Atinane bifia ya Bible
A B C D E É G H I J K L M N Ñ O Ô P S T V W Y Z
A
Abô’ô ya belet é ne te mvusu.
Abôk ôsu ya mebô’ô melal bone be Israël be mbe be jeme’e mbu ôse. É mbe é taté’é ngone Nisan é too melu 15, mvuse Paska éyoñ éte da ke mane mvuse melu zangbwal. Fo’o ve belet é ne te mvusu nje bôte be mbe be ja’ak mfa’a ya simesane nkôlane ya Égypte.—Nkô 23:15; Mr 14:1.
Abô’ô ya môse be nga ve Zambe Temple.
A mbe môse be mbe be simesa’an éyoñe be nga fubu Temple Antiochus Épiphanes a nga mane ve mvit. Abôk éte é mbe é taté’é ngone Kislev é too melu 25 a é mbe é tabe’e melu muam.—Jn 10:22.
Abô’ô ya nda éndelé é ne étyi.
Nde fe be mbe be loone na Abô’ô bibem nge ke Abô’ô ya nkoéane bidi. Be mbe be taté’é na ba jem abôk éte ngon Éthanim é too melu 15 akekui melu 21. Be mbe be va’ak amu ba te koé bidi memane ya mbu. Ayoñ Israël, a mbe éyoñe ya mevak a éyoñe ya mvean akiba amu ébotane Yéhôva ja yené a zene ya bidi ba te yô. Môs abôk, bôte be mbe be nyiñi’i bibem asu na be simesane nkôlane be nga kôlô Égypte. A mbe abô’ô da ya mebô’ô melal me mbe me sili’i na befam be ke jeme Jérusalem.—Lév 23:34; Esd 3:4; Jn 7:2.
Achaïe.
Mintilane ya nkobô Grec, a mbe ngoto é mbe éjôé ya Rome si, e sud ya Grèce, e temeteme tisone ya été é mbe Corinthe. Ngoto ya Achaïe é mbe é bili Péloponnèse a e temeteme ngabe ya si ya Grèce.—Mml 18:12.
Ako’o ba ko’o de bidi.
Akok é too jiñelete é bete akok éfe yôp, be mbe be bela’ane de na be ko’o mefes. Ôlé ô mbe ô beme ako’o ya si ézezañ, ôlé ôte ô mbe ô volô’ô ako’o ya yôbe na é tyiñelan. Melu kôa, binga be mbe be bela’an ako’o ba fik a wo menda map. Amu akok éte é mbe é volô’ô na nda bôt é bi belet asu môs, Metiñe me Moïse me mbe me tyili’i na môt a nyoñ ako’o nyu mbok éban, nge ke na a nyoñe ve di ya yôp éban. Be mbe be bela’ane betit asu na be fik meko’o ba ko’o me bidi me mbe menen, nge ke beminsini befe be mbe be bela’ane be asu na be ko’o bidi.—Dte 24:6; Mr 9:42.
Ako’o ya jua.
Ako’o be mbe be beté’é abu’u nda, nge ke aku’u nda, vôme mimfine mibaé mia latan, mfa’a ya na be late mie nsamba. Beta ako’o ya jua be mbe be bela’ane nye a mbe nyu be mbe be futi’i mbôka’a ya nda ba lôñ, be mbe be tobe’e ako’o da dañe ngul a ayet asu ya na be lôñe menda ya bitison a mimfin. Be mbe be bela’an éfia éte ane éve’ela ya éyoñe si é nga bô’ôban, a Yésus a nga kobô ajô “mbôka’a ako’o ya jua” ya ékôane bekristen, nje éte ja funane nda ya nsisim.—Éph 2:20; Job 38:6.
Akôn.
Albâtre.
