1, 2. (a) Aval avé émo é ne nkandane mengam mengam? (b) Bia zu yalane minsili mivé ayé’é di?

SITA éziñe ya Sud ya Europe a jô na: “Aso mongô, me nga jaé yene bikotekote bi mam. Ajô te, me nga tebe éjôé ya si jam ngame yat, a taté na ma su’u asimesane bôte be mbe be wosa’ane je. Ébone jam é mbe fe ze mimfaka (terroriste).” Mojañe ya Afrique du Sud fe, a nga taté be a yene’ évô ane mbamba jam. A jô na : “Me mbe me buni’i na ayoñ dam da lôte meyoñ mese mevok, ane me nga ke nyiine ngame pôlitik éziñ. Bi nga tyi’i na bia wôé môt ase a su’u ki ngame pôlitik jangan a akoñ, to’o môt ate a ne môte ya ayoñe dangan.” Sita ya Europe centrale ki a jô na: “Me mbe me vini’i bôte bia be be bi nji be ñyebe wua, nge ke ayoñe da.”

² Bive’ane bite bila bia ngôné mbia fulu abui bôt é bili émo den. Nsisim éngana’a ô ne vôm ase, bôte be pôlitik be ne mengam mengam, a abui mesi, beyeñ ba tôban bitibila’a meval mese. Kalate Zambe a nga bele na, melu ya asu’ulan, “minziziñ” mia ye jaé si nyu ne lut. (2 Tim. 3:1, 3) Nde ñhe Bekristen be ne ba’ale élate jap aya? Éve’ela Yésus  é ne volô bia mfa’a ôte nya abui. Bia zu yalane beta minsili mila mi: Amu jé Yésus a nga bene su’u bikôane bi bôt bi mbe bi wosa’an éjôé ya éyoñe jé? Aval avé a nga liti na, bebo bisaé be Yéhôva ba yiane sa’ale mam me pôlitik? Aval avé a nga liti na bi nji yiane ve évô mvaé a zen éziñ?

3, 4. (a) Ndi nleme fé Bejuif be mbe be bili melu me Yésus? (b) Aval avé ôsimesan ôte ô nga nambe fe beyé’é be Yésus?

³ Abui Bejuif Yésus a nga kañete, é mbe é sôñe na é kôlô éjôé Beromain si. Bezélote, nge na bekañe ayoñ, mbe be nga bo na Bejuif bete be bi aval ôsimesan ete. Abui ya be be e mbe e su’u asimesane Judas, môte ya Galilée. Judas ate nnye a nga du’u abui bôte ntete mimbu ôsu na a ne messie. Josèphe, mone Bejuif éziñ a mbe ñyeme mam, a nga jô na, Judas “a nga tindi ayoñ na é biasé éjôé, a mbe fe a loone Bejuif na miñwôwoñ, amu be nga vu ya’ane toya ya Rome.” Nde Beromain be nga wôé nye. (Mam. 5:37) Bezélote béziñ be nga belan évô na be tôé minsôñane miap.

⁴ Ane ô vaa Bezélote, Bejuif befe abui, be mbe be vebe ze na Messie a so. Be mbe be buni’ na, Messie a ye zu kôté ayoñ dap, a vaa de éjôé Rome si. (Luc 2:38; 3:15) Abui ya be be e mbe e simesa’ane na, Messie a ye telé Éjôé jé si ya Israël. Ndemben bemillion Bejuif be nga ke mintabe ba ye beta bulane si jap. Jean Baptiste émiene fe a nga sili Yésus na: “Ye ô ne môt bi abuni na a ye zu, ye bi yange môt mfe?” (Mt. 11:2, 3) Éko éziñ a mbe a kômbô’ô yeme nge môte mfe a ye so, na a zu jalé nkômbane Bejuif. Beyé’é bebaé be nga tôbane Yésus zene ya Emmaüs, valé a ndôme wômô miñwuan, be nga kate nye na nlem ô ne be abé amu Messie a nji jalé miñyiane Bejuif. (Lañe’e Luc 24:21.) Mvuse mon éyoñ, minlômane fe mi nga sili Yésus na: “A Nti, ye éyoñ é kpwaneya na ô beta telé éjôé ya ayoñ Israël?”​—Mam 1:6, Mfefé Nkôñelan.

5. (a) Amu jé bôte ya Galilée be nga yi na Yésus a bo njôô bôte wop? (b) Aval avé Yésus a nga sôan ôsimesane wop?

