1. Aval avé bi ne bo Yéhôva a bijôé bi bôt mewôk?

KALATE ZAMBE a jô na, bi bo bijôé mewôk. Ve a ye’ele fe bia na, bi dañe bo Zambe mewôk, a lôte bôt. (Mam Minlôman 5:29; Tite 3:1) Ye Kalate Zambe a ne bivin bi nkumba? Momo! Ñye’elan wo liti môt bia yiane dañe semé, wo volô bia na bi wôk, a tôñ metiñe mebaé mete. Yésus a nga wôlôkan ñye’elane te éyoñ a nga jô na: “Ajô te, va’ane César biôm bi César; a Zambe biôm bi Zambe.” ^[1] (Mt. 22:21) Aval avé bia tôñe zene Yésus a liti bia? Bia liti na bia semé bijôé, éyoñ bia tôñe metiñe ya vôm bi to, éyoñe bia bo bie mewôk, a éyoñe bia ya’ane toya. (Ber. 13:7) Ve éyoñe bijôé bia yi na, bi bo Zambe melo, bia kate be a ésemé na, bia vo’o ke de bo.

2. Aval avé bia liti na, bi nji nyoñe ngap a mam me pôlitik?

² Bia ve Zambe biôm bié, éyoñ bia ke ôsu a bo te nyoñe ngap a mam me pôlitik. (És. 2:4) Ve bi nji wosane bôte Yéhôva a jô’é na, be jôé. Nde fe, bi nji wumulu nye’ane ya ayoñ, nge bo mam ma wumulu de. (Ber. 13:1, 2) Bi nji bo bingôngôm minjoñ, bi nji wua vôt, nge jeñe na, bi tyendé bijôé.

3. Amu jé bi nji yiane bo pôlitik?

 ³ Kalate Zambe a kate bia amu jé Zambe a nji yi na, bi bo pôlitik. Bia tôñe miñye’elan a éve’ela Mone wé, Yésus Krist. A nga liti na, a “nji bo môte ya si nyô,” amu a nji be a bo’o pôlitik a bita. (Jean 6:15; 17:16) Nge bia kômbô tabe Éjôé Zambe si, bi nji yiane bo pôlitik. Nge nalé momo, aval avé bia ye bi mone môte ya nlem a ne mfuban, éyoñe bia kate bôte na, Éjôé Zambe nje étam é ne mane vaa minju’u mise ya si nyi? Nté évuse ñyebe ja kandé bôt mengam mengam a tindi be na be bo pôlitik, nya ñyebe ki, a bo na, bi bo nlatan a tindi fe bia na, bi bo teke bo pôlitik.​—1 Pi. 2:17.

4. (a) Aval avé bia yeme na, da ye bo ayaé ya ba’ale été jangan a lat a mam ya émo? (b) Amu jé bia yiane taté éyoñe jina na, bia kômesane na bia ba’ale été jangan a lat a mam me pôlitik?

⁴ Éko éziñe na, évôvoé é ne vôm bia nyiñ aval é ne na, bi ne kañe Yéhôva teke éndeñela’a. Émo Satan é nto bebé ya man. Ajô te, bia yiane yeme na, été jangan a lat a mam ya émo ji, ja ye telé bia beta minju’u été. Émo ja ye dañe kandane mengam amu é ne njalan a “minziziñ,” a bôt be ne “ôjeja’a.” (2 Tim. 3:3, 4) Éyoñ ényiñe pôlitik ya si jap ja tyendé atemetem, bobejañe ya vôm ate, be wô’ô tôban aval minju’u be nji be buni’i de, amu be nji kômbô tebe ngame pôlitik éziñ. Ye wo yene fo’o amu jé bia yiane taté éyoñe jina na, bia wônô ntyi’ane wongan ya bo teke bo pôlitik? Nge bi nji bo nkômesan, éyoñ minju’u mia ye so, bi ne bo teke bo avale bi nga tyi’i na bia ye bo. Nde ñhe, aval avé bi ne kômesane na, bi ba’ale été jangan a lat a mam ya émo ji, nje te ja kandé bôt mengam mengam? Bi tame zu yene mam menyin ma ye volô bia na, bi ba’ale été jangan a lat a mam ya émo ji.

