1. Mbamba jame mbé a nga kui Bejuif be mbe minkôm?

 MINLEME Bejuif mi ne njalan a mevak! Yéhôva Zambe a nga “fô’ô nleme Cyrus njô bôte ya Perse” na a suu be asu na be kôlô Babylone, vôme be mbe be boya mimbu mewôm be too minkôm. Njô bôt ate a nga yôtane na Bejuif be bulane nlame wop “a lôñ nda Yéhôva, Zambe ya Israël.” (Esdras 1:1, 3) A mbe fo’o angôndô ya mbamba jam! Nalé a mbe a tina’ane na nya ékaña’a a mbe a nga zu beta taté nlame Yéhôva a nga ve bebo bisaé bé.

2. Éyoñe be nga kui Jérusalem, jé be nga taté na ba bo?

² Mbu 537 Ô.É.J., Bejuif be mbe minkôm be nga taté na ba suane Jérusalem, tisone ja dañe anen si ya Juda mfa’a ya sud. Éyoñe be nga kui nlame wop, be taté ke na ba lôñe temple. Be nga bo ésaé éte aval avôl e ne na, mbu 536 Ô.É.J., be mbe be maneya bôône mbôka’a ya temple!

3. Mewosane mevé Bejuif be nga tôbane me?

³ Nné ane Bejuif be nga taté na ba lôñe temple, été été, mewosan me taté. Bôte ya meyoñe me mbe me bôma’ane be “be nga ve mo me bôte ya Juda atek, a ndeñele be melôñ.” (Esdras 4:4) E nji be tyi’ibi asu Bejuif na be jibi nju’ ôte, ve mam me nga tu’a ndaman. Mbu 522 Ô.É.J., Artaxerxès a nga tebe njôô bôte ya Perse. * Ane besiñe be nga yene ntyendan éjôé ôte ane fane ya “bôndé ézezam a zene ya memvinda” asu na be telé ésaé nlôñane temple. (Bs. 94:20) Be nga lôme Njô bôte  Artaxerxès kalate, be jô’ô na Bejuif be nyoñeya ntyi’ane na ba zu bo éjôé ya Perse éngana’a. (Esdras 4:11-16) Ane njôô bôt a nga vô’ôlô  minsose mite, a jô na be telé ésaé nlôñane temple. (Esdras 4:17-23) Nde Bejuif be nga telé ésaé jap.​—Esdras 4:24.

4. Jé Yéhôva a nga bo éyoñe bôte be nga wosan ésaé melôñe ya temple? (Ésaïe 55:11)

⁴ Nsôñane behéden be mbe be bôma’ane Israël a bôte béziñe ya éjôé ya Perse ô mbe na be telé ésaé nlôñane temple. Ve nsôñane Yéhôva ô mbe na Bejuif be sondô ésaé éte, a bia yeme na nsôñane wé wo tôéban éyoñ ése. (Lañe’e Ésaïe 55:11.) A nga belane Zacharie, ñyôyo’o nkulu mejô, a ve nye bitua miñyenan mwom. Zacharie a mbe na a kate bone b’Israël miñyenan mite asu na be bi ngule nyul. Mi nga liti be na be nji yiane ve’ele koo besiñe bap woñ, a na ba yiane ke ôsu a bo ésaé Yéhôva a nga ve be. Ñyenane tane, Zacharie a nga yen ébi bifufup, a bilé bi olivier bibaé.

5. Jé bia zu yen ayé’é di?

⁵ Bia bese bi wô’ô bili ate’e biyoñe biziñ. Ajô te, ñyenane tane Yéhôva a nga ve Zacharie asu bone b’Israël, ô ne volô bia na bi ke ôsu a kañe Yéhôva éyoñe bia tôban étibila’a, éyoñe mam ma tyendé ényiñe jangan, a éyoñe ba ve bia mebendé bia tu’a ki wôk. Ayé’é di bia zu kobô ajô mam mete mese.

