1. Jé é ne ve bia ngule nyul éyoñe minju’u mi nga lôte bia nkôñ? (Besam 118:5-7)

ÉYOÑE wo tôban avale nju’u éziñ, ye e wô’ô kui na ô wô’ôtane na ô ne étam, na teke môt a ne volô wo? Abui ya be bia e wô’ôtaneya nalé, to’o bitôtôlô Bekristen. (1 Bb. 19:14) Nge jam ete da kui wo môs éziñ, simesa’ane ngaka’a Yéhôva nyi: “Ma ye bo te suu wo étam mfa’a éziñ, nalé fe ma ye bo te li’i wo zezé mfa’a éziñ.” Ngaka’a éte ja ve bia nka’a mvus, ane bia fe bi ne ngule ya jô na: “[Yéhôva] a ne mvolô wom; ma ye ke ko woñ.” (Beh. 13:5, 6) Nlômane Paul ô nga tili mejô mete asu Bekristene ya Judée bebé mbu 61 É.J. Bifia a belane bie bia bo na bi simesane mejô bia koone me Besam 118:5-7.​—Lañek.

2. Jé bia zu yen ayé’é di, a amu jé?

² Ane ntili besam ate, Paul a nga yene wo Yéhôva ényiñe jé, ane a nga kôme yeme na Yéhôva a ne Mvolô wé. Bi tame bulane ve mimbu mibaé ôsusua na a tili kalate Behébreu. Dulu éziñ é nga wulu nye angôndô ya abé. A nga bo dulu ete a bete sitima, mbia ôkôs ve zu vuñe mañ! (Mam. 27:4, 15, 20) Ve Yéhôva a nga liti Paul mendeme na a ne Mvolô wé. Bia zu la’ase ve mendeme melal. Asu na A volô nye, Yéhôva a nga belane Yésus a beéngele, bôte be bili éjôé, a bobenyañe bé ya nsisim. Mam bia zu yé’é nkañete Paul ma zu volô bia na, bi tu’a tabe ndi a Yéhôva éyoñ a ka’ale bia na a vo’o  bo te vô’ôlô bia éyoñe bia sili nye mvolan.

3. Jam avé é mbe ve tyelé Paul nleme yôp, a amu jé?

³ Paul a mbe a yii mvolan. Bebé mbu 56 É.J., nsamba bôt ô nga bi nye a kee nye nseñe ya temple ya Jérusalem. Ôvañe wop ô mbe na be wôé nye. Tyé kpwaa, Sanhédrin a tyi’i nye ajô, besiñe bé ve zu bôme nye nyé. (Mam. 21:30-32; 22:30; 23:6-10) Éko éziñ Paul a nga sili émiene na: ‘A Zambe, ye mé fo’o jibi abim étibela’a di?’

4. Aval avé Yéhôva a nga belane Yésus na A su’u Paul?

⁴ Mvolane Paul a nga bi. Alu be nga bi Paul, “Tate” Yésus a nga tebe nye fefel a jô nye na: “Volô’ô nlem: ane ô nga kañete ajô dam Jérusalem, nalé fe wo yiane kañete de Rome.” (Mam. 23:11) Mejô mete me nga ve Paul ngule nyul angôndô. Yésus a nga se’e Paul amu a nga bo mbamba ésaé Jérusalem. A kate fe nye na é ke kui Rome mvo’é, a kee ésaé ôsu wôé. Éyoñe Yésus a maneya kate nye nalé, Paul a nga yiane wô’ôtan ane mone mongô éyoñ ésaa a be’e nye tôé.

5. Aval avé Yéhôva a nga belan ange na a su’u Paul? (Fombô’ô fôtô ya ékô’ôla.)

⁵ Minju’u mivé mife Paul a nga tôbane mie? Mvuse jôm ane mimbu mibaé, Paul nnye a bete sitima nyi na a ke Italie. Mbia ôkôs ve zu vuñ, bôte bese ya sitima be nga buni na ba zu mane wu. Ve Paul nye a mbe a too ne mes. Amu jé? A nga kate bôte ba be nye be mbe na: ‘Alu ya den, ange Zambe ma bo ésaé a te jô ma na: A Paul, te ko woñ; wo ye fo’o ke tebe asu César: tame yen, Zambe a veya wo bôte bese mia be be mi ne miel été.’ Yéhôva a nga belan éngele wé asu na a ba’alane Paul ngaka’a Yésus a nga taté bo nye. Paul nnye ñhe a ke kui mvo’é Rome nyi!​—Mam. 27:20-25; 28:16.