5. Ôsimesan ôvé Yéhôva a bili a lat a bijôé bi bôt?

⁵ Jam ôsu bia yiane bo na bi bo teke nyoñe ngap a mam ya émo é ne na, bi yene bijôé avale Yéhôva a yene bie. Akusa bo na bijôé biziñ bi ne yené mvo’é mise mangan, ve jame da, ôsimesane na bôte befe be jôé ba bevok, ô nji be nsôñane Yéhôva. (Jer. 10:23) Bijôé bi bôt bia wumulu ôsimesane ya nye’e ayoñ a lôte nné. Ôsimesan ôte, wo kandé bôt mengam mengam. Ja’a mbamba njôô, a se ngule ya mane vaa minju’u mise mi ne si nyi. Nde fe, ataté mbu 1914, bijôé bise bia sengan a Éjôé Zambe nje éte, é mbeme zu tyam bijôé bi bôt bise.​—Lañe Besam 2:2, 7-9.

6. Aval avé bia yiane nyoñe bôte ba jôé?

⁶ Zambe a jô’é na bijôé bi ke ôsu a tebe amu nalé a bo na, abime mvo’é éziñ é bo. Nalé a volô bia na, bi ke ôsu a kañete mbamba foé ya Éjôé. (Ber. 13:3, 4) Yéhôva a jô na, bi ye’elan asu bôt ba jôé, e dañe dañ éyoñ ba nyoñe mintyi’an mia fombô ékaña’a jangan. (1 Tim. 2:1, 2) Aval ane Paul, bia fe bia ke menda mejô éyoñe ba bo bia ékotekot. (Mam Minlôman 25:11) To’o fo’o Kalate Zambe a jô na, Satan, nsiñe Zambe, nnye a jôé émo ji, a nji jô vôm éziñe na, Satan a belane môt ase a jôé. (Luc 4:5, 6) Nde, bi nji yiane jô na, Diable a belane ngumba môt éziñ ya éjôé. Ve éyoñ bi bili jam éziñ a “bejô bôt a ba be ne ngule ya jôô,” bi “bo’o te kobô môt abé.”​—Tite 3:1, 2.

7. Ôsimesan ôvé bia yiane ben?

⁷ Bia bo Zambe mewôk éyoñe bi nji su’u môt éziñ, nge ngame pôlitik éziñ, to’o éyoñe bia yene mfi ya été nge momo. Aval avé été jangan a lat a mam ya émo ji, é ne bo bia jame meve’ele? Tame simesane na, bôte béziñ ba jeñe  na, be tyendé éjôé ja tibili be, a to fe na, to’o bebo bisaé be Zambe ba ju’u fe éjôé te si. Ja’a bi nji nyiine nsamba bôte ba bo bingôngôm minjoñ, ye é ne kui na, bi su’u be nleme wongan été? (Beé. 2:2) Bia yiane liti na, bi nji su’u ngam éziñ, sa ke ve mejô bia jô a mam bia bo, ve to’o nleme wongan été.

8. Éyoñ é ne ayaé ya ba’ale été jangan a lat a mam ya émo, aval avé bi ne bo ‘fek [ntyel]’ a ‘minlem évôvoé’?

⁸ Jame baa é ne volô bia na, bi ba’ale été jangan, a lat a mam ya émo ji é ne na, bi bo ‘fek [ntyel] ane benyo, a minlem évôvoé ane bezum’ éyoñe bia tôbane minjuk. (Lañe Matthieu 10:16, 17.) Bia liti na bi ne ntyel, éyoñe bia yeme yemelane mbia jam, ôsusua na a kui. Bia liti na bi ne évôvoé nlem, éyoñ bi nji jô’é na, bôte ba jôé be bo bia na, bi bo Zambe melo. Bi tame zu yene minju’u miziñ bi ne tôbane mie a aval bi ne dañe mie.