6. Aval avé ñyenane ya ébi bifufup a bilé bi olivier bibaé bia koone wô Zacharie 4:1-3 ô nga ve Bejuif ngule nyul? (Fombô’ô fôtô ya ékô’ôla.)

⁶ Lañe’e Zacharie 4:1-3. Ñyenane ya ébi bifufup a bilé bi olivier bibaé ô nga ve bejuif ngule ya dañ étibila’a. Aval avé? Ye wo te yene na ébi bifufup éte é mbe é bili jôme ja ve je mbon éyoñ ése? Bilé bi olivier bibaé bi mbe bi sôé mbon minlome zangbwal, mmie mite mi mbe mi kele’e mbon ôte belambe zangbwa ya ébi bifufup. Mbon ôte wo bo na belambe bete be yôñe kom ése. Ane Zacharie a nga sili na: “Bina bi ne jé?” Éngele a nga yalane nye, a kate nye foé ja so be Yéhôva. A nga jô nye na: “‘Sa amu éwôlô [nkane bezimbi], sa ke amu ngu, ve amu Nsisime wom,’ nalé Yéhôva ya minsamba mewosan a jô.” (Zac. 4:4, 6) Mbone wo so bilé bite ô ne ndeme ya mbamba nsisime Yéhôva, nnye ate a ne teke tek. Ngule bezimbi bese ya nkane bita ya Perse be bili é ne momo éyoñe bia ve’e je a ngule ya mbamba nsisime Yéhôva. A mvolane Yéhôva, belôñe temple be mbe ngule ya dôngane besiñe bap a sondô ésaé jap. Foé éte é nga yiane fo’o be ve ngule nyul! Ajô te, Bejuif bese be mbe be yiane tabe ndi a Yéhôva, a bulane ke bo ésaé melôñ. Nde fe be nga bo nalé, akusa bo njôô bôte a nga kuli atiñe na be telé ésaé éte.

7. Mintyendane mivé mi nga volô ésaé nlôñane temple?

⁷ Mintyendane mi nga kui mvuse ya valé mi nga volô belôñe temple. Mintyendane mivé? Mfefé njô bôt, Darius 1^er, ô nga tebe Perse. Mbu 520 Ô.É.J., mbu baa ya éjôé jé, a nga yemelane na atiñ e nga jô na bone b’Israël be telé ésaé nlôñane temple e mbe ékotekot. Ane a nga ve be ôva’a ngule na be sondô ésaé jap. (Esdras 6:1-3) Foé éte é nga bo na bôte bese be ku avem, ve é nji su’u valé. Njôô bôt a nga jô bôte ya meyoñe me mbe me bôma’ane Israël na be bo teke beta ndeñele bôte ba bo ésaé melôñ, a na be ve be moné a biôm bife asu na be su’u ésaé éte! (Esdras 6:7-12) Nalé a nga bo na Bejuif be mane ésaé éte teke kui mimbu minyin, mbu 515 Ô.É.J.​—Esdras 6:15.

8. Amu jé wo yiane bo ayo’o nlem éyoñe wo tôban étibila’a?

 ⁸ Dene fe, abui bebo bisaé be Yéhôva da tôban étibila’a. Éve’an é ne na, Bengaa béziñe ba nyiñ mesi bijôé bia tyili ésaé jangan. Mesi mete, be wô’ô bi bobejañ a kee be be “bejô bôt be ne tyôtyoé a ba be ne anen” amu benya mejôô. (Mt. 10:17, 18) Biyoñe biziñ, e wô’ô kui na bobejañ a besita be bi éto fili éyoñe mfefé njôô wo tebe. E wô’ô fe kui na betyi’i mejô be ne mbamba nlem be tyi’i Bengaa be Yéhôva ajô avale da yian, a ve be fili ya kañe Yéhôva. Mesi mevok, Bengaa be Yéhôva ba tôban aval étibila’a afe. Akusa bo ba nyiñe mesi ésaé jangan é ne fili, ve bibu’a ya menda me bôte map bia wosane be, a bia jeñe na bi telé ésaé ba bo Yéhôva. (Mt. 10:32-36) Ve abui biyoñ, bôte ba wosane be be wô’ô yene na ngul ése ba ve é ne ntukum, a be wô’ô be su’ulane jô’é ne mieññ. É wô’ô fe kui biyoñ biziñe na bôte be nga tibili Bengaa be Yéhôva melu mvus be su’ulane kañe Yéhôva a ayôñ ese. Nde, nge wo fe wo tôban étibila’a, te ve’ele bili atek! Bo’ ayo’o nlem. Yéhôva é volô wo a zene ya mbamba nsisime wé, ajô te, te ko jôm éziñ woñ!

