ÉYOÑE me nga bi mimbu awôm a mibaé nje ñhe me nga taté yeme na, me bili beta édima jôm me ne ve. Étôkane ya alu da (assemblée de circonscription), mojañ éziñ a nga sili ma nge ma kômbô kañete. Nde me nga yalane nye na “Ôwé,” akusa bo me mbe me ngenane teke kañete môs éziñ. Éyoñe bi keya kui abeñe nkañete, nde a nga ve ma betract ba kobô ajô ya Éjôé Zambe. A nga jô ma na, “Kelek kañete mfa’a njoñe wuli, me ke mé kañete mfa’a njoñe wuna.” Me mbe me ko woñ, ve me nga ke ma kute mimbé. Me mbe fe’e ne vema amu me nga ji’a mane kabe betract bam. É mbe fo’o é yené na, abui bôt é mbe é yi biôm me mbe me va’a be.

Me nga bialé mbu 1923 e Chatham, Kent, e si Énglis, a me nga yaé e zañe bôte be mbe be te’eya a mbia ényiñ. Beta bita bi nji soo mvo’é. To’o bebiaé bam be mbe be wô’ô bepasteur Baptiste ôlun, amu be mbe be dañe jeñe ve mfi wop. Éyoñe me mbé mimbu ébul, mema a nga taté na a ke bisulane Beyé’é Kalate Zambe ba loone na, Bengaa be Yéhôva. Sita éziñ a mbe a ye’ele bongô mame ya Kalate Zambe. A nga ve bongô bese kalate be mbe be loone na, La Harpe de Dieu. Me nga nye’e mam me nga yé’é.

Éyoñe me mbe ésoé, me mbe me nye’e ma kañete bôte ndi nleme ya Kalate Zambe. Me mbe me kui nkañete étam, ajô te, me nga yé’é na ma kañete a bôte bevok. Éve’an é ne na, môs éziñ bia nnôme mojañ bi mbe nkañete, nde bi nga lôte pasteur éziñ ôsu. Éyoñe bi lôteya nye nde me nga jô mojañe na, “Ékela jili.” Éyoñe mojañ a wô’ôya de, nde a nga telé minsini wé, a sili ma nge bi ne tabe si mon éyoñ. A nga jô ma na: “Za a nga ve wo ngule ya tyik za a ne ékela? Nkelek ve ôsu a bi meva’a ya kañete mbamba foé, bi jô’é Yéhôva émien a tyik bôte mejô.” Ataté éyoñe te, me nga yé’é na ma bi meva’a ya ve.—Mt. 25:31-33; Mam. 20:35.

Nnôme mojañ ôfe ô nga ye’ele ma na, nge bia kômbô bi meva’a ya ve, bia yiane bo mbane ya jibi biyoñe biziñ. Ngal a nji be a nyeke’e Bengaa be Yéhôva. Môs éziñ bi so’o nkañete, bi nga tebe nda jé na bia ke nyu mendim. Ngal a mbe a wô’ô mbia ôlun amu a nga kui nkañete, nde a nga taté na a lume bia bone mimfek mi thé. Mojañ a li’i bame nye, a nga viane mane tobe mimfe’e mi thé a ke nan. Mvuse bone mimbu ñwô a nga  yene bibuma ya njibane wé. Ngal a nga duban ane Ngaa Yéhôva.

Nkômbane wom ya ve bôte ndi nleme mfa’a ya melu ma zu, ô nga ke ôsu a yaé. Bia mema bi nga duban e Dover e ngone lale ya mbu 1940. Beénglis be nga jeñe si Jaman bita e ngon ébulu ya mbu 1939, valé me mbili mimbu 16. E ngone samane ya mbu 1940, me tele mbé si, me nga yene beta bemetua be be’e bezimba be mbe woñ été. Be nga nyiñe bita ya Dunkirk. Me nji be me yene ndi nlem éziñ e mise map, a me mbe me kômbô’ô kañete be mejô ya Éjôé Zambe. E memane ya mbu te, bôte ya si Énglis be nga taté na ba bo mbane ya wua minduma-mveñ (bebombe). Alu ése, me mbe me yene mbam anone bityé Jaman é wua bebombe be lôte e miñyem. Môt a mbe ve wô’ô ane bebombe ba ke tôtan; jame te é mbe é kô’ôlane woñ. E mame tyé, bi mbe bi koone na menda mese me maneya tyamban. Ôte’ete’e ôte’etek, me nga yeme na Éjôé Zambe njé é ne susu’a ndi nleme ya melu ma zu.