A ne éyôlé mone ndek ôlobinda, be mbe be kôme’e nye a meko’o ba koone me fefel Alabastron, Égypte. Be mbe be kôme’e avale ndek éte é bili mon anyu be ne ngule ya dip, na ényum ôlobinda é bo te kui nseñ. Ba loone fe akok éte ébiene na Albâtre.—Mr 14:3.
Alpha ba Oméga.
Amen.
“É bo’o nalé,” nge ke “teke vaa nge beté.” Éfia éte ja so éfia ya nkobô Hébreu é ne na, ʼaman, nje ja tinane na, “jam é ne été, jame be ne tabe de ndi.” Môt a jô na “Amen” éyoñ a kañese ngana môt a te kan, meye’elan a bo, nge ke jam a jô. E Kalate Nlitan, ba belan éfia éte ane éyôlé mese’esa Yésus.—Dte 27:26; 1Mi 16:36; Rom 1:25; Nli 3:14.
Araméen.
A ne nkobô besémite ba kobô; wo belane fe nkobe bikanga wua ane nkobô Hébreu. Atata’a bearaméen, be mbe be kobô’ô wô, mvuse ya valé a nga su’ulane bo nkobô bôte be mbe be bo’o makite mesi ya Assyrie a Babylone. Nkobô ôte ô mbe fe nkobô éjôé ya Perse é nga tobe na bôte bese ya si éte ba yiane kobô. (Esd 4:7) Bifase biziñe ya kalate Esdras, Jérémie, a Daniel bi mbe ntilane nkobô Araméen. Ba belane bifia ya nkobô Araméen biziñe mintilane ya nkobô Grec.—Esd 4:8–6:18; 7:12-26; Jér 10:11; Dan 2:4b–7:28; Mr 14:36; Mml 9:36.
Archange.
Aréopage.
A ne beta nkôle ya Athènes nord ouest ya Acropole. A mbe fe éyôlé ya aba be mbe be bo’o bisulan. Bestoïcien a beépécurien be nga kee Paul Aréopage na a timine be mam a mbe a ye’ele’e.—Mml 17:19.
Armaguédon.
A so éfia ya nkobô Hébreu é ne na, Har Meghiddôn, ja tinane na, “Nkôle ya megiddo.” Éfia éte ja wô’an a “bita ya beta môse ya Nyu a bili ngul ése” mbie bite “bejô bôte ya si ése” ba ye vute ngule na ba wosane Yéhôva. (Nli 16:14, 16; 19:11-21)—Fombô’ô BETA ÉTIBILA’A.
Asélgéïa.—
Fombô’ô MVITE MAME TEKE WÔ’Ô NYÉ NGE ÔSON.
Asie.
Mintilane ya Nkobô Grec, a ne éyôlé ya ngoto ya Rome ba koone je melu ma éfase ya ouest ya Turquie, aval ane bikôte bi si biziñ, ane Samos a Patmos. Temeteme tison é mbe Éphèse.—Mml 20:16; Nli 1:4.
Ato’o nduan.
Éve’ela ya vôme “mbe’e nduane wo yôñ a soufre” é ne fe ndeme ya “awu baa.” Bôte ba bo minsem teke kôñelane nlem, Diable, to’o ébien awu a Soñ (nge ke Hadès) ba wuaban été. Amu ba wua minsisim, awu nge ke Hadès biôme bi vo’o ke di’i nduan nalé a liti fo’o na ato’o nduan é nji bo vôme bôte ba di’i nduane nnôm éto, ve ndeme ya awu ya nnôm éto.—Nli 19:20; 20:14, 15 ; 21:8.
Autel.
A mbe jôm é too nkôñe yôp, be nga lôñ a mbotok, mekok, nge a bilé. Mbie bite ba mane wo’o nkone métal, vôme be mbe be va’a metuna’a a di’i encens asu ékaña’a. Étune nda ôsusua ya Tabernacle, mon “autel ya gôlôt” asu ndi’an encens a mbe valé, a mbe nkôman a bilé be nga mane dup a nkone gôlôt. Wôna beta “autel a mbe a mvot” asu metuna’a ba di’i, a mbe a tele nseñe ya Temple. Bôte ya évuse ñyebe fe be mbe be bela’ane beautel.—Nkô 39:38, 39; 1B 6:20; Mat 5:23, 24; Lu 1:11; Mml 17:23.