6. Ngaka’a Yésus fé ja ve bia ngule nyul, a amu jé?

⁶ Mvolane bia bi. Yésus é su’u bia aval a nga su’u Paul. Yésus a nga bo beyé’é bé bese ngaka’a nyi: “Ma ye tabe be mia melu mese, akekui asu’ulane ya si nyô.” (Mt. 28:20) Nga mejô me Yésus mete ma ve bia ngule nyul? Biyoñe biziñ bia tôban aka’a abui minjuk. Ô ne tabe ana, be nga zu kate wo foé awu; éyoñe ki bia jañele môte bia  nye’e, ôlun ô ne tabe bia nlem mimbu mimbu. Bôte bevo’o ba juk a mintaé ya nnôm. Bevo’o ki be ne minkôkone minlem. Ve bia bi ngule ya jibi minju’u mite mise amu bia yeme na, môs ôse ya yôp, Yésus a ne a bia.​—Mt. 11:28-30.

7. Bela’ane kalate Nlitan 14:6 na ô liti avale Yéhôva a volô bia den.

⁷ Bible a jô na Yéhôva a belane fe beéngele asu na a volô bia. (Beh. 1:7, 14) Mon éve’an a ne na, beéngele ba su’u bia a volô bia na bi kañete bôte ya “ayoñ ese a nda bôt ése a nkobô ôse” mbamba foé ya Éjôé Zambe.​—Mt. 24:13, 14; lañe’e Nlitan 14:6.

8. Aval avé Yéhôva a nga belan évete bezimbi na A volô Paul?

⁸ Mvolane Paul a nga bi. Mbu 56 É.J., Yésus a nga jô Paul na a ye kui Rome mvo’é. Ve Bejuif béziñ ya Jérusalem be nga bôndé fe’e ya bi nye a wôé nye. Éyoñe Claude Lysias, évete bezimbi ya Rome a nga wô’ô de, a nga jeñe na a nyii Paul. Été été, a nga vaa Paul Jérusalem a bo na abui bezimbi e ba’ale nye akekui Césarée. Césarée ki a mbe bebé kiliméta 105 a Jérusalem. Éyoñe be kiya kui, Félix, ngovina ya wôé, a nga jô na be ba’ale Paul “nda Hérode.” Paul nnye ñhe ba vaa mo beze nyi!​—Mam. 23:12-35.

9. Aval avé Festus a nga volô Paul?

⁹ Mvuse mimbu mibaé, Paul a mbe a nga’ane mimbô’ô Césarée. Festus nnye a mbe ngovina éyoñ éte. Bejuif be nga zu sili Festus nge a ne kañese na Paul a zu Jérusalem asu na be kobô ajô dé, ve Festus a nga ben. Éko éziñ a mbe a yeme’e na Bejuif ba “bôndé fe’ ane ba ye wôé nye zen.”​—Mam. 24:27–25:5.

10. Ntyi’an ôvé Festus a nga nyoñ éyoñe Paul a nga jô na be kee ajô dé be César?

¹⁰ Be nga su’ulane tyi’i ajô Paul Césarée. Ve mbôle Festus a mbe a yi na “Bejuif be yene nye mvaé,” a nga sili Paul nge a yi na be ke tyi’i ajô dé Jérusalem émien a too. Ve mbôle Paul a nji be akut, a kôme’e yeme na Bejuif ba kômbô wôé nye, a yeme’e fe jam a ne bo asu na a kame ényiñe jé, a yeme’e ki ésaé Yésus a nga jô nye na a ke bo Rome, a nga yalane Festus na: “Ma kee ajô dam be César”! Éyoñe Festus a maneya laan a bevee melebe bé, a nga yalane Paul na: “Wo te jô na wo kee ajô dôé be César: wo ye fo’o ke be César.” Ntyi’ane Festus ôte ô nga nyii Paul mo besiñe bé. Paul nnye ñhe a zu ke Rome nyi; besiñe bé ki mbe ba beta mane yate ba!​—Mam. 25:6-12.