⁵ Ndi nleme bôte ya Galilée, é nga bo na be kômbô telé Yésus njôô. Be mbe be simesa’ane na, Yésus nnye a ne fo’o ntebe ôsu a yian; amu a mbe angôndô ya atyeñe nkobô, a saé’ minkôkon, a va’a fe bôte bidi. Valé a ndôme mane ve bôt a lôte 5 000 jôme ya di, Yésus a nga yemelane na bôte bete be bili nsôñan éziñ asu dé. Bible a jô na: “Éyoñ Yésus a nga yen bôt be ye’e zu nyoñe nye a ngu, a telé nye njô bôt, ane émien a nga kôlô a ke nkôl étam.” (Jean 6:10-15) Tyé kpwaa, Yésus a nga te’e bôte bete nyul a mam a nga kate be éwome mañe ya Galilée. A nga kate be jam é nga soo nye si va. A nga zu si na, a zu ve bôte bidi ya nsisim, sa ke bi ya minsôn. Nde a nga lebe be na: “Te boane bisaé ajô bidi bi aye wu ntuk, ve ajô bidi bi aye tabe ényiñ ya melu mese.”​—Jean 6:25-27.

6. Aval avé Yésus a nga kôme liti bôte na, a nji bi ajô a mam me pôlitik ya émo? (Fombô’ô fôtô ya atata’a.)

⁶ Valé a mbeme wu, Yésus a nga yene na beyé’é bé béziñe ba yi na a bôndé éjôé jé Jérusalem. A nga belan éve’ane bemine na a sôan ôsimesane wop. A nga kate be na, “éwôlô môt éziñ” é nga  ke si é ne ôyap; éwôlô môt éte é mbe Yésus émien; nkean a nga ke si é ne ôyap ô mbe ô tina’ane na, abui éyoñ é mbe é ngenan, ôsusua na a telé éjôé jé. (Luc 19:11-13, 15) A nga liti fe bijôé ya Rome na, a nji bi ajô a mam me pôlitik. Ponce Pilate a nga sili nye môs éziñe na: “Ye ô ne Njô Bejuif?” (Jean 18:33) Éko éziñ a mbe a mate’e na Yésus a té éjôé jé si, jam abui bôt é mbe é yange’e. Ve Yésus a nga yalane nye na: “Éjôé jam é nji bo éjôé ya émo ji.” (Jean 18:36, MN) A nji nyoñe ngap a mam me pôlitik ya émo, amu a mbe a yeme’e na Éjôé jé é ne yôp. A nga kate Pilate na, a nga so si na a zu “kañete bôt benya mejôô.”​—Lañe’e Jean 18:37.

7. Amu jé é nji bo tyi’ibi na bi bo te suk mengam me pôlitik?

⁷ Éyoñ bia fe bia kôme wô’ô ésaé bi bili si va, bia ye ke su’u ngame pôtilitik éziñ, to’o ve mon abim. Jam ete e nji tu’a bo tyi’ibi. Njome mekônda éziñ a jô na: “Abui bôte ya vôm bi too da kange éjôé. Mbôl ba nye’e ayoñe dap, ba sôñe na é kôlô mo me éjôé éfe; ba buni na nalé a ye bo na be tu’a nyiñe mvo’é. Ve bobejañe be ba ba’ale élate jap ya nsisim, amu ba telé ésaé nkañete ôsu ényiñe jap. Ba yeme na Zambe nnye a ye zu vaa ékotekote si, a minju’u mise mivok.”

8. Jam avé é mbe é tya’a Bejuif ya ntete mimbu ôsu minlem?

⁸ Ékotekote nje fe é wô’ô tindi bôte na be bo éngana’a. Melu me Yésus, ajô ya ya’ane taxe é mbe é tya’a abui bôte minlem. Ajô taxe te nde é nga bo na, Judas, môte ya Galilée bia te jôô nye atata’a, a ngan, amu Beromain be nga mane lañe bôt mfa’a ya yemete bôte bese na be ya’ane toya. Bôte be mbe éjôé Rome si, a ba bese be mbe be vô’ôlô Yésus, be nga yiane ya’an abui betaxe, ane taxe ya menda, a nyi ya mesi. Mbôle benyoñe taxe be mbe mvôl, bôte be mbe be dañe wô’ôtan mbe’e ôte adit. Benyoñ taxe be mbe be va’a betebe ôsu bap moné, asu na be ve be ôva’a ngule ya tebele makite me ngovina, ndembene be wube moné. Zachée, njôô benyoñe taxe ya Jéricho, a nga bo nkukum amu a mbe a diane bôt. (Luc 19:2, 8) Abui benyoñ taxe é mbe é bo’o fe nalé.