9. Bia yiane tabe ntyele ya bo jé, éyoñe bia laan a bôt?

⁹ Éyoñe bia laan a bôt. Bia yiane bo ntyel, éyoñ bôte ba kobô mam me pôlitik. Éyoñe bia kañete mbamba foé ya Éjôé, bi nji yiane ke bia wumulu mbamba be mam bijôé bi bôt bia bo, nge tebe na, bia kobô bie abé. Bia yiane viane jeñe na, bi kui tyiñ a môt bia kañete, ndemben a ye yem amu jé bi tele minju’u été; a lôte na, bi kate nye na, éjôé si nge éjôé ka, nje é ne kôme mam. Liti’i nye a zene ya Kalate Zambe aval Éjôé Zambe, ja ye mane vaa minju’u mise, éyoñe jia ya biyoñe bise. Nge môt éziñ a kobô ajô befam befam a binga binga ba lu’an, nge ajô ya mvaan abum, wo yiane liti nye jôm Kalate Zambe a ye’ele, a mfi bi bili éyoñ bia tôñ miñye’elane mié ényiñe jangan. Nté mia laan, kele ôsu a liti na, ô nji nyoñe ngap éziñ a mam me pôlitik. Bi nji kate bôt atiñ avé ya ngovina ba yiane tyendé nge kôm, a bi nji tindi bôte na, be kui tyiñ a bia.

10. Aval avé bi ne tabe ndi na, bia ba’ale été jangan a lat a mam ya émo, éyoñe bia yene jôm éziñ e bingeñgeñ nge lañ jôm éziñ bekalate mefoé?

¹⁰ Bingeñgeñ, radio a bekalate mefoé. É wô’ô kui na, bôt ba kate “mefoé” e bingeñgeñ, e radio, nge ke bekalate mefoé, be su’u ngam éziñ. Bôte be pôlitik be wô’ô belane bôte bete, e dañe dañ éyoñ a ne na, ngovina nye a tebele mam ma lot e bingeñgeñ, e radio, nge ke bekalate mefoé. Ja’a éyoñ be ne avale vôme te, Bekristen ba yiane tabe ntyele na, be bo teke nyoñ ôsimesane wo so be bôte ba kobô e bingeñgeñ, nge ke e radio. Sili’i womiene na, ‘Ye ma nye’e me vô’ôlô’ô môt éziñ a lôte bingeñgeñ, nge radio amu ma nye’e mam a jô a lat a mam me pôlitik?’ Nge nalé, nyoñ éyoñe ya kôme fas nge mam môt ate a jô me ne fo’o été. Ja’a nalé, wo ye liti na, ô ne ntyel, éyoñe wo ye bo teke wô’ô radio, nge yene bingeñgeñ mam bôt ba kobô a lat a mam me pôlitik. Jiba’a jeñe na, ô fas “mimfufup mejô” me ne e Kalate Zambe été.​—2 Tim. 1:13, Mfefé Nkôñelan.

11. Aval avé é ne bo ayaé na, bi ba’ale été jangan a lat a mam ya émo, éyoñ bia yen akum ane jôm ja dañe mfi mise mangan?

¹¹ Ôzañ akum. Nge bi dañe nye’e akum, bi ne bo teke kui na, bi ke ôsu a ba’ale été jangan a lat a mam ya émo ji, éyoñe bi tele meve’ele été. Ruth, kale jangan ya Malawi, a nga yen aval abui Bengaa be Yéhôva é nga bo éyoñe be nga tôban étibela’a ataté mbu 1970. A jô na: “Be nji be be kômbô’ô jô’é mbamba ényiñe be mbe be nyiñi. Be kusa lôme bia vôme mfe, ve be nga su’ulane ke nyiine ngam pôlitik  a bulane menda map, amu be nji be be jibi’i mbia ényiñ bi mbe bi nyiñi.” Ve abui bebo bisaé be Zambe ki, é nga ke ôsu a ba’ale été jap a lat a mam ya émo ji, akusa bo azoé a biôm bise be nga jañele.​—Beh. 10:34.

