1-2. (a) Jé bijôé biziñe bi nga bo bebo bisaé be Yéhôva, ve bebo bisaé be Yéhôva bete be nga bo aya? (b) Aval avé étibila’a é ne soo mevak? (Kobô’ô fe ajô ya fôtô ya ékô’ôla.)

 DEN, bijôé bia tyili ésaé jangan e mesi a lôte 30. Mesi méziñe ya été, bijôé bi nga futi bobejañ a besita bangan mimbôk. Mbia jam mbé be nga bo? E mise me Yéhôva, be nji bo mbia jam éziñ. Susu’a jam be nga bo a mbe ve na be nga lañ a yé’é Kalate Zambe, be nga kobô bôte bevok ajô ya mbunane wop, a be nga tabe bisulan fufulu a bobenyañe bap. Be nga bene suk ngame pôlitik éziñ. Akusa bo ngul étibila’a, bitôtôlô bebo bisaé be Yéhôva bite bi nga ba’ale élat a Yéhôva b​—a liti Nye na teke jam éziñ é ne bo na be lume nye mvus. A be ne meva’a ya bo de.

² Éko éziñ ô yeneya befôtô miñyôyok mi bobejañ béziñe ya été, a yene na mesu map me ne njalan a mevak. Be ne mevak amu ba yeme na ba ve Yéhôva nlem avak éyoñ ba tebe ne bip. (1 Mka. 29:17a) Yésus a nga jô na: “Mvom a ba ba wu étibela’a amu zôsôô . . . Va’an, mi dañe yen mvaé; amu mvaé mia ye yen ja ye bo anen.”​—Mt. 5:10-12.

3. Kalate Mame minlôman 4:19, 20, a liti na minlôman mi nga bo aya éyoñe mi nga tôban étibila’a ntete mimbu ôsu, a amu jé mi nga bo nalé?

³ Bobejañ a besita bangan ba tôban avale meve’ele minlômane ya ntete mimbu ôsu mi nga tôbane de éyoñe be nga tibili be amu be nga kañete ajô Yésus. Betyi’i mejô ya beta nda mejô Bejuif be nga jô be abui biyoñ na, be bo  te ‘beta kobô ajô jôé Yésus.’ (Mam. 4:18; 5:27, 28, 40) Nde minlôman mi nga bo aya? (Lañe’e Mame minlôman 4:19, 20.) Be mbe be yeme’e na ‘éjôé ja dañe bijôé bise é nga jô be nya njôane na be kate bôt mejô me Zambe, a kañete’ be ajô ya Krist. (Mam. 10:42) Nde betebe ôsu bap, Pierre ba Jean be nga yalane be a ayo’o nlem ése na, Yéhôva nnye ba yiane bo mewôk a dañe betyi’i mejô bete, nde fe be nga jô na ba ye ke ôsu a kobô bôt ajô Yésus. A mbe ve ane ba sili betebe ôsu bete na, ‘Ye mia kômbô jô na metiñe menan ma dañe ma me Zambe?’

4. Kalate Mame minlôman 5:27-29 a liti na minlôman mi nga li’i benya Bekristene bese mbamba éve’ela mbé, a aval avé bi ne vu mie?

⁴ Minlôman mi nga liti mbamba éve’ela, a benya Bekristene bese ba tôñ éve’ela éte den a nto abui mimbu, mi nga jô na, “a Zambe a bôt, bia yiane dañe wô’ô Zambe.” (Lañe’e Mame minlôman 5:27-29.) Éyoñe be maneya bôme be amu be nga ba’ale élate jap a Yéhôva, minlôman mi nga kui beta nda mejô Bejuif, ‘a wô’ avak amu Zambe a nga yene be ane aka’a bôt da yiane jibi ékpwe’ele amu jôé [Yésus,’] a be nga ke ôsu a kañete!​—Mam. 5:40-42.

5. Bia zu jeñ éyalane ya minsili mivé?

⁵ Mbamba éve’ela minlôman mi nga li’i bia a bo na bi sili minsili miziñ. Bi ne sili na, aval avé ntyi’ane be nga nyoñe na ba bo Zambe mewôk a lôtô bôte wo lu’an a atiñe ya Kalate Zambe da jô na “môt ase a bo’o ba be tele ôsu mewôk”? (Bero. 13:1) Aval avé bi ne “bo bijôé mewôk,” avale Paul a nga jô bi kele’e fe ôsu a ba’ale élat jangan a Zambe, Njôô wongan a dañe bejôô bese?​—Tite 3:1.