Ayôl.
A mbe bilo’o bi too mbia ayôl, bi bili fe ngul ényum. Nlitan 8:11, éfia “ayôl” ja tinane na jôm é ne ayôl a nsul, ba loone fe je na “absinthe.”
B
Baal.
A mbe zambe ya Canaan. Be mbe be buni’i na nnye a ne miene ya yôp, na nnye a ve mveñ, a na nnye a bo na biôme bi fôé. Bôte be mbe be bela’an éyôlé “Baal” ane jôé ya bone bezambe bap. Éfia Hébreu ja tinane na, “Miene; Masa.”—1B 18:21; Rom 11:4.
Bechaldéen.
Bôte be mbe be nyiñi’i delta ya asôé ba loone na Tigre a Euphrate. Melu mvus, tison é mbe é dañe’e anen nlame bechaldéen é mbe jôé na, Our, vôm Abraham a mbe a nyiñi’i.—Mml 7:4.
Bechérubin.
Béengele be bili nkôñe wo dañ anen, ba bo bisaé bi ne ngum aval. Ba selane beséraphin.—Met 3:24; Nkô 25:20; Ésa 37:16; Héb 9:5.
Béelzéboub.
A ne éyôlé Satan éfe, évet, nge na njôô mbia minsisim. Éko éziñ a mbe a yiane bo Baal-zébub, zambe bephilistin ya Ékrôn be mbe be kañe’e.—2B 1:3; Mat 12:24.
Beéngele.
Éfia ji ja so éfia ya nkobô Hébreu é ne na malʼakh a éfia ya nkobô Grec aggélos. Bise bibaane bia tinane na, “nkalane mefoé” ve ba kôñelane bie na, “Éngele” éyoñe ba kobô ajô minsisime ba te lôm ane nkalane mefoé. (Met 16:7; 32:3; Jac 2:25; Nli 22:8) Beéngele be ne bitétéa bi ne minsisime Zambe a nga té ayap éyoñ ôsusua na a té môta binam. E Kalate Zambe, ba loone fe be na “mimfufube bizuk,” “bone be Zambe” a “atété ya mame tyé.” (Dte 33:2; Job 1:6; 38:7) Be nji bi ngule ya fôé, môt ase ya be be a nga téban avale dé. Tañe jap ja lôte bemillion 100. (Dan 7:10) Kalate Zambe a liti na môt ase ya be be a bili éyôlé jé, a môt ase a bili fe mefulu mé, ve abui é nga ben a éjote nyul ése na be kañe be, a biyoñe biziñe be wô’ô solé biyôlé biap. (Met 32:29; Lu 1:26; Nli 22:8, 9) Be bili bito mevale meval, a bisaé mevale meval ane e saé ôsu éto njôane Yéhôva, e kalane mefoé mé, e bo bebo bisaé be Yéhôva be ne si mame méziñ, e jalé mintyi’ane mejô mi Zambe a e suk ésaé nkañete ya mbamba foé. (2B 19:35; Bs 34:7; Lu 1:30, 31; Nli 5:11; 14:6) Melu ma zu, ba ye volô bo Yésus bita ya Armaguédon.—Nli 19:14, 15.
Beépicurien.
A mbe bôte be mbe be tôñe’e miñye’elane mi mone Grec be mbe be loone na Épicure (341-270 Ô.É.J.) Miñye’elane miap mi mbe mi ye’ele’e na nsôñane môta binam ô ne na a jalé minkômbane mié.—Mml 17:18.
Belet é mbe asu metuna’a; belete ya nlitan.