12, 13. (a) Ôsimesane Yéhôva a lat a bôt, ô ne ôvé? (b) Aval avé bi ne liti na, bi nji nye’e ayoñe dangan a lôte nné?

¹² Nye’an ayoñe dangan a lôte nné. Bôt be wô’ô wumulu nyôl ékobe jap, ayoñe dap, metume map, tisone jap, nge nlame wop. Ve bia yeme na, e wumulu ayoñe dangan, metume mangan, nge ke nlame wongan, a bo na, bi bo teke yene bôte bevo’o avale Yéhôva a yene be. Bôte bese be ne nda bôte jia e mise mé. Yéhôva a nji kômbô na, bi bene metume mangan. A nji té bôte bese avale da, jôme te nje ba bo mam meval meva. Nde bia yiane yeme na, e mis me Zambe, bôte bese be ne nkôñe wua.​—Ber. 10:12.

¹³ Bôt ba nye’e ayoñ a lôte nné, ba wumulu vôm be nga bialé. Mboane te ô ne bo na, bi tyendé été jangan a lat a mam ya émo ji. Ja’a Bekristen, be ne bi mbia fulu ate. Ntete mimbu ôsu, Bekristen be nga bo ôbangam akônda été, amu be mbe be nye’e meyoñe map a lôte nné. (Mam Minlôman 6:1) Aval avé bi ne yeme nge bia fe, bia nye’e ayoñe dangan a lôte nné? Tame ve’ele simesane na, mojañe ya si fe, a ve wo melep, ye wo ye me ben ô jô’ô na, ‘Nne bi wô’ô zu bia bo mam nalé va?’ Bia bese bia yiane tôñe melebe ma so Kalate Zambe ma: “A nje’ebane nleme si, môt ase a semé’é nyô mbok a dañ nseman a semé émien.” ​—Beph. 2:3.

14. Aval avé meye’elan me ne volô wo, a aval avé Kalate Zambe a liti de?

¹⁴ Jame lale é ne volô bia na, bi ba’ale été jangan a lat a mam ya émo ji é ne na, bi sili Yéhôva ngul. E sili Yéhôva mbamba nsisime wé, a ne volô wo na ô bi fulu ôjibi, a fulu ya jôé womien. Da ye sili na, ô bi mefulu mete, na ô jibi mbia be mam, nge ke ékotekot éjôé é ne bo. Ô ne fe sili Yéhôva na, a ve wo fe’e ya yemelan, a dañe bité bi ne bo na, ô bo teke ba’ale été jôé a lat a mam ya émo ji. (Jc. 1:5) Nge ô ne mimbok, nge na, ba foñosô wo amu wo tebe ne bip asu nya ékaña’a, ye’ela’ane Yéhôva na, a ve wo ngule ya kamane mbunane wôé a ayôñ ése, a ngule ya jibi aval étibela’a ése.​—Lañe Mam Minlôman 4:27-31.

15. Aval avé Kalate Zambe a ne volô bia na, bi ba’ale été jangan a lat a mam ya émo? (Fombô’ô fe nka’ale ô ne nlô ajô na, “Kalate Zambe a nga yemete ntyi’ane wop.”)

¹⁵ Yéhôva a ne fe ve wo ngul a zene ya Kalate Zambe. Fase’e bifuse bia ye volô wo na, ô ba’ale été jôé éyoñe minjuk. Ô ne taté na wo ba’ale bie nlem wôé été, ndemben ô ne bo ngule ya beta simesane bie nge ô nji bi Kalate Zambe. Kalate Zambe a ne fe yemete ndi nlem ô bili a lat a bibotane ya Éjôé Zambe. Ndi nlem éte é ne mfi, nté bia jibi minjuk. (Ber. 8:25) Tobe bifuse bia kobô ajô ya bibotan wo yeme na wo ye bi. Ve’ele’e simesan aval bibotane bite bia ye bo e paradis.