Me nga kôme taté na ma nyiñ ényiñe ja dañe ve ma mevak ve mbu 1941. Me mbe me yé’é nlôñane besitima e Chatham. Ésaé te é mbe ésaé abui bôt é mbe é kômbô’ô, é mbe fe é bili abui minseñge. Bebo bisaé be Yéhôva be mbe be nga yeme na, Bekristen be nji yiane bo bita. Mbu 1941 be nga kate bia na bi nji yiane saé bewofise bita. (Jn. 18:36) Éyoñe bi nga taté na bia lôñe besitima ba nyoñ e mendime si nde me nga telé ésaé te a ke bo nkpwa’a mefan. Be nga taté ma lôm ane nkpwa’a mefan e Cirencester, nnôme tisone ya Cotswolds.

Me nga bo ngon ébul e nda mimbôk me bili mimbu 18, étome na me nga bene nyine nkane bita. Éyoñe be feteya mbé ya nda mimbok nde me nga li’i étam, ane me nga wô’ô ane woñe wo sise ma nyôl. Ve été été, beba’ale, a mimbok be nga taté na ba sili ma amu jé me ne valé. Me mbe meva’a ya kañete be mbunane wom.

Éyoñe me kuiya nda mimbôk, be nga jô na me ke koone Léonard Smith, * bia nye bi kañete e milam mimvuse ya Kent. Ataté mbu 1944, b’avion toyini a mvuk, avale da yele étam, é be’e fe bebombe, be mbe be kpwa’a e Kent. Bi nga to e zen é mbe zañe mesi ya Europe benazi be nga nyoñ, a si Énglis. Be mbe be loone b’avion bete  na, doodlebugs. Bi mbe bi kañete e woñ été. Bi mbe bi yeme na, nné ane môt a wô’ô éduñ avion, a yeme na mvuse ya valé avion ate a zu tôtan a ke ku vôm éziñ. Bi mbe bi yé’é Kalate Zambe a nda bôt é to bôte be tan. Bôte bete be nga kôme tebele étyé asu na a ba’ale be nge nda ja ku be yôp. Nde bi mbe bi yé’é bi to tebele ate si. Nda bôte te ése é nga su’ulane duban.

Éyoñe bita bi nga man, me nga bo nkpwa’a mefan mimbu mibaé e Irlande du sud. Bi nji be bi yeme nsela’ane a mbe zañe Irlande a si Énglis. Bi nga taté na bia jeñ étaba’a, bi jô’ô bôte na bi ne bemissionnaire, a bi va’a fe be bekalate bangane njoñe njoñ. Ngo’o avale “akute” mboane jame te nlame bekatôlôs! Môt éziñ a nga nyoñe bia a ayok ése, nde me nga kate de mone bezimbi; a nga jô ma na “Abeñ, wo to ô buni’i aya?” Bi nji be bi yeme abim avé beprêtre be mbe be bili tyiñe nlame te. Be mbe ngule ya va bôt e bisaé nge be kañese bekalate bangan, a titane bia menda mangan.

Bi nga ji’a yé’é na éyoñe bia kui e vôm, é ne mvo’é ya taté nkañete ôyap, vôme bôt be bili prêtre a selane nyô ya vôme bi to. Éyoñe te ñhe bia zu su’ulane kañete bôt be to bia mefefel. E Kilkenny, bi mbe bi yé’é a ésoé éziñ biyoñe bilal e sondô akusa bo mbia be mam bôt be mbe be bo’o nye. Me mbe me nye’e ma ye’ele bôt benya mejô ya Kalate Zambe, nde me nga nyoñe ntyi’ane ya ke e sikôlô bemissionnaire ya Watchtower.

Sikôlô a nga tabe ngon étan e New York, mvuse ya valé nde be nga lôme bia benyin e mon ékôte si ya Becaraïbe. Bi nga kôlô New York e mone sitima a mbe bemeta 18 a to jôé na Sibia, e ngon awôm a jia ya mbu 1948. Me mbe e meva’a été amu me mbe me ngenane teke bet e sitima. Môte wua ya be bia Gust Maki, a mbe a yeme dutu besitima. A nga ye’ele bia bone be mam a lat a ndutane besitima, aval ane e bete a sili avot éyé ya sitima, avale bi ne bo na sitima a bo teke nyoñ, a avale bi ne dañe mintyôa. Gust a nga dutu sitima melu 30, a nga yeme zu a bo de e zañe mbia mimfebe akekui Bahamas.

Éyoñe bi boya abime bengon éziñ e mon ékôte si ya Bahamas, nde bi nga ke bikôte bi si bivok bi ne e bekilimeta 800 a ékôte si ya Vierges, e fefele Porto Rico a Trinité. Bi nga bo mimbu mitan bi kañete e bikôte bi si bi mbe ôyap a bi mbe bi jembane bekañete. Biyoñe biziñ bi mbe bi lôtô besondô teke kui na bi lôm, nge bi foé éziñ. Ve ngo’o abim mevak bi mbe bi bili éyoñe bi mbe bi kañete’e mejô me Yéhôva e bikôte bi si!—Jr. 31:10.

