1, 2. (a) Nge teke Kalate Zambe, ényiñ é nga ye bo aya? (b) Jé ja volô bia na, bi yene mfi ya Kalate Zambe?

TAME fas, nge teke Kalate Zambe, ényiñ é nga ye bo aya? Ô nga ye bo teke melebe me ne volô wo. Ô nga ye bo te yeme benya mejôô a lat a Zambe, ényiñ, a mam ma ye bobane melu ma zu. Nde fe, ô nga ye bo te yem avale Yéhôva a zu a nyiñ a bone be bôt.

² Mbamba jam a ne na, bi nji tebe été éte. Yéhôva a nga ve bia Kalate wé, Bible. A nga ka’ale fe bia na, Kalate wé aye tabe nnôm éto. Nlômane Pierre ô nga ba’alane mejô bia koone me kalate Ésaïe 40:8. Éfus éte é nji kobô ajô Kalate Zambe émien, ve ja kobô ajô ya ñye’elan ô ne Kalate Zambe été. (Lañe’e 1 Pierre 1:24, 25.) E ne été na, bi ne kôme wô’ô Kalate Zambe nge a ne nkôñelane nkobô bia kôme wôk. Aso melu mvus, bôte ba nye’e Mejô me Zambe ba yeme na, Kalate Zambe a vo’o ke jañ. Melu mvus, e nji be tyi’ibi ya kôñelan, a miase Kalate Zambe. Ve bôte be nga bo de, be nga bo nkômbane Zambe, nnye a yi na, “bôte bese be nyiñ, a be zu yem benya mejôô.”​—1 Tim. 2:3, 4.

3. Jé bia zu yen ayé’é di? (Fombô’ô fôtô ya atata’a ya ayé’é di.)

³ Ayé’é di, bia zu yene bive’ane bia liti na, Kalate Zambe a  nji jañ akusa bo (1) minkobô mi mbe mi tyendé’é, (2) bijôé bi nga tyendé, a (3) bôte be nga wosane nkôñelane ya Kalate Zambe. Mam mete ma ye volô bia jé? Ñyeman ôte wo ye volô bia na, bi tu’a nye’e Kalate Zambe. Bia ye fe tu’a nye’e Mbôndé Kalate Zambe, nnye ate a nga ve bia nye asu mfi wongan.​—Mic. 4:2; Bero. 15:4.

4. (a) Aval avé minkobô mi nga tyendé ane éyoñ é mbe é lôtôk? (b) Jé ja liti na, Yéhôva a nji bo ôbangam, nalé a bo na ô wô’ôtan aya?

⁴ Ane éyoñe ja lôt, minkobô mia tyendé. Bifia, a avale bôte ba jô mam bia tyendé. Éko éziñ, wo simesane mam ma liti na, nkobô wôé fe ô maneya tyendé. Nalé a nga bobane fe nkobô Hébreu a nkobô Grèk, minkobô be nga tili abui bekalate ya Bible. Nkobô Grèk bôte ba kobô den, wo selan abui a wu ya éyoñe be nga tili Bible. Nalé a tinane na, môt ase a kômbô tu’a wô’ô Kalate Zambe, a yiane lañe nkôñelane wo so nkobô Grèk, nge ke nkôñelane wo so nkobô Hébreu ya melu mvus. Bôte béziñ be nga simesane na, ba yiane taté yé’é nkobô Hébreu a nkobô Grèk ya melu mvus, asu ya na, be yeme lañe Bible minkobô mite. Ve nalé a nji dañe bo mfi. * Mbamba jam a ne na, Kalate Zambe, nge ke bifase biziñe ya Kalate Zambe, bi nto nkôñelane tañe minkobô bebé 3 000. Nalé a liti na, nkômbane Yéhôva ô ne na, “nda bôt ése a nkobô ôse a mvoñe bôt ése” be bi fane ya wô’ô Mejô mé. (Lañe’e Nlitan 14:6.) Nga nalé a tindi wo na, ô subu Zambe wongan bebé, amu a ne nye’an, a na, a nji nye’e ngume môt?​—Mam. 10:34.