6. (a) Beza be ne “ba be tele ôsu” kalate Beromain 13:1 a jôô be, a jé bia yiane bo asu dap? (b) Jam avé bia yiane yem a lat a bejôô bese ya émo di?

⁶ Lañe’e Beromain 13:1. Éfuse di, bifia “ba be tele ôsu” ba belane bie bia  kobô ajô bôte be bili abim éjôé éziñ, nge ke ba ba tebele bôte bevok. Bekristene ba semé bijôé bi bôte bite. Bejôô bete ba volô na bôte be bo teke bo ézezam, na be tôñe metiñ, e wô’ô fe kui biyoñ biziñe na bi kamane bebo bisaé be Yéhôva. (Nli. 12:16) Ajô te, bia yiane ya’ane toya, betaxe, bia yiane fe semé bie a ve be duma da yiane bie. (Bero. 13:7) Nde fe nge bijôé bite bi tele a ne fo’o ve amu Yéhôva nnye a kañese na bi tebe valé. Yésus a nga kôme ngôné jam ete éyoñe Ponce Pilate, ngovina ya Rome a nga sili nye minsili. Éyoñ a nga jô nye na a ne ngule ya nyii nye nge bo na be wôé nye, Yésus a nga jô nye na: ‘Ô nji ye bi ngule ya bo me jam éziñ, nge Zambe a nji ve wo ngule ja so yôp.’ (Jean 19:11) Aval ane éjôé Pilate, éjôé ése bejôô ya émo di a bôte be pôlitik be bili den, é bili minné.

7. Biyoñe bivé bi nji yiane bo bijôé mewôk, a jé bi nji yiane vuan?

⁷ Bekristene ba yiane tôñe metiñe bijôé bia telé éyoñ ma wosane ki metiñe me Yéhôva. Ve bi nji yiane bo bijôé mewôk éyoñe bia jô bia na bi bo jame Zambe a tyili nge ke éyoñe bia tyili bia jame Zambe a jô bia na bi bo. Éve’an é ne na, be ne jô ésoé Kristen na é nyiine bezimbi. c Be ne fe kamane bia na bi belane nkôñelan Kalate Zambe wongan nge ke bekalate bangan, a jô bia na bi bo teke kañete nge kañe Yéhôva fufulu a bobejañ. Éyoñe bijôé bia dañe minné miap a taté na bia bo mam méziñ aval ane e tibili Bekristen, ba ye yalane mise me Zambe. Yéhôva a lôô be!​—Éc. 5:8.

8. Nsela’ane mbé a ne zañe “ba be tele ôsu” a “Nyô a Dañe Yôp,” a nalé a liti aya?

⁸ Bifia “ba be tele ôsu” bia tinane na, môt a tele ba bevôk ôsu éyoñ be tele minnoñ, ve bi nji tinane na môt a dañ ba bevok. Akusa bo Kalate Zambe a loone bijôé ya émo di na “ba be tele ôsu,” ve éjôé éfe é ne di ja Dañe Yôp a lôte bijôé bivo’o bise. Biyoñe binyin, Kalate Zambe a loone Yéhôva na “Nyô a Dañe Yôp” nalé a liti na Yéhôva nnye a bili éjôé ja dañe bijôé bise.​—Dn. 7:18, 22, 25, 27.

9. Ñyenan ôvé nkulu mejô Daniel a nga bi?

⁹ Nkulu mejô Daniel a nga yen miñyenan mi nga liti nye na Yéhôva nnye a bili éjôé ja dañe bijôé bise. Daniel a nga taté yene bitua betite binyin bi too ndeme ya beta bijôé ya melu mvus​—éjôé ya Babylone, éjôé ya Médo-Perse, éjôé ya Grèce, a éjôé ya Rome, a nga yene fe beta éjôé ya melu ma, puissance Anglo-Américaine. (Dn. 7:1-3, 17) Mvuse ya valé, Daniel a nga yene Yéhôva Zambe a too éto njôane jé yôp été. (Dn. 7:9, 10) Ve jam nkulu mejô ate a nga yen mvuse ya valé e ne volô bejôô bôte ya melu ma na be tebe élé atyeñe si.