9. Amu jé Bejuif béziñe be nga wô’ô nleme mintaé éyoñe be nga mane bôône mbôka’a ya mfefé temple?

⁹ Éyoñe be nga mane bôône mbôka’a ya mfefé temple, Bejuif béziñe be mbe be nto benya bôtô be nga taté na ba yôn. (Esdras 3:12) Amu jé? Be mbe valé éyoñe beta temple Salomon a nga lôñeban; temple ate a mbe angôndô ya abeñ. Ajô te, éyoñe be nga fombô mfefé temple, be nga yene na a ne “momo jôm” éyoñe ba ve’e wô a nyi Salomon. (Ag. 2:2, 3) Be nga wô’ô mintaé nlem amu be nga ve’e mfefé temple a temple Salomon. Ñyenane Zacharie ô nga yiane fe volô be na be ba’ale ava’a dap. Aval avé?

10. Aval avé mejô me éngele bia koone me Zacharie 4:8-10 me nga volô Bejuif na be beta bi ava’a dap?

¹⁰ Lañe’e Zacharie 4:8-10. Jé éngele a mbe a kômbô’ô jô éyoñ a nga jô na Bejuif “ba ye vak, a yen atyi étyé da sôane biôme zôsô mo me [ngovina Bejuif] Zorobabel”? Atyi étyé ete e mbe ékpwelé be mbe be bela’ane je asu na be fombô nge mfin nge ke jôm éfe é tele tetele ne tiññ. Mejô mete me mbe me liti’i bone  b’Israël na to’o mfefé temple wo yené momo jôm, ésaé ya été ja ye tôé nsôñane Yéhôva. Yéhôva a mbe a wô’ô temple ate mvaé, ajô te, Bejuif fe be mbe be yiane vak. Jam e mbe e dañe mfi mise me Yéhôva e mbe na bebo bisaé bé be kañe nye mfefé temple été avale da yian. Nge Bejuif be nga ye beme mis ékaña’a ba ve Yéhôva, a ve ngule na A wô’ô je mvaé, be nga ye beta bi ava’a dap.

11. Minju’u mivé bebo bisaé be Yéhôva béziñe ba tôbane wô den?

¹¹ E nji bo tyi’ibi asu bia bese éyoñe mam méziñe ma tyendé binyiñe biangan. Éve’an é ne na, be nga jô bobejañe béziñ be mbe be boya ésaé é ne ngum aval abui mimbu na be ke bo ésaé éfe. Bobejañ bevok be nga yiane telé ésaé be mbe be nye’e be bo’ok, amu be mbe be yômbôya. E ne kui na bi wô’ô nlem abé éyoñ avale mintyendan ete da kui bia. Atata’a, bi ne bo teke tu’a wô’ô ntyi’an ôte, nge ke bene wô. Bi ne simesane na mam me mbe mvo’é avale me mbe me boba’an melu mvus. Bi ne fe taté na bia bili atek, a wô’ôtane na mfefé ésaé ba te bia ve wo ve ke Yéhôva fane ya kôme belane bia. (Min. 24:10) Aval avé ñyenane Zacharie a nga bi ô ne volô bia na bi ke ôsu a kañe Yéhôva a ngule jangan ése?