5. Jé é nga bo na, nkôñelane Kalate Zambe ba loone na, Bible du roi Jacques, ô bo nya mfi?

⁵ Mbôle minkobô mia tyendé ane éyoñe ja lôt, to’o minkobô be nga tili mie Kalate Zambe fe mi nga tyendé. Nkôñelane Kalate Zambe bôte be mbe be wô’ô tyi’ibi atata’a, ô ne bo ayaé ya wôk ane éyoñe ja lôt. Bi tame nyoñ éve’ane ya nkôñelane Kalate Zambe éziñe ya nkobô Éngilis ba loone na, Bible du roi Jacques. Be nga kôñelane wô mbu 1611. Bible ate a mbe Bible wua ya Bebible be mbe nkobô Éngilis bôte be nga dañe belane be. Bôte ba kobô Éngilis, be nga taté na ba belane fatane nkobô é ne été. Ve Bible du roi Jacques a nji dañe belan éyôlé Zambe. Bia koone “Yéhôva” été ve bone bevôme béziñ. Vôm éyôlé Zambe é mbe bifuse ya nkobô Hébreu, Bible du roi Jacques a belane “NTI” (beta bikanga). Mvuse ya valé vôm éyôlé Zambe é mbe bifuse ya nkobô Grèk, Bebible du roi Jacques be nga beta kui, be nga belane “NTI” (beta bikanga). A zen éte bi ne jô na, Bible du roi Jacques a nga liti na, éyôlé Zambe é mbe éfase Kalate Zambe bôte ba loone na, Mfefé élat.

6. Amu jé bia dañe nye’e Traduction du monde nouveau?

⁶ To’o nalé, nté mimbu mia lôt, be nji beta belan abui bifia ya nkôñelane Kalate Zambe Bible du roi Jacques. Dene fe, abui minkobô da belane minnôm minkôñelane ya Kalate Zambe. Ve, miaé bôte ya den, ô nji beta belane bifia biziñe ya été. Nalé a bo na, bôte be bo te wô’ô Kalate Zambe nkobô wop. Nga nalé a bo na, bi wô’ô mvaé amu bi  bili Les Saintes Écritures. Traduction du monde nouveau? Be kôñelaneya nye tañe minkobô 150 a mvuk, nalé a bo na, abui bôt e bo ngule ya lañe nye. Mbôle bifia ya été bi ne tyi’ibi ya wôk, jôm éte nje Mejô me Zambe ma kui na, me nambe minleme miangan. (Bs. 119:97) Les Saintes Écritures. Traduction du monde nouveau, a bulane fo’o futi éyôlé Zambe vôm é mbe Mimfufup Mintilan.

7, 8. (a) Amu jé abui Bejuif ya ntete mimbu lale Ô.É.J. be nji be ngule ya wô’ô Mintilane ya nkobô Hébreu? (b) Jé ba loone na, Septante?

⁷ Ane éyoñe ja lôt, éjôé ja dañe ngul, nje ja tyi’i nkobô bôte bese ba yiane kobô. Ve Yéhôva a nga bo na, Kalate Zambe a bo nkobô bôte be ne wôk. Éve’an é ne na, bone b’Israël mbe be nga tili bekalate 39 b’ôsu ya Bible. Mbe be mbe bôte Zambe a nga taté “liti minsolane mi mam mié. (Bero. 3:1, 2, Mfefé Nkôñelan) Ve ntete mimbu lale Ô.É.J., abui Bejuif e nji be e beta wô’ô nkobô Hébreu. Amu jé? Amu na, Alexandre le Grand a nga mane wôlé abui mesi, a bo na, éjôé jé é yametane bevôme bete bese. (Dn. 8:5-7, 20, 21) Ane abui bôt e nga taté na da kobô nkobô Grèk, to’o Bejuif be mbe be nyiñe’e bevôme bete. Nalé a nga bo na, Bejuif bete be yen angôndô ya ayaé ya wô’ô Mimfufup Mintilan ya nkobô Hébreu. Jé é mbe ve volô be?