10. Daniel 7:13, 14, 27 a liti na beza mbe Yéhôva a ve éjôé ya si, a jé nalé a liti?

¹⁰ Lañe’e Daniel 7:13, 14, 27. Zambe a vaa bejôô bôte bese bijôé mo, a ve bie bôte ba yian bie a ba ba dañe ngul. Beza a ve bijôé bite? A ve bie nyu “a funane mone ya môt,” Yésus Krist, a “bôte ya Nyô A Dañe Yôp,” bôte 144 000 ba ye jôé a Yésus “nnôm éto a nnôm éto.” (Dn. 7:18) Nalé a liti na Yéhôva nnye a ne “Nyô A Dañe Yôp,” amu nnye étam a bili ngule ya nyoñe avale mintyi’an ete.

11. Mam mevé mefe Daniel a nga tili ma liti na Yéhôva nnye a dañe bejôô bese?

 ¹¹ Mam Daniel a nga yen ma yemete jam a nga taté jô. Daniel a nga jô na, “Zambe ya yôp,” a “vaa bejô bôt, a telé fe bejô bôte bito.” A nga beta jô na: “Njô A Dañe Yôp, nnye a jôô vôme ya njôane bôt ô né, nnye fe a ve wô be nyô ase a nye’e.” (Dn. 2:19-21; 4:17) Ye é nga kui biyoñ biziñe na Yéhôva a vaa bejôô bôte nge ke telé bevok? Teke vaa nge beté!

12. Bive’ane bivé bia liti aval avé Yéhôva a nga vaa bejôô béziñ a telé befe melu mvus? (Fombô’ô fôtô.)

¹² Yéhôva a nga kôme liti na nnye a ne “Njôô a dañ.” Bi tame zu kobô ajô minkañete milal ya Kalate Zambe. Pharaon njôô bôte ya Égypte a nga tibili ayoñ Israël éyoñ é mbe minkôm Égypte. Be nga jô nye abui biyoñe na a suu be, ve a nga bene bo de. Ve Yéhôva a nga kôté be a jiane Pharaon évele mañ. (Nk. 14:26-28; Bs. 136:15) Belschatsar njôô bôte ya Babylone a nga bo abôk, ‘a bete [émiene] yôp, a sengane Tate ya yôp’ a “se’e bezambe ya argent a or” a dañe Yéhôva. (Dn. 5:22, 23) Ve Zambe a nga samele nye. “Alu te [ébien],” be nga wôé Belschatsar a éjôé jé é nga ke mo Bemèdes a Beperse. (Dn. 5:28, 30, 31) Njôô bôte Hérode Agrippa I ya Palestine ki a nga wôé nlômane Jacques, mvuse ya valé a nga kômbô fe wôé nlômane Pierre ane a nga futi wô mimbôk. Ve Yéhôva a nga kamane Hérode na a tôé nsôñan ôte. “Ane ange [Yéhôva] a nga ji’a bi nye,” a wôé nye.​—Mam. 12:1-5, 21-23.

13. Va’a éve’an ja liti aval avé Yéhôva a nga dañe nsamba bejôô bôt.

¹³ Yéhôva a nga liti fe beta nsamba bejôô bôte na nnye a ne Nyô a Dañe bejôô bôte bese. A nga wosan asu Israël, a volô be na be wôé bejôô bôte ya Canaan 31, mvuse ya valé bone b’Israël be nga nyoñ beta éfase ya si ya ntiñetan. (Jos. 11:4-6, 20; 12:1, 7, 24) Éyoñ njôô bôte Ben-hadad a bejôô bôte befe ya Syrie 32 be nga zu wosan bone b’Israël, Yéhôva a nga volô fe ayoñ dé na é dañe bita bite.​—1 Bb. 20:1, 26-29.

14-15. (a) Jé njôô bôt Nebucadnetsar ba Darius be nga jô a lat a éto njôane Yéhôva? (b) Jé ntili besam a nga jô a lat a Yéhôva a ayoñe dé?