A mbe belet 12 be mbe be bôône mevise mebaé, avis ése é bili belet ésaman tebele a mbe vôm a mbe étyi tabernacle a Temple. Be mbe fe be loone je na “belete ya nlitan.” Mvean ôte ñwô ô nga fole mveane be mbe be va’a nya belete sabbat ase. Beprêtre mbe be mbe be yiane di belet éte éyoñe metuna’a me maneya.—2Mi 2:4; Nkô 25:30; Lév 24:5-9; Mat 12:4; Héb 9:2.
Bembômô.
Be ne bibuma bia taté wume mbu, nge ke jôm ése ja taté bialé. Yéhôva a mbe a yiik na ayoñe ya Israël é ve nye bembômô to’o môta binam nge tit, nge bibuma ya si. Ayoñ Israël ése é mbe é va’a Zambe bembômô Abô’ô ya belet é ne te mvusu a fe môse Pentecôte. Be mbe fe be bela’an éfia “bembômô” mfa’a ya kobô ajô Krist a miñwô’ane mié.—1Co 15:23; Nbô 15:21; Mik 3:9; Nli 14:4.
Bepharisien.
A ne éyôlé beta ñyebe a so Judaïsme ya ntete mimbu ôsu É. J. Bepharisien be nji be be so’o mvoñe beprêtre, ve be mbe be yiane tôñe Metiñe me Moïse ntene nten, be bo’o bone be mame bese ya été a be nga bo na metum a Metiñe me Moïse bi bo nkôñe wua. (Mat 23:23) Be mbe be wosa’ane metume begrec, mbôle be mbe be yeme’e Metiñe me Moïse a metum, be mbe ve tindi bôte na be bo avale ba yi. (Mat 23:2-6) Bevo’o béziñe ya été be mbe bibu’a ya Sanhédrin. Be mbe be ju’u sañetan a Yésus ajô ya tôñe môse Sabbat, metum, a e tabe a bebo minsem a benyoñe toya. Bevo’o béziñe ya été be nga bo bekristen aval ane Saul ya Tarse.—Mat 9:11; 12:14; Mr 7:5; Lu 6:2; Mml 26:5.
Besadducéen.
A ne éyôlé beta ñyebe a so Judaïsme. Bibu’a ya été bi mbe beta minkukum nge ke beprêtre be mbe be bili ngul éjôé mfa’a ya bisaé bi mbe bi boba’ane Temple. Be nga bene tôñe metume bepharisien, a mame mese bepharisien be mbe be buni’i. Be nji be be buni’i ñye’elane ya ñwômane miñwuan nge ke na beéngele ba nyiñ. Be nga wosane Yésus.—Mat 16:1; Mml 23:8.
Bestoïcien.
A ne sikôlô beyeme mame ya Grèce be mbe be buni’i na môt a nyiñe mevak éyoñ a nyiñ a mbamba mfasane wé a mame ma bômane nye. Mfa’a wop, nya nya mfefe’e môt a nji bisi mintaé nge mvaé môt a ne wôk.—Mml 17:18.
Beta étibila’a.
Éfia Grec be nga kôñelane na “étibila’a” ja ngôné ôsimesane ya éndeñela’a nge minju’u mia so amu mbia jam éziñ a boban. Yésus a nga kobô ajô ya “beta étibila’a” Jérusalem a ye tôbane nye; a beta étibila’a môta binam a ye tôbane nye éyoñ a ye so ‘a étôtok.’ (Mat 24:21, 29-31) Paul a nga kobô ajô ya étibila’a éte a loone je na mboone jame Zambe ô ne zôsô na a wosane “bôte be nji yeme Zambe a ba ba bene kañese mbamba foé” a lat a Tate Yésus. Nlitan kabetôlô 19 a liti na Yésus a ne njôô a wulu minkane bezimbi ya yôp été mia wosane “tit afan a bejô bôte ya si a minkane bita miap.” (2Th 1:6-8; Nli 19:11-21) “Beta nsamba bôt” a ne bôte be nji wu étibila’a éte. (Nli 7:9, 14)—Fombô’ô ARMAGUÉDON.
