbe me nyoñe minutene 15 môs ôse na ma bo be ayé’é. Minutene mite mi nji be ayap abui asu bia bese.” Njome mekônda éziñ a nga tili na: “Éyoñe me mbe ésoé, me mbe me bili abui minsili a bisô nlem, ve me nji be me yem avale me ne telé bifia na me kate de bôt. Nté éyoñ é mbe é lôtô, me nga bi biyalane ya minsili miam e bisulan, ayé’é ya nda bôt nge ke ayé’é étam. Jôme te nje e ne mfi na bebiaé be bo mbane ya ye’ele bone bap.”

17. Amu jé mbamba éve’ela bebiaé a ne mfi, a aval avé beluk béziñe be nga liti bengone bap avale mbamba éve’ela te?

¹⁷ E ne été na, biyoñe biziñ da ye dañe bo mfi na ô liti mbamba éve’ela mbunan. Bone bôé ba ye fombô wo a teke vaa nge beté, mbamba éve’ela wôé a ye tindi be na be bo mbamba be mam. Nde ñhe a bebiaé, kelané ôsu a yemete mbunane wônan, ndemben bone benan ba ye yene na Yéhôva a ne vevee mise menan. Éyoñe beluk béziñe ya Bermudes be bili minjuk, ba be bone bap ba sili Yéhôva mvolan. Ba jô fe bone bap na be bo avale da. Ba jô na: “Bia kate fe ntôle mona minga wongane na, ‘Tabe’e Yéhôva ndi a nlem ôse, kelek ôsu a bo mame ya nsisim, a te dañe tyele nlem e yôp.’ Éyoñ a yene bibotane bia bi, a yeme na Yéhôva a volô bia. Jame te da yemete mbunane wé be Zambe a e Kalate Zambe.”

18. Jé é ne mfi na bebiaé be yem?

¹⁸ Ve bongô bebien ba yiane jeñe na, be yemete mbunane wop. Bebiaé be ne bé a sôé wô mendim. Ve Zambe étam nnye a ne bo na ô yaé. (1 Bec. 3:6) Nde, ye’elane na ô bi mbamba nsisim, saék fe a ngul ése na ô ye’ele bone bôé. Éyoñe wo bo nalé, wo ve Yéhôva fane ya noo wo bibotan.​—Beép. 6:4.