1. Jé Paul a bemvôé bé ba yem, ja bo na be bo teke ko woñ?

 BI NE bebé mbu 59 ya É.J. Paul a bemvôé bé Luc a Aristarque ba téé ékôte si ya Malte, e Mañe ya Méditerranée na ba ke Italie. Be ne beta sitima a be’e mefes. Sitima ate a bili fe bive’ela bi “Bone be Zeus” ôsu. Paul a ngenane mone mimbôk, a mba’ale mimbôk a ba’ale nye. (Mame mi. 27:2) Bekañete mbamba foé ba ba bo ki ane bôte bevok. Ba jeñe ki mvolane be mimbias Castor ba Pollux, bone be Zeus, zambe begrec. (Fombô’ô note d’étude ya Mame minlôman 28:11.) Paul a bemvôé bé ba kañe Yéhôva, ba yeme na Yéhôva nnye a nga kate Paul na a ye kañete benya mejôô e Rome a tebe ôsu César.​—Mame mi. 23:11; 27:24.

2, 3. Paul a bemvôé bé ba wulu aya, a za a zuya a su’u Paul nté ôse wu?

² Be nga bo melu melal été besitima ya Syracuse, abeñe mone tisone ya Sicile a mbe a funa’an Athènes ba Rome. Mvuse ya valé ane be nga kee dulu dap ôsu a kui Rhegium, mfa’a sud ya Italie. Rhegium a ne kilimita 320 a été besitima ya Puteoli (bebé vôme ba loone dene na Naples). Ve évuñulu é mbe é so’o sud é nga volô na be ji’a kui Puteoli môs ô nga tôé.​—Mame mi. 28:12, 13.

³ Paul a bo éyoñe ji ngabe ja su’ulan e dulu a ke Rome, vôm a ye tebe ôsu Njô bôte Néron. Ataté atata’a akekui memane, “Zambe ya mvolane minlem ôse” a te tabe a Paul. (2 Cor. 1:3) Avale bia zu yen, Yéhôva a nga ke ôsu a su’u Paul, a Paul a nga ke ôsu a bo ayôñe nkañete mbamba foé.

4, 5. (a) Aval avé bobejañe ya Puteoli be nga nyoñe Paul a bemvôé bé, a amu jé Paul a mbe a bili abime fili éte? (b) Aval avé mbamba ntabane bekristen a volô be to’o éyoñe be ne mimbôk?

⁴ E Puteoli, Paul a bemvôé bé be nga “koone bobejañe vôm ate a be nga yemete b[e] na b[e] tabe a be melu zangbwal.” (Mame mi. 28:14) Ngo’o avale mbamba éve’ela bobejañe ya Puteoli ba li’i bia mfa’a ya avale bia yiane nyoñe bôte bevok! Bi ne tabe ndi na, bobejañe bete be nga bi abui  bibotan. Paul a bemvôé bé be nga ve be abui ngule nyul. Ve amu jé Paul a mbe a bili abime fili éte, a too ke na a mbe mone mimbôk? Éko éziñ amu bezimbi be mbe be ba’ale’e nye be mbe be too ndi a nye.

⁵ Avale da fe melu ma, bebo bisaé be Yéhôva be ne mimbôk a becamp de concentration be wô’ô bi abime fili éziñ, a bone bema’a béziñ amu mbamba ntabane wop. Éve’an é ne na e Roumanie, môt éziñ a mbe a boya mimbu 75 mimbôk étome wup, a nga bo beta mintyendan éyoñ a nga taté na a yé’é Kalate Zambe. Beba’ale mimbô’ô be nga su’ulane taté na ba lôme nye a ke kuse biôm asu nda mimbôk. A mbe a bo’o jam éte ése étam, môte teke ba’ale nye! Ôwé, mbamba ntabane wongan a ve Yéhôva duma.​—1 P. 2:12.

6, 7. Aval avé bobejañe ya Rome be nga liti beta nye’an?

