“A NE mbo ésaé me nga top, a ye kate jôé dam bôt be ne te yeme Zambe a bejô bôt.” (Mam. 9:15) Tate Yésus a mbe a kobô’ô ajô mfefé Kristen éziñ, e mone Bejuif a nga su’ulane bo nlômane Paul.

Njô bôte ya Rome, Néron a mbe njô bôte wua ya “bejô bôte” Yésus a nga jô be. Ô ne wô’ôtan aya nge ô bili na wo kamane mbunane wôé ô tele avale njô bôte te ôsu? Nde ñhe, Bekristen be ne ntindane ya vu éve’ela Paul. (1 Bec. 11:1) Zene jia bi ne de bo é ne na, bi ke bia yen avale Paul a nga tebe bejô bôte ya éyoñe jé ôsu.

Metiñe me Moïse me mbe metiñe ya ayoñ Israël, a Bejuif be mbe be yiane me tôñe vôm ase. Mvuse Pentecôte 33  ya É.J. (Éyoñe Jangan), benya bebo bisaé be Zambe be nji be be beta bo ntindane ya tôñe metiñe me Moïse. (Mam. 15:28, 29; Beg. 4:9-11) Akôsa bo nalé, Paul a Bekristen bevok be nji be be biasé metiñ; be mbe ngule ya kañete abui Bejuif teke ajô. (1 Bec. 9:20) Bia yeme na, Paul a mbe a kele e Menda me Zambe. E wôé, a mbe ngule ya kañete bôte be mbe be yeme Zambe Abraham, a bôte be mbe ngule ya fase mintilane ya Kalate Zambe nkobô Hébreu.​—Mam. 9:19, 20; 13:5, 14-16; 14:1; 17:1, 2.

Minlômane mi nga tobe Jérusalem ane tine ya vôme ba tak ésaé nkañete. Be mbe be ye’ele éyoñ ése e temple. (Mam. 1:4; 2:46; 5:20) Môs éziñe Paul a nga ke e Jérusalem, ane be nga su’ulane ke bi nye wôé. Nde fe mejô mé e menda mejô me nga taté valé, akekui me nga kee nye e Rome.

Aval avé bijôé ya Rome bi mbe bi yene mame Paul a mbe a kañete? Nge bia kômbô bi éyalane ya nsili te, bia yiane taté jeñe na bi yem avale Beromain be mbe be yene miñyebe mise. Be nji be be tindi’i bôte ya meyoñe mefe na be kôlô miñyebe miap, ô vaa ve éyoñe be mbe be simesa’ane na ñyebe te wo wosan ayoñ, nge na wo ye’ele mbia be mam.

 Beromain be nga ve Bejuif ngule ya bo mam nlame wop. Kalate ba loene na, Backgrounds of Early Christianity (Énglis) a jô na: “Judaïsme (ñyebe Bejuif) a mbe a bili beta éto e Rome. . . . Bejuif be mbe fili ya kañe Zambe wop, a be nji be be yemete’e be na be kañe bezambe ya Rome. Be mbe ngule ya nyiñe metiñe map e si, metiñe bebien be mbe be telé’é.” Nde fe, be nji be ntindane ya nyine nkane bita. * Paul a mbe a yiane belane ngule ya bo mam Beromain be mbe be va’a Bejuif na, a kamane mbunane Bekristen a tele bijôé ôsu.

Besiñe be Paul be nga jeñ a abui mezene na, be tindi abui bôt a bijôé na be tebe nlôman e ngame yat. (Mam. 13:50; 14:2, 19; 18:12, 13) Tame yene jam e nga kui. Bemvendé ya akônda ya Jérusalem be nga wô’ô foé éziñ é yameta’an e zañe Bejuif na, Paul a kañete na bôt “be li’i Moïse.” Avale minsose te e mbe ve bo na, mimfefé Bekristen Bejuif mi simesane na, Paul a biasé minta’ane mi mam mi Zambe. Nde fe, Betyi’i mejô be mbe ve jô na, ñyebe Bekristen wo wosane ñyebe Bejuif. Nge e nga ye kui nalé, be nga ye foñôsô Bekristen be mbe Bejuif. Be nga ye titane be a kamane be na, be bo te beta kañete e temple nge ke e Menda me Zambe. Ajô te, bemvendé ya akônda be nga jô Paul na a ke temple, a ke liti na mejô ba bôté nye me nji bo été, a na a bo te wô’ô abé ya bo jôme Zambe a nji yemete nye na a bo.​—Mam. 21:18-27.

Paul a nga bo de, a jame te e nga ve nye fane ya ‘kaman a yemete mbamba foé.’ (Beph. 1:7) E temple, beta nsamba Bejuif ô nga kubu Paul nyul a kômbô wôé nye. Njô ya nkane bita ya Rome a nga nyii nye. Éyoñe be mbe be nga zu bôme Paul, nde a nga kate na a ne mone Beromain. Jame te e nga bo na be kee nye e Césarée, e vôme Beromain be mbe be tebele’e mame ya Judée. E wôé, a nga bi fane bôte befe be nji tame bi na, a kañete bijôé a ayok ése. Jame te e nga bo na, ñyebe Bekristen ô nyine bevôme bôt be nji be be yeme wô.