Beta mvam.
Nten ôsimesane ya éfia Grec éte ô ne na, jam é ne mvaé a mbamba jam. Be wô’ô belan éfia éte na be kobô ajô mbamba das nge ke mbamba mvean. Éyoñe ba kobô ajô ya beta mvame Zambe, éfia éte ja kobô ajô mveane zezé Zambe a ve a anyep ése, teke yange ma’ane méziñ. Nde ñhe, a ne avale Zambe a liti nye’an a anyep be bone be bôt. Be wô’ô fe kôñelan éfia éte nkobô Grec na “ñwô’an éngôngol” a “mbamba das.” Ba ve nye zezé a môt éziñ a nji yiane nye, anyep nde da tindi môt a ve nye na a ve nye môt.—2Co 6:1; Éph 1:7.
Beta prêtre.
Melu ya Metiñe me Moïse, beta prêtre a mbe môt a kobô señe bôte bese mise me Zambe, nnye fe a mbe a tebele’e beprêtre bevok. Beta prêtre étame nnye a mbe a bili ngule ya nyiine Vôm a dañ étyi, étune nda ya tabernacle a mvuse ya valé étune nda ya Temple. A mbe a bo’o nalé fo’o ve môse wua mbu, Môse ya beta late ngbwa. Ba belane fe bifia “beta prêtre” a lat a Yésus Krist.—Lév 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Héb 4:14.
Beté mo.
Betyi’i mejô.
Éfuse si é mbe éjôé Rome si, betyi’i mejô mbe be mbe je jôé je. Ésaé jap é mbe na jo’ojo’o a bo teke kui, na mvo’é é ke ôsu a tabe été. Be tyi’i fe bôte ba tyame metiñe mejô a ve fonos ja yian avale bôt éte.—Mml 16:20.
Bezimbi ba ba’ale njô bôt.
Nsamba bezimbi ya Rome be nga telé na be ba’ale njô bôte ya Rome. Beba’ale bete be nga su’ulane bi ngul éjôé aval é mbe na, be mbe ngule ya su’u njô bôte nge ke kpwé nye.—Phl 1:13.
Bibubua bi akon.
Ôkon ôse wo kôane mbia avôl ô too fe ngule ya bi abui bôt a bo na be wu.—Lu 21:11.
Bitandak.
A ne fatan élôñelalôñela ja yele beta mbam. Metiñe me Moïse be mbe be jô’ô na bi ne mfuban, a na bôte be ne ngule ya di bilôñelalôñela bite. Beta nsamba bilôñelalôñela a di jôm ése a koone je zene jé a bo beta éndaman. Be mbe be jô’ô na a ne ane njuk.—Nkô 10:14; Mat 3:4.
Bivua.
Ékôbe be mbe be va’a ngabe fese ba di éyoñe ba tyak a se’ese mefese ba te soo me afup. Bivua bi ne éve’ela ba belane je asu na be liti ndeme ya jôm é nji yian a ji é ne mbia jôm.—Bs 1:4; Mat 3:12.
Biyo’é.
A ne bifia môt a belane bie asu na a bo môt ayok, nge ke jô na mbia jam a kui nye. Nsela’ane a ne zañe mejô môt a jô éyoñ a wô’ô ngul ôlun a biyo’é. Biyo’é bi wô’ô bo jame môt a kôme jô a yeme’e jam a jô, éyoñ avale biyo’é éte da so be Zambe, nge ke a zene ya môte Zambe a te lôm, bi ne ane nkulan ajô a bia tôébane ntet a ntete be môt.—Met 12:3; Nbô 22:12; Gal 3:10.
Bôte ya ngame Hérode.—
Fombô’ô HÉRODE; BÔTE YA NGAM.
C
César.
Cor.