9, 10. (a) Aval avé besiñe be Yésus be nga jeñe na be bi nye ôlam? (b) Jé éyalane Yésus ja ye’ele bia? (Fombô’ô fôtô ya atata’a.)

 ⁹ Besiñ be Yésus be nga jeñe na be bi nye ôlam ajô ya taxe. Taxe bia jôô je va é ne jé? Éjôé Rome si, jôm ése é mbe môt, é mbe é yiane ya’ane “moné ya taxe” nge na denier wua. (Lañe’e Matthieu 22:16-18.) Bejuif ve zu feme taxe éte. Amu taxe éte é mbe é liti’i na Rome nnye a jôé fo’o ayoñe dap. ‘Bôte ya ngame Hérode’ be mbe be kômbô’ô bi Yésus ôlam: nge a jô na bôte be nji yiane ya’ane taxe, ba ye somane nye na a soo jo’ojo’o. Ve nge a jô na bôte ba yiane ya’ane taxe, abui beyé’é da ye tebe nye ngame yat.

¹⁰ Yésus a nji ku ôlame wop. A nga yalane be na: “Va’an César biôm bi César, a Zambe biôm bi Zambe.” (Mt. 22:21) Yésus a nji be a dimi’ine na benyoñe taxe be ne mimvôvôl. Ve jam afe e mbe é dañe mfi mise mé. Jam ete é mbe Éjôé Zambe, nje éte ja ye zu kôme mam mese ma ndeñele bôt. A nga li’i beyé’é bé mbamba éve’ela ya vu mfa’a ôte. To’o ba tôban aval ékotekot avé émo ji, be nji yiane su’u ngame pôlitik éziñ. Bekristen ba lôbô Éjôé Zambe a zôsôô wé. Ajô te, be nji yiane bôndé fek, nge ke su’u bôte ba kômbô wosan ékotekote ya émo a zen éziñ.​—Mt. 6:33.

11. Mbamba zene ya liti na bia nye’e zôsôô a ne mbé?

¹¹ Abui Bengaa be Yéhôva é nga kui na é kandan a asimesane pôlitik. Sita éziñe ya Angleterre a jô na: “Éyoñ me maneya yé’é sociologie université, me nga taté na ma bi beta b’asimesane be pôlitik. Me mbe me kômbô’ô kamane bivindi bi bôt, amu bi mbe bi tôba’an angônda étibila’a. Akusa bo me mbe atyeñe nkobô, mboan ôte ô nji soo ma mevak. Me nga vuane na, asu na ékotekot éte é man, môt émien nnye a yiane bi nkômbane ya nye’e bôte ya nyul ékôb éfe. Ve éyoñ me nga taté na ma yé’é Bible, me nga yemelane na, ma fe ma yiane tyendé ôsimesane wom. Ntangan sita ñwô ô nga volô ma. Den me ne nkpwa’a mefan akônda mimvuvuk, a ma jeñe na me kañete aval môt ése.”

12. Yésus a nga jô beyé’é bé na be tabe ntyel a za ‘mvusu’?

¹² Melu me Yésus, ñyebe ô mbe ô nyoñe’e ngab a mam me pôlitik. Kalate La vie quotidienne en Palestine au temps de Jésus a jô na: “Teke vaa nge beté, miñyebe a ayoñe Bejuif mi mbe ve mengame me pôlitik.” Jôm éte nje Yésus a nga lebe beyé’é bé, a jô na: “Taba’ane mame ya Bepharisien a Hérode me afunane jôm je avusu fembé, ntye.” (Marc 8:15) Éyoñ a kobô ajô Hérode éfuse ji, Yésus a kômbô kobô ajô ngame pôlitik Hérode. Yaa, Bepharisien be mbe be va’a ngule na Bejuif be kôlô éjôé Rome si. Nkañete ya kalate Matthieu, Yésus a nga liti na Besadducéen fe be mbe be nyoñe ngap a pôlitik. Abui ya be be é mbe é kômbô’ô ba’ale bito biap éjôé Rome si. Jôm éte nje Yésus a nga jô beyé’é bé na, be tabe ntyel a ‘mvusu,’ nge ke na, a miñye’elane ya mengame me bôte mete mela. (Mt. 16:6, 12) Yésus a zu ve be melebe mete, valé be ndôme kômbô telé nye njôé.

13, 14. (a) Aval avé pôlitk a ñyebe bia soo mewosan a ékotekot? (b) Amu jé môt a tôban ékotekot a nji yiane kun émien? (Fombô’ô fôtô ya atata’a.)