⁶ Paul a bemvôé bé be nga yiane bo kilimita 50 ataté Puteoli akekui Capou, njoñe ya Appienne ô mbe ô kele’e suane Rome. Njoñ ôte ô mbe anen a nkôman a bifase meko’o ba nyoñe vôme nkôle wo te yô nduan. Bôte be mbe be wulu’u njoñ ôte be mbe ve yen abeñe minlame ya Italie a bevôme béziñe ya Mañe ya Méditerranée. Njoñ ôte ô mbe fe ô kele’e suane beta élobé ba loone na marais Pontins (kilimita 60 a Rome). Nne Nseñe makit Appius ô mbe valé. Luc a nga tili na éyoñe bobejañe ya Rome “be nga wô’ô na [ba] zu,” bevo’o be nga zu koone be Nseñe makit, ba bevo’o ki be nga ke yange be Menda beyeñe melal. A mbe vôme bôte ba zu wo’on éyoñe be ne dulu. A mbe a yiane be kilimita 50 a Rome. Za avale beta nye’ane di!​—Mame mi. 28:15.

⁷ Nseñe makit Appius ô nji be ô dañe’e mbamba vôme ya tabe asu bôte ba ke mulu. Horace, ñyia bia a mbe mone romain a nga jô na makite mete me mbe “njalan a bikotekote bedutuu sitima a bekuane meyok.” A nga tili na “mendime  me mbe mvit,” nge abé. Émien a nga bene di wôé! Ve akusa bo mbia be mame bete bese, bobejañe ya Rome be nga yange Paul a bemvôé bé wôé a meva’a mese asu na be ke liti be mvo’é e Rome.

8. Amu jé Paul a nga ve Zambe akiba “éyoñ a nga yene” bobenyañe bé?

⁸ Nkañete wo jô na: “Éyoñ a nga yene [bobenyañe bé], Paul a nga ve Zambe akiba a bi ngule nyul.” (Mame mi. 28:15) Ôwé, Paul a nga bi ngule nyul a mvolane nleme fo’o ve a ñyenan a nga yene bobejañ. A mbe a yeme’e bevo’o ya été. Amu jé Paul a nga ve Zambe akiba? Amu a mbe a yeme’e na, nye’ane wo tindi môte na a nyum émiene mam, ô ne fulu jia ya mefulu ya ébuma ya nsisim. (Gal. 5:22) Melu ma fe, mfufube nsisim a tindi bekristene na be nyume bebiene mame mfa’a ya su’u ba ba yi mvolan a volô be minlem.​—1 Thes. 5:11, 14.

9. Aval avé bi ne liti aval été nsisime bobejañe be nga yene Paul be mbe be bili?

⁹ Éve’an é ne na, mfufube nsisim a tindi bobejañ a besita be ne anyep na be jalé miñyiane bejome bikôane bekristen, bemissionnaire a bobejañe bevo’o ba kañe Yéhôva aval é ne ngum aval. Abui bebo bisaé be Yéhôva éte é nga nyum ébiene mame méziñe na é lôt abui éyoñ ésaé Yéhôva. Sili’i womiene na: ‘Jé me ne beta bo asu na me tu’a su’u njoman, éko éziñe mfa’a ya yeme nyoñe njome bikôane bekristene ba minga wé nge a ne nlu’an? Ye me ne bo nta’ane mam asu na me kañete a be?’ Wo ye bi abui bibotan. Tame simesan abime meva’a bobejañe ya Rome be nga bi éyoñe be nga wôk ane Paul a bemvôé bé ba kañete mame méziñe me nga kui be a yemete mbunane wop.​—Mame mi. 15:3, 4.

10. Jé é nga kui Paul e Rome, a jé a nga bo ve nné ane a nga suane wôé?

¹⁰ Éyoñe be nga suane Rome, “be nga ve Paul ôva’a ngule na a tabe nda jé étam, mone bezimbi a ba’ale nye.” (Mame mi. 28:16) Asu na mone mimbôk a bo teke tup, be mbe be tiñeti’i nye a mone bezimbi a ba’ale nye. Paul a mbe nkañete mbamba foé ya Éjôé, a nji fet anyu amu na a tii bengôkop. Ve mvuse melu melal, éyoñ a mbe a kômeya wo’on, a nga loone betebe ôsu bejuif asu na a tu’a yeme be a kañete be.

11, 12. Jé Paul a nga kate bejuif é nga bo na be bo te beta yene nye aval étam?