A ne ôve’e ya biôme bi ne ane mendim a bi bi ne nkôt. Cor a ne jôm é ne abime ya 220 L, éyoñe ba vek a abime be wô’ô ve’e bath wua.—1B 5:11; Lu 16:7.
D
Denier.
A mbe nsañe moné beromain, ñwô ô mbe ô kui bebé 3.85 g ô mbe fe ô bili éve’ela César é too nkañane mfa’a wua. A mbe tañe ba ya’ane môt a te saé tañe ngume môs a mbe fe “toya” nsañe moné beromain be mbe be jô’ô bejuif na be ya’an.—Mat 22:17; Lu 20:24.
Décapole.
Nsamba bitisone ya si ya Grèce, atata’a a mbe bitison awôm (éfia Grec déka, ja tinane na “awôm,” a polis, “tison”). A mbe éyôlé ya ngoto ya est ya mañe ya Galilée a ôsôé Jourdain, vôme bitisone bite bise bi mbe bi tele. Bi mbe teme teme ya metume begrec a makite map. Yésus a nga tyi’ilane ngoto éte, ve minkañete ya ényiñe Yésus mi nji bo’olô bia na a nga ke bitisone bite.—Mat 4:25; Mr 5:20.
Diable.
Drachme.
Mintilane ya nkobô Grec, éfia éte ja kobô ajô nsañe moné begrec, ñwô ôte ô mbe ô kuik bebé 3.4 g.—Mat 17:24.
E
E bo valé; a ntoo valé; e tabe valé.
Mfa’a ya mintilane ya nkobô Grec, bifia bite bia kobô ajô éyoñe Krist a nga bo valé na a ntoo njôô ya éjôé Messie melu ma su’ulane ya émo ji. Éyoñe Krist a ne valé a nji bo na a tabe ve mone nté a ji’a fe bulan, ve a ne valé tañ ayap éyoñ a mame méziñe me ne ngum aval ma yiane bobane nté a ne valé.—Mat 24:3.
E bo Zambe ésaé a nlem ôse.
E kane ngana.
A ne ngaka’a môt a bo Zambe na a zu bo jam éziñ, nge ve metuna’a nge ve mimvean, nge éyoñe môt a tyi’i na a zu bo ésaé éziñ, nge tyili émien biôme biziñe bi nji bo abé. A ne fe éyoñe môt a kane ngana na jam a jô é ne été, nge ke éyoñe môt a jô na a zu bo nge bo te bo jam éziñ. Ngaka’a môt a kane jôé môt a dañe mbetane yôp, e dañedañe Zambe. Yéhôva a nga yemete élate jé a Abraham a zene ya nkanane ngana.—Met 14:22; Héb 6:16, 17.
E li’i benya mejôô; e wosane benya mejôô.
Éfia Grec apostasia ja so éfia ja tinane na, “e tube fé.” Éfia éte ja tinane na, “e kôlô, e lume mvus, nge ke e bo éngana’a.” Mintilane ya nkobô Grec, ba belan éfia apostasia asu na be kobô ajô môt a tyi’i na a kôlô nya ékaña’a na a ke nyiin évôlevôla ékaña’a.—Min 11:9; Mml 21:21; 2Th 2:3.
E tyame metiñ; ntyamane metiñ.
Môt a tyame metiñ; ntyamane metiñ. E kalate Zambe, be wô’ô fe belan éfia nsem asu na be kobô ajô ntyamane metiñ.—Bs 51:3; Rom 5:14.
E tyi bidi.
A ne éyoñe môt a nyoñe ntyi’ane ya bo teke di bidi tañe ngumba éyoñ. Bone be Israël be mbe be tyi bidi Môse ya beta late ngbwa, éyoñe ya abé a éyoñe môt a jeñe melebe me Yéhôva. Bone be Israël be nga telé biyoñe ya tyi bidi biyoñe binyine mbu asu na be simesane mbia be mame benyine be nga kui be ényiñ. Bekristene be nji bo ntindane ya tyi bidi.—Esd 8:21; Ésa 58:6; Lu 18:12.