16, 17. Jé bi ne yé’é mfa’a ya bezôsô bebo bisaé be Yéhôva, be nga ba’ale été jap a lat a mam ya émo? (Fombô’ô fôtô ya atata’a ya ayé’é di.)

¹⁶ Jame nyini é ne volô bia na bi ba’ale été jangan a lat a mam ya émo ji é ne na, bi tôñe bive’ela bezôsô bebo bisaé be Yéhôva. Bive’ela biap, bi ne ve bia fek, a ngule ja yiane na bi jibi. Éve’an é ne na, Schadrac, Méschac, a Abed-Nego, be nga bene kañ ndem é mbe éve’ane  ya ayoñ Babylone. (Lañe Daniel 3:16-18.) Nkañete wop wo ve abui Bengaa be Yéhôva, ayo’o nlem ya bo teke bak nlinga ya nlam wop. Nde fe, Yésus a nji bo pôlitik, nge bita ya émo. Yésus a mbe a yeme na, éve’ela jé ja ye ve bôte bevo’o ngule nyôl, jôme te nje a nga jô beyé’é bé na: “Vola’ane minlem; me dañeya si nyô.”​—Jean 16:33.

¹⁷ Abui Bengaa be Yéhôva ya melu ma é nga kui na, da ba’ale été jap a lat a mam ya émo. Bevo’o ya été be nga tôban étibela’a, bevo’o be nga ke mimbôk, a bevo’o be nga wu amu mbunane wop. Bive’ela biap bi ne volô bia avale bi nga volô Barış, monyañe wongan ya Turquie. A nga jô na: “Franz Reiter a mbe ésoé mojañ be nga wôé, amu a nga bene nyiine nkane bita Hitler. Kalate a nga tili nyia wé ôsusua na, ba wôé nye a liti na, a mbe a bili ngule mbunan, a to fe Yéhôva ndi. Nge da kui na, ma fe me tebe avale meve’ele te, ma ye tôñ éve’ela jé.” ^[2]

18, 19. (a) Aval avé bobenyoñ a bekal ya akônda dôé be ne volô wo na, ô ba’ale été jôé a lat a mam ya émo? (b) Ntyi’an ôvé wo nyoñ?

¹⁸ Bobenyoñ a bekal ya akônda dôé be ne fe su’u wo. Bo’o na, bemvendé be yeme minju’u wo tôbane mie, amu wo ba’ale été jôé a lat a mam ya émo ji. Be ne ve wo melebe ma so e Kalate Zambe été. Bôte ya akônda, be ne ve wo ngule nyôl nge ba yeme minju’u wo tôbane mie. Sili’i be na, be ye’elan asu dôé. É ne été na, nge bia yi na bobejañe be su’u bia, a ye’elan asu dangan, bia fe bia yiane de bo asu dap. (Mt. 7:12) Nlô ajô ô ne anjeñe mefoé jw.org ô ne na, “Témoins de Jéhovah emprisonnés en raison de leur foi (par pays)” ô ne vôm ba loone na, SALLE DE PRESSE > VEILLE JURIDIQUE, ô ne volô wo na, ô yeme jé nje ô ne sili Yéhôva e meye’elan. Biyôlé Bengaa be Yéhôva be nga ke mimbôk amu mbunan wop, bi ne fe été. Tobe biyôlé biziñ, a ye’elan asu na, miñyôyo’o bebo bisaé be Yéhôva, mi ke ôsu a wulu ba’aba’a a nye akusa bo minjuk.​—Beé. 6:19, 20.

¹⁹ Nté bijôé bi bôt bia ke e memane, bi nji yiane bo fe’e ne vema nge bi ne ôñgase, éyoñe bebo bisaé be Yéhôva ba wulu ba’aba’a a nye a kabetan Éjôé jé. Ngo’o nge bia yemete mbunan wongan a ntyi’an bi nga tyi’i na, bia bo teke nyoñe ngap a mam ya émo é ne mengame mengam ji.