¹¹ Paul a nga jô na: “A bôt, a bobejañ, akusa bo na me nji bo mbia jam asu bôt a fe asu metume bemvamba bangan, me nga veban ane mone mimbô’ô mo be beromain aso Jérusalem. Éyoñe be nga mane fas ajô éte, be nga kômbô suu ma amu teke jam éziñe me nga bo da yiane na be wôé ma. Ve bejuif be nji kañese ntyi’an ajô ôte, nde ñhe me nga bo ntindane ya kee ajô dame be César, ve me nji bo de amu na ma kômbô soman ayoñe dam.”​—Mame mi. 28:17-19.

¹² Paul a nga loone bejuif na “bobejañ.” A zen éte, a nga jeñe na a liti be na a mbe môte wua ya be be, a na be nji yiane yene nye aval étam.  (1 Cor. 9:20) A nga kôme fe kate be na a nji zu bôte bejuif ajô éziñ, ve a ne va amu a nga lôm ajô dé be César. Ve bejuif ya vôm ate be nji be be yeme’e na a nga lôm ajô be César. (Mame mi. 28:21) Amu jé bejuif ya Judée be nji kate ba ya Rome ajô Paul? Kalate éziñ a jô na: “Sitima Paul a nga nyoñ a mbe a yiane be sitima wua ya ba be nga taté suan Italie éyoñe memveñe me nga man. Éko éziñe betebe ôsu ya bejuif ya Jérusalem be mbe be ngenane teke so, nge na, kalate be nga lôm a lat a ajô Paul a mbe a ngenane teke kui.”

13, 14. Aval avé Paul a nga kobô ajô ya Éjôé Zambe, a aval avé bi ne vu éve’ela jé?

¹³ Mvuse ya valé Paul a nga kobô be ajô ya Éjôé. Aval a nga bo de é nga bo na bejuif be kômbô yem abui mam afe. A nga jô na: “Ajô te nde ma te bañete mia na me kobô mia, amu a ne amu ndi nlem Israël nde me be’e bengôkobe ba.” (Mame mi. 28:20) Ndi nleme bekristene be mbe be kañete’e é mbe a lat a Messie a Éjôé jé. Betebe ôsu bejuif be nga yalane nye na: “Bia yene na é ne mvo’é na bi wôk ôsimesane wôé womien, amu bia yeme na vôm ase ba kobô ñyebe ôte abé.”​—Mame mi. 28:22.

¹⁴ Éyoñe bi bili fane ya kañete mbamba foé, bi ne vu Paul éyoñe bia kate bôte mame nge sili be minsili mia ye bo na be kômbô yem abui mam afe a lat a Bible. Ô ne koone mbamba melebe bekalate bangan aval ane Comment raisonner à partir des écritures, Tirez profit de l’école du ministère théocratique a Bo’o atyeñ mfa’a ya nlañan a ñye’elan. Wo ye bo mbamba ñye’ele nge wo ke ôsu a tôñe melebe me ne été.

15. Mame menyine mevé bi ne yé’é a lat a avale Paul a nga kañete?

¹⁵ Éyoñe môse be nga tyi’i na ba yiane tôban ô nga kui, ane betebe ôsu bejuif “be nga so abui” vôme Paul a mbe a too. Paul a nga timine be mam “ataté mame tyé a kui mame ngô’é, a nga belane Metiñe me Moïse a mejô bekulu mejô . . . a kañete’e fe be ajô ya Éjôé Zambe, a nsôñane ya dutu be na be buni Yésus.” (Mame mi. 28:23) Bi ne yé’é mame menyin a lat a avale Paul a nga kañete be. Jam ôsu, a nga kobô ajô Éjôé Zambe. Jame baa, a nga jeñe na a kate bôte mame ma ye nambe be minlem. Jame lale, a nga belane Mejô me Zambe na a yemete mam a mbe a jô’ôk. Jame nyini, a nga liti na a telé miñyiane mi bôte bevok ôsu, émmié ki mvus. A nga kañete “ataté mame tyé a kui mame ngô’é.” Ngo’o avale mbamba éve’ela éte! Asu’ulane ya été é mbe aya? “Bôte béziñe be nga taté na ba buni,” bevo’o ki momo. Mejô me nga bo, a Luc a jô na bôte “be nga taté na ba kôlô vôm ate.”​—Mame mi. 28:24, 25a.