Éyoñe bi nga tebe mfôme mañ, bôte bese ya nlam be mbe be kômbô’ô yeme za bi né. Bôte béziñ be mbe be ngenane teke yene sitima, nge ntangan môs éziñ. Bôte ya wôé be mbe be nye’e bôte be Zambe be mbe be kôme yeme Kalate Zambe. Be mbe be va’a bia kos, befio a ôwôndô. Sitima wongan a mbe tyôtyoé, a mbe ve asu na bi ne bômbô si, bi ne yam nge sobe biyé, ve bi nga nyiñ a abime te.

Bi nga sis e sitima a kañete bôt ngumba môs.  Bi nga kate be na bia ye bo be nkañete ya mengana bôt. Éyoñe ngô’é é nga kui nde bi nga loñe toñ. Bi mbe meva’a ya yene na abui bôt da so. Melambe map me mbe me ngemba’an ane ateté da sise nkôl. Biyoñe biziñ bôte ntet be mbe be za’a sili minsili akekui mame ngô’é. Be mbe be nye’e ba yia bia, nde bi mbe bi bôme mezik a ve be bifia ya bia biziñ. Nté bia benyine bi mbe bi va’a tyiñ, bôt bevo’o ke be mbe be fulane metyiñe map a eñmangan; be mbe be bili abeñe metyiñ. Ngo’o avale mbamba biyoñe te!

E mvuse meyé’é, beyé’é Kalate Zambe béziñ be mbe be litane bia akekui menda me bôt bevo’o na, be beta ke tabe meyé’é map. Mbôle bi mbe bi kele bevôm befe mvus abui besondô, bi mbe bi jô’ô bôt be mbe be nye’e Mejô me Zambe na be li’i ba bo meyé’é me bôte bevok akekui éyoñe bia ye bulan. Bi mbe meva’a ya yene na, abui ya été é mbe é bo’o ésaé te a nleme wop ôse.

Melu ma bôt ba so mesi mefe na ba zu jom bikôte bi si bite. Bivo’o ya été bi ne e bevôme bôt ba kui ki. Bia koone ve évindi zo’obone wôé, ékôte mañ a minbanga. Bi mbe bi sise e bikôte bi si a alu. Bedophin be mbe be za’a vôé e fefele sitima wongan, môt ase a mbe ve wô’ô metyiñe map mendim été. Ngon é mbe é ngemba’an évôvoé mañe yôp, a bi mbe ngule ya yene je ôyap.

Bi nga kañete wôé mimbu mitan, nde bi nga ke e Porto Rico na bia ke tyendé bityé ya engine wongan. Éyoñe bi keya kui wôé, nde me nga yen a nye’e abeñe ngone missionnaire é to jôé na Maxine Boyd. A mbe a kañete’e mbamba foé a ayôñ ése a so mongô. Mvuse ya valé, a nga bo missionnaire e République Dominicaine akekui éjôé katôlôs é nga titane nye mbu 1950. Mbôle me mbe môte wua ya bôte ba dutu sitima, jôme te nje be nga ve ma ve ngone jia na me tabe e Porto Rico. Mvuse ya valé, me nga ke bikôte bi si a tabe wôé abim mimbu éziñ. Me nga fas a jô mamiene na, ‘A Ronald nge wo yi mona minga ate, ô nto ve bete mo.’ Mvuse besondô belal nde me nga sili sita ate nge bia nye bi ne yé’é na bia yeman. Bi nga lu’ane mvuse besondô besaman. Be nga lôme bia Maxine ane bemissionnaire e Porto Rico, ve me nji fole sitima wongan a nyi a mbe mfefé.

Bi nga taté na bia jome mekônda mbu 1956. Abui bobejañ é mbe azoé, ve bi mbe bi nye’e bia jome be. Éve’an é ne na, e mone nlam ba loone na, Potala Pastillo, beta menda me bôt Bengaa me mbe mebaé. Me mbe me nye’e ma bôme be mezik. Me nga sili mona minga wua, Hilda nge a kômbô zu kañete a bia. A nga jô na: “Ma kômbô, ve me vo’o ki. Me nji bi bikôndé.” Bi nga ve nye fia ékôndé, nde a nga zu kañete a bia. Mvus abui mimbu, mbu 1972, bia Maxine bi nga ke e Béthel ya Brooklyn, sita éziñ a mbe a ndeme kui sikôlô bemissionnaire a nga zu batane bia. Be nga lôme nye Équateur, a nga jô bia na: “Ye mia beta fo’o ma yem? Me ne mona minga ya Pastillo a nji be a bili bikôndé.” A mbe Hilda! Bi mbe meva’a été nde bi nga taté na bia yôn!