⁸ Be nga kôñelane bekalate betan b’ôsu ya Bible be mbe nkobô Hébreu nkobô Grèk, bebé zañe ntete mimbu lale Ô.É.J. Be nga mane kôñelane bekalate bevo’o ya nkobô Hébreu ntete mimbu baa Ô.É.J. Be nga su’ulane loone bekalate bete bese na, Septante. Septante a ne nkôñelan ôsu ya Mimfufup Mintilane ya nkobô Hébreu be nga kôñelane nkobô Grèk.

9. (a) Aval avé nkôñelane kalate ba loone na, Septante, a minkôñelane bekalate bevo’o ya Bible, mia volô bôte ba lañe Kalate Zambe? (b) Bifuse bivé ya mintilane ya nkobô Hébreu wo dañe nye’e?

⁹ Septante a nga bo abui ésaé mfa’a ya volô Bejuif ba kobô nkobô Grèk, a bôte bevo’o na, be wô’ô Mejô me Zambe. Tame simesan abime meva’a be nga bi éyoñe be nga wôk, a lañe Mejô me Zambe nkobô ya vôme be nga yaé! Biyoñe biziñ, bôte be mbe be kôñela’ane bifase biziñe ya Kalate Zambe minkobô bôt abui be mbe be wô’ô, ane nkobô Syriac, Gothic, a Latin. Nalé a mbe a bo’o na, bôte ba lañe Kalate Zambe nkobô ba kôme wôk, be nye’e Mejô me Zambe. Teke bisô na, abui ya été e nga taté na, da nye’e bifuse biziñ a dañe bi bivok, fo’o ve ane bia fe bia bo den. (Lañe’e Besam 119:162-165.) Teke vaa nge beté, Mejô me Zambe me nji ve’ele jañ akusa bo nkobô ô nga tyendé.

10. Éyoñe John Wycliffe, amu jé bi ne jô na, abui bôt e nji be ngule ya bi Kalate Zambe?

¹⁰ Biyoñe biziñ e mbe e kui na, bôte be bili éjôé be jeñe na, be kamane bôte bevo’o na, be lañe Kalate Zambe. Ve ba be mbe be koo Zambe woñ, be nga jeñe mezene ya bo na, Kalate Zambe a nambe bôte bese. Bi tame nyoñ éve’an John Wycliffe, beta ñyeme mam ya ntete mimbu 14. A mbe a yeme’e na, môt ase a yiane yene mfi ya Kalate Zambe. Ve éyoñ a mbe a vee, bôte bese ya si Éngilis be nji be be bili fane ya bi Kalate  Zambe. Amu jé? Amu ôsu a ne na, Bekalate Zambe be mbe dia abui, be mbe be tili’i be a mo. Amu baa a ne na, abui bôt e nji be e yeme’e lañ. Be mbe be vô’ôlô ve nlañane Kalate Zambe menda me Zambe, nalé a mbe a bo’o na, be bo teke tu’a wô’ô Bible. Nde fe, Vulgate, Kalate Zambe be mbe be bela’ane nye menda me Zambe a mbe nkobô Latin. Nkobô ôte ô mbe ô nga jañ éyoñ éte, abui bôt e nji be e beta yeme wô! Jé Yéhôva Zambe a nga bo asu ya na, bôte be lañe Kalate Zambe minkobô miap?​—Min. 2:1-5.