12. Aval avé ñyenane Zacharie wo volô bia na bi ba’ale ava’a dangan to’o éyoñe mam ma tyendé ényiñe jangan?

¹² Bi ne kañese mintyendane tyi’ibi éyoñe bia jeñe na bi yene mam ane Yéhôva. A bo beta be mam melu ma, a bi bili beta mvome ya bo beébe bebo bisaé bé. (1 Bec. 3:9) Mimbe’e miangane mi ne tyendé, ve nye’ane Yéhôva a nye’e bia ô vo’o tyendé. Nde ñhe, nge mintyendane mia boban ékôane Yéhôva mia nambe ésaé wo bo, te nyoñ abui éyoñe ya ke wo fas amu jé mintyendan mite mia te boban. A lôte na ô bem ôsimesane wôé mbamba be mam ô mbe ô bu’uba’ane me “melu mvus,” ye’ela’ane Yéhôva na a liti wo bibotan bi tii a mintyendane mia te boban. (Éc. 7:10) Nde fe, te fombô mam ô nji beta bo ngule ya bo, beme’ ôsimesane wôé ma mese ô ne ngule ya bo. Ñyenane Zacharie wo ye’ele bia mfi ya bi mbamba été nsisim, nalé é volô bia na bi ba’ale ava’a dangan, a na bi ke ôsu a bo Yéhôva ésaé a nlem ôse, to’o mame ma tyendé binyiñe biangan.

13. Amu jé bone b’Israël béziñe be mbe ve simesane na ntyi’ane ya ke ôsu a ésaé nlôñane temple ô nji bo mvo’é?

¹³ Éyoñ atiñ e nga kui na be telé ésaé nlôñane temple, Beta prêtre Josué a Ngovina Zorobabel, bôte Yéhôva a nga telé na be wulu ésaé éte, be nji sili mo si. Be nga beta ʻtaté ésaé melôñe ya nda Zambe.’ (Esdras 5:1, 2) Bejuif béziñ be mbe ve simesane na ntyi’an ôte ô nji bo mvo’é. Bone b’Israël be nji be ve lôñe temple asoé, be mbe be yeme’e na besiñe bap bé jeñe mezene mese asu na be telé ésaé éte. E mbe e sili’i fo’o na Josué ba Zorobabel be bi ndi nleme na Yéhôva é su’u be. A be nga su’ulane bi ndi nlem éte. Aval avé?

14. Ndi nleme fé Zacharie 4:12, 14 a nga ve Beta prêtre Josué ba Ngovina Zorobabel?

¹⁴ Lañe’e Zacharie 4:12, 14. E bifuse bite, éngele a kate nkulu mejô Zacharie na bilé bi olivier bibaé bi ne “bôte bebaé be ne ñwo’an mbon,” Josué ba Zorobabel. Zacharie a yene bôte bete bebaé be tele “fefele Tate ya si se,” Yéhôva. Ngo’o abime beta mvom ete! Yéhôva a mbe a too bôte bete ndi. Ajô te, bone b’Israël be mbe be bili mam mese ma bo’olô na be ne tabe ndi a mintyi’ane mise Josué ba Zorobabel be nga nyoñ, amu Yéhôva nnye a nga belane be na be wulu ayoñe dé.

15. Aval avé bi ne liti Yéhôva na bia tôñe zen a liti bia e Kalate wé?

¹⁵ Den, Yéhôva a ke ôsu a tebele bebo bisaé bé a zene ya Kalate wé, Bible. Mimfufube mintilane mite mia liti bia aval ékaña’a Yéhôva a yene mvaé. Aval avé bi ne liti na bia kañese melebe Yéhôva a ve bia a zene ya Kalate wé? Éyoñe bia nyoñ éyoñe ya kôme lañe nye, a jeñe na bi kôme wô’ô miñye’elane mi ne été. Ô ne ñhe sili womiene na: ‘Éyoñ ma lañe Bible a bekalate bangan, ye me wô’ô tebe mone jôm, a bindi? Ye ma ve ngule ya jeñ atinane ya miñye’elane ya Kalate Zambe mi ne “ayaé ya wôk”? Nge ke na, ye me wô’ô lañe Kalate Zambe ane ma mate mbil?’ (2 P. 3:16) Nge bia nyoñ éyoñe ya bindi miñye’elane mi Yéhôva, bii bo ngule ya tôñe meleb a ve bia, a bo ésaé nkañete jangan.​—1 Tim. 4:15, 16.