Mbu 1960, be nga lôme bia e Béthel ya Porto Rico, a mbe mone nda yôp e Santurce, San Juan. Ôsusua, bia Lennart Johnson bi mbe bi bili abui ésaé ya bo. Ba ngal be mbe e République Dominicaine, a be nga so e Porto Rico mbu 1957. Mvuse ya valé, Maxine a nga saé vôme bôt ba nyoñe biyôlé bi bôte ba yi bekalate—bôte toyini a mvuk be mbe be tiliban e sondô. A mbe a nye’e a bo ésaé te amu é mbe é bo’o na, a simesane bôte bese ba bi bidi ya nsisim.

Ma nye’e ésaé ya Béthel amu a ne ésaé ja bo na bi bi meva’a ya ve. Ve abui minjuk é ne. Éve’an é ne na, éyoñe bi mbe e beta étôkane ja kôane bôte ya mesi mese e Porto Rico mbu 1967, mimbe’e mi nga lôte ma nkôñ. Nathan Knorr, mojañ a mbe a wulu’u ésaé Bengaa be Yéhôva a nga so Porto Rico. A nga jô na me nji mane ta’a mam avale da yiane na be litane bemissionnaire bese be nga so, a to ke na me nga bo de. Mvuse ya valé nde a nga lebe ma avale me ne yeme bo me  ta’a mam, a nga jô fe ma na me sameleya nye. Me nji be me kômbô’ô kat a nye, ve me nji wô’ô jame te mvo’é nlem été. Ve mvuse ya valé éyoñe bia Maxine bi nga yene mojañe Knorr, a nga bañete bia étune nda jé, a yame fe bia bidi.

Éyoñ ése bi mbe bi so’o e Porto Rico bi mbe bi kele jome nda bôte jam é ne Angleterre. Pepa a nji ji’a kañese benya mejôô. Ve éyoñe bobejañe ya Béthel be mbe be za’a bo minkañete, nde be mbe be tabe’e nda jangan. Pepa a mbe a yene nsela’ane a ne zañe bemvendé ya Béthel a betebe ôsu ya miñyebe, mbe bete be nga wo’o nye ôsone nyôle mimbu ya mvus. Mbu 1962 ñwô pepa a nga su’ulane duban ane Ngaa Yéhôva.

Maxine, minga wom a nga wu mbu 2011. Me ne ôjeja’a ya beta yene nye éyoñe bewu ba ye wômô. Ngo’o avale mbamba ôsimesan te! Mimbu 58 bia Maxine bia te nyiñe fufulu, bia te yen ane bebo bisaé be Yéhôva ya Porto Rico ba kôlô e bôte 650 a bo bôte 26 000! Mbu 2013 Béthel ya Porto Rico a nga fulan a nyi ya États Unis, a be nga jô ma na me ke saé e Wallkill e New York. Mvuse mimbu 60 e bikôte bi si, me ne jô na me nto fo’o mone Porto Rico émien, mone coquí, mon éyôlé mese’esa ba ve kôse ya Porto Rico ja yia ko-kee, ko-kee éyoñ alu é viniya. Ve éyoñe ya kôlô wôé é mbe é kuiya.

Ma ke ôsu a nye’e ésaé ya Béthel. Me mbili mimbu 90 a ésaé jam é ne na, ma ve bemvendé ya Béthel ngule nyôl. Me ne jô na, bôte be jomeya ma e lôte biyoñe 600 ane me nga so e Wallkill. E bôte ba zu jome ma, ba kate ma minjuk miap, nge minjuk ya menda me bôte map. Ba bevok ba yi na me kate be avale be ne kee ésaé jap ya Béthel ôsu. Bôte be ndeme lu’ane ba zu ma yene na, me ve be melebe ma fombô beluk. Be nga lôme bevok ya été ésaé nkañete. Ma nyoñ éyoñe ya vô’ôlô bôte bese ba laan a ma, a me wô’ô kate be na: “‘Zambe a nye’e nyô a ve a mevak.’ Nde ñhe, yenek mevak ésaé jôé. Wo bo de asu Yéhôva.”—2 Bec. 9:7.

Minju’u bia tôbane mie ésaé ya Béthel mi ne avale da vôm ase: Wo yiane futi nleme wôé ôse e jôme wo bo é ne mfi. Jôm ése bia bo e Béthel é ne étyi. Ja volô na ôlo ô ne ntyel a fek, ô ve bobejañe ya si se bidi ya nsisim. (Mt. 24:45) Bi bili fane ya ve Yéhôva duma vôm ase bia kañe nye. Ñyenané mevak ya bo nkômbane wé, amu ‘Zambe a nye’e nyô a ve a mevak.’