11. Bible Wycliffe a nga wume bibuma bivé?

¹¹ Mbu 1382, nkôñelane Kalate Zambe ba loone dene na, Bible Wycliffe, ô nga kui nkobô Éngilis. Abui bôt e nga nye’e wô, e dañedañe beyé’é be Wycliffe. Mbôle be nga yi na, bôte bese be yeme Mejô me Zambe, nde be nga taté na ba kañete minlame minlam. Ba loone beyé’é be Wycliffe na, Belollard. Bôte bete be mbe be lañe’e bôte bifuse biziñe ya Bible Wycliffe, mvuse ya valé, be ve be Bible. Mbamba mboan ate a nga bo na, abui bôt e beta taté na da nye’e Mejô me Zambe.

12. Betebe ôsu ya miñyebe be nga bo aya éyoñe be nga yen ésaé Wycliffe?

¹² Betebe ôsu ya miñyebe be nga bo aya? Be nga wô’ô Wycliffe, Bible wé, a beyé’é bé mbia ya abé. Betebe ôsu ya miñyebe, be nga taté na ba tibili Belollard, be taté fe na, ba ndamane Bebible be Wycliffe bese be mbe be koone be. To’o mvus awu Wycliffe, be nga ke ôsu a jô na, a ne môt a wosan asimesane bôte bese be bili. E ne été na, be se ngule ya foñôsô môt a wuya, ve betebe ôsu ya miñyebe be nga fa’a soñe Wycliffe, be mane vaa bivese bié, a di’i bie nduan, ane be nga ke wua asup ôsôé ba loone na, Swift. Akusa bo nalé, bôte be mbe be bili évé ya lañe Kalate Zambe, a nkômbane ya wô’ô nye, be nga ke ôsu a yé’é Kalate Zambe. Mintete mimbu mi nga tya’a valé, abui bôte ya Europe a bevôme befe ya si, be nga taté na, ba kôñelane Kalate Zambe, a kabe nye bôte bese.

13. Bi bili ndi nleme fé, amu jé ndi nlem éte ja wônô mbunane wongan?

¹³ Kalate Zambe a so fo’o be Zambe. Ve bi nji yiane buni na, Zambe a nga  kobô bôte be nga kôñelane Kalate Zambe. Akusa bo nalé, éyoñe bia yene mame me nga boban asu ya na, bi bi nkôñelane bia belane wô, a minkôñelane mivok, nalé a ve bia ndi nleme na, avale Zambe a nga jô, Mejô mé ma ye tabe nnôm éto. Nga nalé a wônô mbunane wongane na, bengaka’a be Yéhôva bevo’o bese ba ye tôéban?​—Jos. 23:14.

14. Aval avé Bible a wônô nye’ane bia nye’e Zambe?

¹⁴ Ñyeman ôte wo wônô ki ve mbunane wongan étam. Éyoñe bia fase na, Bible a nji jañ akusa bo minju’u mise a nga tôbane mie, nalé a wônô nye’ane bia nye’e Yéhôva. * Amu jé Yéhôva a nga taté ve bia Mejô mé, mvuse ya valé, a su’ulane jô na, Mejô mé m’aye ke jañ? A ne amu a nye’e bia, a amu a kômbô ye’ele bia aval avé Mejô mete me ne bo bia mfi. (Lañek Ésaïe 48:17, 18.) Bia fe bia yiane liti na, bia nye’e nye, a na, bia bo nye mewôk.​—1 Jn. 4:19; 5:3.

15. Jé bia ye yen ayé’é da zu?

¹⁵ Bia nye’e Mejô me Zambe abui, jôm éte nje bia kômbô yene mfi ôse ya été. Jé bi ne bo asu ya na, bi yene mfi ôse ya Kalate Zambe éyoñe bia lañe nye? Jé é ne volô bia na, bi dañe lañe Kalate Zambe éyoñe bi ne nkañete? Jé é ne volô bôte ba ye’ele pôspôdene na, be ye’ele mam ma so Kalate Zambe, sa ke mam ma so be bebien? Bia ye yalane minsili mite ayé’é da zu.