11. Mejô ya kalate Ésaïe mevé Paul a nga yiane bindi?

¹¹ Éyoñ a mbe a kômesa’ane dulu dé ya Italie, éko éziñ Paul a nga simesane mejô Yéhôva a jô besiñe bé nkulan ajô ya kalate Ésaïe ma: “Bônda’ane mefek, a ma ye bobane momo; koba’an ajô, a da ye bo te tabe: amu Zambe a ne be bia.” (És. 8:10) Paul a mbe a too ndi na Yéhôva é volô nye, a teke bisô na jam ete e nga kômôtô nye asu minju’u mi mbe mi yange’e nye.

12. Julius a nga belan éjôé jé aya nté a mbe a ba’ale’e Paul, a jam ete e nga volô Paul aya?

¹² Paul a nga ke Italie mbu 58 É.J. Julius, mone bezimbi éziñe ya nkane bita ya Rome a nga ke a ba’ale nye amu  a mbe mone mimbôk. Mone bezimbi ate a mbe ngule ya tibili Paul nge ke mvamane nye. Ve aval avé a nga belan éjôé jé? Tyé kpwaa, éyoñe sitima a nga tebe nlam éziñ, ‘Julius a nga bo Paul mvam a kañese na a ke yene bemvôé bé.’ Mvuse ya valé, a nga nyii nyii fe Paul. Bezimbi be nga kômbô wôé mimbô’ô mise mi mbe sitima, ve Julius a nga tebe be zañ. Amu jé? A nga “kômbô nyii Paul.” Teke vaa nge beté, mbamba nleme Julius a nga volô Paul na a yeme na Yéhôva émien nnye a wulu nye.​—Mam. 27:1-3, 42-44.

13. Yéhôva a ne belane bôte be bili éjôé aval avé?

¹³ Mvolane bia bi. Yéhôva a ne belane mbamba nsisime wé na, a tindi bôte be bili éjôé na be bo nkômbane wé. Salomon a nga tili na: “Nlem njôô bôt ô ne wo Yéhôva été aval ane mezene mendim: a kôñelane wô vôm ase a nye’e.” (Min. 21:1) Nkana ôte wo tinan aya? Môta binam a ne vôône mendime ya ôsôé asu na me ke vôm a yi. Aval ete fe, Yéhôva a ne belane nsisime wé asu na a tindi bôte be bili éjôé na be nyoñe mintyi’an mia lu’an a nkômbane wé. Jam ete nde ñhe e wô’ô bo biyoñe biziñ na bijôé bi kamane bebo bisaé be Yéhôva.​—Fombô’ô Esdras 7:21, 25, 26.

14. Kalate Mam Minlôman 12:5 a liti na bi ne ye’elan asu za?

¹⁴ Jame bi ne bo. Bi ne ye’elan asu “bejôô bôt a ba bese be ne ôsu” éyoñe ba yiane nyoñe ntyi’an éziñ wo nambe ényiñe bebo bisaé be Yéhôva nge ke ésaé nkañete jap. (1 Tim. 2:1, 2; Néh. 1:11) Ane Bekristene ya ntete mimbu ôsu, bia fe bia yiane ye’elane Yéhôva asu bobejañ a besita be ne mimbôk. (Lañe’e Mam. 12:5; Beh. 13:3) Bi ne fe ye’e-ye’elan asu bezimbi ba ba’ale be. Bi ne sili Yéhôva na a tindi be na be mvamane bobejañ avale Julius a nga mvamane Paul.

15-16. Aval avé Yéhôva a nga belan Aristarque ba Luc asu na a volô Paul?

¹⁵ Mvolane Paul a nga bi. Yéhôva a nga jaé belane bobejañe ya Rome asu na be su’u Paul. Bi tame zu kobô ajô bobejañe béziñe ya été.

¹⁶ Bemvôé bé bebaé, Aristarque ba Luc, be nga tyi’i na ba ke liti Paul  Rome. * Be nji ke ye’e binyiñe biap a too ke na be nji be be yeme’e ngaka’a Yésus a nga bo Paul. A ne fo’o ve éyoñe be nto dulu zañ nde ba zu yeme na bé ke kui mvo’é. Teke bisô na éyoñe Paul a nga yen Aristarque ba Luc be bete’e sitima na ba ke liti nye, a nga ye’elane Yéhôva a ve nye akiba amu a nga belane miñyôyok bemvôé bé bete na be su’u nye.​—Mam. 27:1, 2, 20-25.