¹⁴ Yéhôva a nga liti abui biyoñ afe na  nnye a ne Nyô a Dañe bejôô bese! Éyoñe Nebucadnetsar njôô bôte ya Babylone a nga taté na a bo éngelezek amu ‘beta mboane ya ngule jé, a amu duma ya étôto’o jé,’ a nji sili émiene si a kañese na Yéhôva nnye a yiane duma, ane Yéhôva a nga bo na a veñesan akut. Mvuse ya valé, éyoñ Nebucadnetsar a nga bo mvo’é a “nga botane Nyô A Dañe Yôp” a meme na “njôane [Yéhôva] ô ne njôane ya nnôm éto.” A nga beta jô na: “Teke môt a ne kame wo wé.” (Dn. 4:30, 33-35) Éyoñe mbunane Daniel ô mbe ô maneya tebe meve’ele été, a Yéhôva a mbe a maneya nyii nye ébé beñbweñbwem, njôô bôt Darius a nga jô na: “Bôt be fô’ôba’an a ko woñ asu Zambe ya Daniel; amu nnye a ne vevea Zambe, a nyô a to nnôm éto, a ayoñe dé e ne di da ye bo te jañ; nalé fe njôane wé wo ye tabe akekui asu’ulan.”​—Dn. 6:7-10, 19-22, 26, 27.

¹⁵ Ntili besam a nga jô na: “Yéhôva a bo fe’e ya meyoñe me bôt momo. A bo mam meyoñe me bôte ma simesane me bo te ke jam.” A nga beta jô na: “Ébotan a ayoñe bôt, di Zambe wop a ne Yéhôva, Ayoñ a nga top na é bo ngabe jé émien.” (Bs. 33:10, 12) Ke mbamba beamu ya ke ôsu a kabetane Yéhôva le!

16. Ndi nlem fé bi ne bi a lat a beta étibila’a, a amu jé? (Fombô’ô fôtô.)

¹⁶ Bi maneya yene mam Yéhôva a nga bo melu mvus. Jé ki a ye bo melu ma zu? Bi ne tabe ndi na Yéhôva é ba’ale bebo bisaé bé éyoñe ya beta étibila’a. (Mt. 24:21; Dn. 12:1) A ye bo de éyoñ nsamba meyoñ ba loone na, Gog ya Magog, wo ye zu wosan bebo bisaé bé ya si se. To’o da kui na meyoñ 193 me ne bibu’a ya ONU ma fulan, ngule jap é ne zezé éyoñe ba ve’e je a nyi Yéhôva a bitétéa bié bi  ne yôp été! Yéhôva a ka’ale na: “Ma ye nene mamien, a tune mamien, a kuli mamien mise meyoñ abui na me yeme ma; a ma ye yeme na, me ne Yéhôva.”​—Éz. 38:14-16, 23; Bs. 46:10.

17. Kalate Zambe a liti na bejô bôte ya si nyi a bôte be ne mvaé bé su’ulan aya?

¹⁷ Mewosan Gog é bo bebo bisaé be Yéhôva mme mé soo bita ya Harmaguédon, éyoñ Yéhôva é wôé “bejôô bôte ya si se.” (Nli. 16:14, 16; 19:19-21) Fo’o ve “bôt be ne mvaé [mbe] ba ye tabe si nyô, a ba be ne nya mvo’é [mbe] ba ye li’i été.”​—Min. 2:21.

18. Jé abui benya Bekristene ba kañese bo, a amu jé? (Daniel 3:28)

¹⁸ Ane mimbu mi nga lôt, abui benya Bekristen e nga kañese ke mimbôk, to’o ba jañele ényiñe jap amu ba nye’e Yéhôva a ba kômbô su’u éto njôane jé. Bekristene bete ba ba’ale élat, a ba vu bone Behébreu belal be nga kabetane Nyô a Dañe Yôp, nnye ate a nga nyii be ato’o nduan.​—Lañe’e Daniel 3:28.

19. Jé Yéhôva a ye fombô éyoñ é tyi’i bôte bé mejô, a nalé a liti na jé bia yiane bo ataté éyoñe ji?

¹⁹ Ntili besam a nga liti mfi ya ba’ale élat a Zambe a jô’ô na: “Yéhôva a tyi’i bôte mejô: Tyi’i ma ajô, a Yéhôvah, aval ane zôsô wom a né, a aval ane mvo’é jam é ne be ma.” (Bs. 7:8) David a nga beta tili na: “Kañese’e na mvo’é a zôsô bi ba’ale ma.” (Bs. 25:21) Mbamba jam ya bo binyiñe biangan a ne na bi wulu ba’aba’a a Yéhôva, a ke ôsu a ba’ale élate jangan a nye! Ndemben bii bo ngule ya wô’ôtan ane ntili besam nnye a nga jô na: ‘Ébotan a ba ba ba’ale élat, mbe ba wulu metiñe me Yéhôva été.’​—Bs. 119:1.