16-18. Amu jé Paul a nji be fe’e ne vema éyoñe bejuif ya Rome be nga bene wô’ô foé a mbe a kañete’e, a jé bia yiane bo éyoñe bôte ba bene foé bia kañete?

¹⁶ Mame mete me nji bo na Paul a bo fe’e ne vema, amu me mbe me wô’an a minkulane mejô ya Bible. Nde fe a ne mam émien a mbe a jaya zu a yen. (Mame mi. 13:42-47; 18:5, 6; 19:8, 9) Éyoñe bôte be nga bene wô’ô foé jé be nga téé na be nga ke, ane Paul a nga jô be na: “Mfufube nsisim a nga kôme fo’o kobô bemvamba benan a zene ya nkulu mejô Ésaïe, a jô’ô na, ‘Kele’e be bôte ba a jô’ô be na: “Mia ye fo’o kee melo ve teke wôk atinane ya été, mia ye fo’o fombô ve teke yene jôm. Amu nleme bôt ô ntoo ayet.”’” (Mame mi. 28:25b-27) Éfia Grec be nga kôñelane va na “ayet,” ja fombô nlem ô ne “afip” nge ke “avoñ avoñ.” Avale nlem éte da kañese ki foé ya Éjôé Zambe. (Mame mi. 28:27) Ngo’o aval éngôngole jam!

¹⁷ Paul a nga su’ulane kate bejuif be nji buni na: “Bôte ya meyoñ . . . ba ye vô’ôlô.” (Mame mi. 28:28; Bsa. 67:2; Ésa. 11:10) Paul a mbe a yeme’e jam a jô, amu émien a nga yen ane abui bôte ya meyoñe da kañese foé ya Éjôé!​—Mame mi. 13:48; 14:27.

¹⁸ Aval ane Paul, te bia bo ane a ne ajô dangan éyoñe bôte ba bene wô’ô mbamba foé. Biabebiene bia kôme yeme na tyôtyoé bôte nje ja ye yene zene ya ényiñ. (Matt. 7:13, 14) Nde fe éyoñe mbamba be bôte ba tyi’i na ba kañe Yéhôva, bi ne mevak a bia nyoñe be a ayôñ ése ékôane bekristen été.​—Luc 15:7.

19. Jé Paul a nga bo nté a mbe Rome?

¹⁹ Jame Luc a kandane jô e memane ya kalate Mame minlôman da ve bia ngule nyul. A jô na: “[Paul] a nga tabe nda a mbe a yaka’ane mimbu  mibaé, a nyoñe bôte be mbe be za’a yene nye valé a mbamba nlem, a kañete’e be Éjôé Zambe, a ye’ele’e be teke ko woñe mame ma fombô Tate Yésus Krist, jam éziñ é teke nye ndeñele.” (Mame mi. 28:30, 31) Paul a mbe a yeme’e nyoñe bôte bevok, a mbe a bili beta mbunan a a mbe ayôñ ésaé nkañete. Ngo’o avale mbamba éve’ela a li’i bia!

20, 21. Va’a bive’ane bia liti na Paul a nga volô bôte béziñe nté a mbe Rome.

²⁰ Môte wua ya bôte Paul a nga yeme nyoñ a mbe jôé na Onésime. Onésime a mbe ôlo a bialé-bialé ya Colosses, a nga tube masa wé. Paul a nga volô nye na a bo kristen, a Onésime ki a nga bo “mojañ a yeme ba’ale élat a nyu [Paul a] nye’e.” Paul a mbe a nye’e nye angôndô ya abui a a nga loone nye na ‘mone wé, amu a mbe a ntoo nye ésa.’ (Col. 4:9; Philém. 10-12) Onésime a nga yiane fo’o ve Paul abui ngule nyul! a

²¹ Bôte befe be nga yene mfi ya éve’ela Paul. A nga tili bobejañe ya Philippes na: “Été me tele va é vianeya bo na mbamba foé a dañe beta kateban, amu nalé, bezimbi bese ba ba’ale njô bôt, a bôte bevo’o bese ba yeme na me ne mimbôk amu éyôlé Krist. Mengata’a mame me volôya abui bobejañe ya nsisime na é bi ngule nlem, a na be kate bôte mejô me Zambe teke ko woñ.”​—Philip. 1:12-14.