16. Éyoñe bi nji tu’a wô’ô meleb ôlo ô ne mewôk a fek wo ve bia, jé é ne volô bia na bi kañese me?

 ¹⁶ Yéhôva a belane fe ôlo ô ne mewôk a fek asu na a liti bia zen. (Mt. 24:45) E wô’ô kui biyoñ biziñe na ôlo ôte ô ve bia mebendé bia kate kôme wôk. Éve’an é ne na, be ne kate bia mame bia yiane bo asu na bi tabe nkômesan nge ébubua éziñ ja kui. Ve bi ne jô biabebiene na avale bibubua ete e vo’o kui vôme bi too. Nge ke bi ne simesane na ôlo ô ne mewôk a fek wo beté ôdo’é éyoñe wo ve bia meleb éyoñ ébubua ôkon éziñe ja kui. Jé bi ne bo nge bia yene na mebendé méziñe ba ve bia me nji bo mvo’é? Bi ne simesane bibotane bone b’Israël be nga bi éyoñe be nga tôñe melebe Josué ba Zorobabel be nga ve be. Bi ne fe simesane minkañete ya Kalate Zambe mife bi nga lañ. Melu mvus, e nga kui biyoñ biziñe na Zambe a ve bebo bisaé bé melebe me nga yené abé mise me bôt, ve mvuse ya valé melebe mete me nga nyii be.​—Bm. 7:7; 8:10.

17. Aval avé ñyenane ya ébi bifufup a bilé bi olivier bibaé ô nga ve Bejuif ngule nyul?

¹⁷ Ñyenane tane Zacharie a nga bi ô mbe ô yiane be étun, ve ô nga ve bone b’Israël mbamba été nsisim a lat a ésaé nlôñane temple, a ékaña’a ba ve Yéhôva. Éyoñe be nga tôñe miñye’elane be nga bi a zene ya ñyenane Zacharie, be nga wô’ôtane na Yéhôva a nye’e be a na a liti be zen. A zene ya mbamba nsisime wé, Yéhôva a nga volô be na be kee ésaé jap ôsu a na be beta bi ava’a dap.​—Esdras 6:16.

18. Aval avé ñyenane Zacharie a nga bi ô ne volô wo?

¹⁸ Ñyenane Zacharie a nga bi a lat a ébi bifufup a bilé bi olivier bibaé ô ne volô bia nya abuii ényiñe jangan. Avale bia te yen, ñyenan ôte ô ne volô bia na bi bi ngule ja sili éyoñe bia tôban étibila’a, na bi ba’ale ava’a dangan éyoñe mam ma te tyendé ényiñe jangan, a na bi bi ndi nlem é ne volô bia na bi bo mewôk éyoñ ba te ve bia mebendé bia tu’a ki wôk. Jé wo yiane bo éyoñe wo tôbane minju’ ényiñe jôé? Jam ôsu, yene’e jame Zacharie a nga yen: jame da kôme bo’olô na Yéhôva a nyoñe ngab a bebo bisaé bé. Mvuse ya valé, bo’o mam ma liti na ô too ndi a Yéhôva, a kele’ ôsu a kañe nye a nlem wôé ôse. (Mt. 22:37) Nge ô bo de, Yéhôva é volô wo na ô ke ôsu a bo nye ésaé a meva’a mese nnôm éto.​—Beco. 1:10, 11.