Kalate Mam Minlôman 24 a liti bia avale be nga tyik ajô Paul be Félix, mone Romain, ngovina ya Judée a nga wôk mam bôte be mbe be jô’ô a lat a Bekristen. Bejuif be nga bôté Paul ajô na, a biasé metiñe Beromain mevale melal. Be nga jô na, a tindi Bejuif be mbe éjôé Beromain si na be bo mengam mengam; na a ne ntebe ôsu ya mbia ñyebe; a na a jeñe na a ve temple Beromain be mbe be ba’ale mvit. (Mam. 24:5, 6) Mam mete me mbe ve bo na, be tyik na Paul a yian awu.

Bekristen ya melu ma ba yiane yem avale Paul a nga dañe mejô mete. A nga tabe évôvoé, a nga liti fe ésemé. Paul a nga belane metiñ, a kobô ajô bekuli mejô, a sili fe na be ve nye ngule ya bo ‘Zambe ya bimvam bié’ ésaé. Ngule te nje Bejuif bevok be mbe be bili éjôé Beromain si. (Mam. 24:14) Éyoñe te fe, Paul a nga bi fane ya kaman, a kañete mbunane wé be ngovina Porcius Festus aval a nga taté bo be Njô bôte Hérode Agrippa.

Mvuse ya valé, mbôle Paul a mbe a yeme na a ne ngule ya bi môt a vô’ôlô nye teke ôbangam, nde a nga jô na: “Me ake ajô dam be César!”​—njô bôt a mbe a dañe bejô bôte ya éyoñe te.​—Mam. 25:11.

Mvuse ya valé, éngele a nga kate Paul na: “Wo aye fo’o ke tebe asu César.” (Mam. 27:24) Njô bôte ya Rome, Néron, a nga jô atata’a ya éjôé jé na, sa ke nnye a ye tyi’i mejô mese. Mimbu muam ya atata’a éjôé jé, a mbe éyoñ ése a bo na bôte befe be tyi’i mejô. Kalate La vie et les épîtres de saint Paul a jô na, éyoñe Néron a mbe a yebe’e na émien a tyik ajô éziñ, a mbe a vô’ôlô ajô te nda jé, e vôm bevee melebe bé be mbe ve volô nye de wôk, amu be mbe be yem abui mam, be bili fe tyiñ.

 Kalate Zambe a nji jô na Néron émien a nga wôk, a tyik ajô Paul nge na, a nga jô môte mfe na a ke vô’ôlô jame Paul a mbe a bili na a jô, a ke nye de kat. Mfa’a ya ajô te Paul a nga jô na a kañe Zambe Bejuif a na, a tindi bôte bese na be ve bijôé duma da yiane bie. (Bero. 13:1-7; Tt. 3:1, 2) Bia yene fo’o na, Paul a nga bo ngule ya kamane mbamba foé a tele beta bijôé​—aval ane César ôsu.​—Beph. 2:24; Phm. 22.

Yésus a nga jô beyé’é bé na: “Be aye ke mia be bejô bôt be ne tyôtyoé a ba be ne anen amu ajô dam, nalé mi aye liti bôte bete a meyoñ me ne te yeme Zambe ane mia buni.” (Mt. 10:18) A ne beta jame ya kobô señe Yésus a zene te. Ngule bia ve na bi kamane mbamba foé, é ne volô bia na bi dañe mejô bi bili menda mejô. E ne été na, bôte be ne bebo mam abé mbe ba tyik mejô, ve ngule bi bili na bia kañete mbamba foé ja so bia be Yéhôva. Éjôé Zambe étam nje ja ye zu vaa étibila’a a ékotekot, éyoñe jia ya biyoñe bise.​—Ec. 8:9; Jr. 10:23.

To’o melu ma, Bekristen be ne ngule ya ve jôé Yéhôva duma éyoñe ba kamane mbunane wop. Aval ane Paul, bia yiane jeñe na bi bo évôvoé, zôsô, a e yeme telé bifia. Yésus a nga jô beyé’é bé na be nji yiane ‘taté bôndé fek ane ba ye yalan: amu aye ve be mejô a fek, bôte bese be asiñe be be aye bo te ngule ya yalan nge sôan.’​—Lc. 21:14, 15; 2 Tim. 3:12; 1 P. 3:15.

Éyoñe Bekristen ba kamane mbunane wop be tele bejô bôt ôsu, bengovina, nge bijôé bife, nalé a ne bo na be bi fane ya kañete be amu be se ngule ya tôbane be tyi’ibi. Mintyi’ane ya menda mejô mi nga bo na be tyendé metiñe méziñ a lat a fili ya kobô, a kañe Zambe. Ve aval ése mejô mete ma su’ulan, ayok bebo bisaé be Zambe ba liti éyoñe ba tôban étibila’a da ve Zambe nlem avak.