22. Jé éfe Paul a nga bo nté a mbe Rome?

²² Nté a mbe mimbôk e Rome, Paul a nga tili beta bekalate bia koone be Mintilane ya nkobô Grec. b Bekristene ya ntete mimbu ôsu be mbee bekalate bete be nga yene mfi ya été. Bia fe bia yene mfi ya bekalate Paul a nga tili. Melep a nga ve bekristene ya ntete mimbu ôsu me nga volô be a ma volô fe bia den.​—2 Tim. 3:16, 17.

23, 24. Aval ane Paul, aval avé abui bekristene ya melu ma da ba’ale ava’a dap to’o éyoñ é ne mimbôk amu mbunane wop?

²³ Kalate Mame minlôman a kate ki éyoñe be nga suu Paul. Ve éyoñe be nga bo de Paul a mbe a boya mimbu minyine mimbôk. A nga bo mimbu mibaé e nda mimbô’ô ya Césarée a mimbu mibaé e nyi ya Rome. c (Mame mi. 23:35; 24:27) A nga ba’ale ava’a dé a bo abim a mbe ngule ya bo ésaé Yéhôva. Dene fe, abui bebo bisaé be Yéhôva é ne mimbôk amu mbunane wop. Ba ba’ale ava’a dap a ke ôsu a kañete. Tame fas éve’an Adolfo. Be nga futi nye mimbôk Espagne, amu mbunane wé ô mbe ô kama’ane nye na a bo mone bezimbi. Évete bezimbi éziñ  é nga jô nye na: “Bi ne fe’e ne vema a wo. Bia tibili wo va angôndô ya abui, ve bi lôô na éyoñe bia dañe tibili wo, éyoñe te nje wo tu’a bo mevak a kobô bia a mbamba bifia.”

²⁴ Ane éyoñ é nga lôt, beba’ale be mbe be nga lik étune nda Adolfo é yoo amu be mbe be too nye ndi. Bezimbi be mbe be za’a sili nye minsili a lat a Bible. Mba’ale mimbôk éziñ a mbe a kôme’e nyiin étune nda Adolfo na a ke lañe Bible, nté Adolfo a mbe a mombô’ô na môt a bo teke nye yen. Mone mimbôk, nnye a mbe a nga viane “ba’ale” mba’ale mimbôk! Ngo’o nge mbamba éve’ela bebo bisaé be Yéhôva bete, a tindi bia na bi “kate bôte mejô me Zambe teke ko woñ,” to’o minjuk été.

25, 26. Tañe mimbu bebé 30, Paul a nga yen ane beta nkulan ajô éziñ a tôéban. A mbe nkulan ajô ôvé, a aval avé bia yen ane nkulan ajô ôte wo tôébane den?

²⁵ Paul, nlômane Krist, a nga ke ôsu a kañete bôte bese be mbe be za’a jome nye “Éjôé Zambe.” Ngo’o avale mbamba mesuu me nkobô kalate Mame minlôman a mane de nlañe wé! E kabetôlô ôsu, Yésus a ve beyé’é bé ésaé a jô’ô na: “Mia ye nyoñe ngul éyoñe mfufube nsisim a ye so be mia, a mia ye bo bengaa bam e Jérusalem, e Judée ase a Samarie a mfa’a si ja dañ ôyap.” (Mame mi. 1:8) Mvuse mimbu bebé 30, foé ya Éjôé Zambe é mbe é nga “katebane be bitétéa bise bi ne yôbe si.” d (Col. 1:23) Nalé a liti na nsisime Yéhôva ô ne ngul!​—Zach. 4:6.

²⁶ Den, nsisim ôte wuwua ñwô wo ve mebuka’a me bobenyañe be Krist a “mintômba mife,” ngule ya ke ôsu a ‘kañete ajô ya Éjôé Zambe’ e mesi 240 a mvuk! (Jean 10:16; Mame mi. 28:23) Ye wo ve fo’o ngule jôé ése mfa’a ya nyoñe ngap ésaé éte?