17. Aval avé Yéhôva a nga belane bobejañ asu na a volô Paul?

¹⁷ Bobejañ befe be nga volô Paul nté a mbe dulu ete. Avale bia te jô mvus, éyoñe sitima a nga tebe tisone ya Sidon, Julius a nga kañese na Paul a ke yene bemvôé bé. Amu jé? Asu na be “ba’ale nye,” nge ke nyoñe ngab a nye. Mvuse ya valé, éyoñe be nga tebe Pouzzoles (Puteoli), Paul ba bemvôé bé be nga “yene bobejañ,” ane bobejañe bete be nga yemete be na be “bômbô wôé melu zangbwa.” Bi ne simesane na Paul a nga lôte mimôse mite a kañete’e be mam me nga kui nye, mfa’a ya ve be ngule nyul. (Fombô’ô Mam. 15:2, 3.) Éyoñe melu zangbwal me kpwaaneya, Paul ba bemvôé bé be nga kee dulu dap ôsu.​—Mam. 27:3; 28:13, 14.

18. Jé é nga tindi Paul na a ve Zambe akéva a volô nye na a bi ngule nyul?

¹⁸ Éyoñ a nga telé mebo si ya Rome, Paul a nga yiane simesane mejô a nga tili Bekristene ya wôé mimbu milale mvus; a nga jô be na: “Me nga dañe kômbô zu be mia.” (Bero. 15:23) Ve a nji ve’ele sia ko na mimbô’ô mmie mii kee nye wôé. Tame ñhe ve’ele simesan abime mvolane nlem a nga bi éyoñ a nga yene na bobejañ be nga zu yange nye asu na be ve nye ngule nyul! Bible a bo’olô na “éyoñ Paul a nga yene be, a nga ve Zambe akéva a volô nlem.”  (Mam. 28:15) Ye mia te fo’o yene na Paul a ve Zambe akéva amu bobejañ be nga zu yene nye nga? Teke vaa nge beté Paul a nga beta yene wo Yéhôva éyoñ éte.

19. Bela’ane 1 Pierre 4:10 na ô liti avale Yéhôva a ne belane bia na bi su’u bobejañe ba tôbane minjuk.

¹⁹ Jame bi ne bo. Ye wo yeme mojañ éziñe ya akônda dôé ôkon nge ke jam afe da ndeñele awolo bia kobô di? Nge ke nyi a bili awu? Nge bia wô’ô na mojañ éziñ a tele été éte, bia yiane ye’elane Yéhôva na a volô bia na bi bo ngule ya jô nye nge ke bo nye jam e ne ve nye ngule nyul. Bi nji yiane biasé mone jam ase bi ne bo asu bobejañ be tele minju’u été. (Lañe’e 1 Pierre 4:10.) * Éyoñe bia su’u mojañ nge ke sita a tôbane minjuk, bia bo na a tu’a yeme na Yéhôva a nji laa nye minsos éyoñ a ka’ale nye na: “Ma ye bo te suu wo étam mfa’a éziñ, nalé fe ma ye bo te li’i wo zezé mfa’a éziñ.” Nga jam ete da ve wo nka’a mvus?

20. Amu jé bi ne ngule ya jô na Yéhôva “a ne mvolô” wongan?

²⁰ Bia fe bi ne ane bôte be bete sitima. Dulu da wulu bia angôndô ya abé biyoñe biziñ, amu bia tôbane minju’u mi ne ane ôkôs. Ve bia yeme na Yéhôva a ne bia bebé. A belane Yésus a beéngele asu na a volô bia. A ne fe be-belane bôte be bili éjôé asu na be mvamane bia éyoñe jam ete da lu’an a nkômbane wé. Teke ke môt éziñe ya be bia a ne kôme jô na Yéhôva a ngenane te belane mbo ésaé wé asu na a su’u nye éyoñ a nga tôbane bidim ényiñe jé. Ajô te, bia fe bi ne jô ane Paul na: “[Yéhôva] a ne mvolô wom; ma ye ke ko woñ: môt a ye bo me jé?”​—Beh. 13:6.