¹³ Éyoñ ñyebe wo nyoñe ngab a mam  me pôlitik, nalé a wô’ô soo mewosan. Yésus a nga jô beyé’é bé na, be bo teke nyoñe ngap a mam mete. Jôm éte nje bejôô beprêtre a Bepharisien be nga bôndé fe’e ya wôé nye. Be mbe be yene’e nye ane nsiñe wop, amu a nga kulane mbia mboone wop. Be nga bo ésok a jô na: “Nge bi ajô’é nye nalé, wôna bôte bese be aye buni nye: a bôte ya Rome be aye zu tyam nlame wongan a bi ayoñe dangan.” (Jean 11:48) Ane Caïphe, beta prêtre, a nga bo ntebe ôsu ya bôte be nga tyi’i na, Yésus a yiane awu.​—Jean 11:49-53; 18:14.

¹⁴ Caïphe a nga lôme bezimbi be ke bi Yésus zañ alu. Yésus a mbe a yeme’e na, jam ete da ye boban, jôm éte nje, éyoñ a kanda’ane di a minlômane mié, a nga jô mie na, mi jeñe minkpwaté mekôn. Minkpwaté mekône mibaé mi nga yian asu na a ye’ele be beta sikôlô. (Luc 22:36-38) Alu éte ébien, Pierre a nga tyi’i alo môte wua ya nsamba ôte a nkpwaté mekôn. A nga bo de amu a nga yene na, jam ba bo Yésus é ne ékotekot. (Jean 18:10) Ve Yésus a nga jô Pierre na: “Sômô’ nkpwaté mekône wôé abam: amu bôte bese be abi nkpwaté mekôn be aye wu a nkpwaté mekôn.” (Mt. 26:52, 53) Ñye’elan ôte ô mbe ô tii a jam Yésus a nga kate be ngô’é éte, ôsusua na ba bi nye; a nga jô be na be nji bo bôte ya émo. (Lañe’e Jean 17:16.) Zambe étam nnye a yiane kun abé.

15, 16. (a) Aval avé Mejô me Zambe ma volô Bekristene na be sa’ale mejô? (b) Nse’elane mbé Yéhôva a yene zañ émo a bebo bisaé bé?

¹⁵ Sita ya sud ya Europe bia te jôô nye atata’a ya ayé’é di, a nga tu’a wô’ô ñye’elan ôte. A jô na: “Me nga yene na évô é nji volô jôm. Me nga yene bôte be wo’ok amu be mbe be kômbô’ô kune bebien. Ba bevo’o ki be nga su’ulane wô’ô ényiñ abé. Me nga wô’ô mvaé ya yé’é na, Zambe étam nnye a ye soo nya zôsôô si va. Foé éte nje ma nkañete den a nto mimbu 25.” Mojañe ya Afrique du Sud ki a nga fol akoñe dé a “nkpwaté mekône ya nsisim,” ñwô ôte ô ne Mejô me Zambe; a taté na a kañete bôte ya meyoñ mese mbamba foé ya mvo’é. (Beép. 6:17) Wônaa sita ya Europe centrale ki, a nga su’ulane bo Ngaa Yéhôva, a lu’u fe môte ya ayoñ a mbe a taté’é vini. Bese be nga tyendé amu be mbe be kômbô’ô vu Yésus.

¹⁶ Be nga bo fo’o beta mintyéndan! Bible a jô na bôte ya émo ji ba vuñ ane mañ me ne teke tabe ne mieññ, ve ke ôsu a fô’ôsan. (És. 17:12; 57:20, 21; Nli. 13:1) Nté mam me pôlitik ma soo zô’é, jo’ojo’o a évô, bi bia ba’ale mvo’é é ne zañe jangan a élate jangan. Éyoñ Yéhôva a yen émo é ne nkandane mengame ji, teke bisô na a wô’ô élat é ne zañe bebo bisaé bé mvaé.​—Lañe’e Sophonie 3:17.

17. (a) Mam mela mevé me ne volô bia na bi ba’ale élate jangan? (b) Jé bia ye yene sondô a zu?

¹⁷ Bi yeneya mam mela me ne volô bia na bi ba’ale élate jangan: (1) E tabe ndi na Éjôé Zambe étam nje é ne ngule ya vaa ékotekote si, (2) e sa’ale jam ése é tii a pôlitik, a (3) e sa’ale évô. Ve biyoñ biziñ, fulu ôbangam é ne tele élate jangane meve’ele. Ayé’é ya sondô a zu da ye liti bia avale bi ne dañe fulu éte, ane Bekristene ya ntete mimbu ôsu.