E yôn.
Jame môt a bo éyoñe nleme wo taé nye amu a te bi awu, nge na mbia jam éziñ a te kui nye. Melu kôa, bôte be mbe be yônô’ô tañ ayap éyoñ. Nge ô vaa na bôte be mbe be yônô’ô tyiñe yôp, be mbe fe be jaék ngume fatane mbot, be sô’é bebien asube nlô, be nyabe’e biyé biap, be bibi’i fe bebiene nkuk. Be mbe fe be bañete’e bôt ésaé jap é mbe na ba yôn éyoñ awu é ne.—Est 4:3; Mat 11:17; Mr 5:38; Jn 11:33; Nli 21:4.
Encens.
A ne mfula’ane ya biôme bi bili mbamba menyum, a dik ôte’etek. Be mbe be kôme’e ngumba aval encens ô bili bityita’a binyin asu na be belane wô tabernacle a Temple été. Be mbe be diki’i nye alu amôs autel a mbe vôm a ne étyi. Ve Môse ya beta late ngbwa, be mbe diki’i nye Vôm a dañ étyi tabernacle été. Jam éte é mbe éve’ela ya meye’elane Zambe a kañese me so’o be ba ba wulu ba’aba’a a nye. Bekristene be nji beta bo ntindane ya belan encens.—Nkô 30:34, 35; Lév 16:13; Nli 5:8.
Euphrate.
A ne ôsôé wo dañ ayap a mfi sud ya Asie, a ôsôé wua ya asôé abaé da dañ anen Mésopotamie. Ba taté wô tote kalate Metata’a 2:14 ane ôsôé wua ya asôé anyine ya Éden. Be wô’ô fe wô loone na “Ôsôé.” (Met 31:21) Euphrate a mbe nné si ya abôta si Zambe a nga ve Israël mfa’a ya nord.—Met 15:18; Nli 9:14; 16:12.
É
Ébé ba miate woon.
A mbe bibé bibaé jia é too mbetane yôp, ji évok é too nsilan, mone nkoñ a too bie zañ. Éyoñe ba miate woon ébé ya yôp, éyoñ éte mendime me woon ma len a ke ébé ya si. Éfia éte é mbe éve’ela ya ntyi’ane mejô Zambe.—Nli 19:15.
Ébe’e encens.
Ékpwelé éte é mbe nkôman a gôlôt, argent, nge ke a mvot, be mbe be bela’ane je tabernacle a Temple asu na be di’i encens a asu na be vaa ma’a me nduan autel ba bo mimveane kop ba nyoñe na be tele bitele belambe bi ne nkôman a gôlôt. Be mbe fe be loone be na bibe’e nduan.—Nkô 37:23; 2Mi 26:19; Héb 9:4.
Éboñeté.
A mbe élé ba beté bitule bi môt, so’o ése ya élé éte é mbe é bili mbe’e ô tyelé été, a mbe fe bo mbeñ wo bo na betite bebaé be tabe nsamba be tii metyiñ, a mbe ve bo mintômba mibaé nge nyak ébaé (é tii) éyoñe ba limiti ôfak nge ke wagon. Amu alo é mbe é bela’an éboñeté na é be’e mimbe’e mi ne adit, be mbe be bela’an éfia éboñeté ane éve’ela ya môt a too éjôé nyu mbo’o si nge éto ôlo. E vaa nge ke tiin éboñeté a tinane na, e tiine nye ngata’a, e vaa nye éto ôlo, e vaa nye minjuk été.—Lév 26:13; Mat 11:29, 30.
Ébuta’a ya éwolo ya élat.
A ne ébuta’a é mbe é butu éwolo élate yôp, beta prêtre a mbe a taté’é miam metyi été yôp ôsusua na a ke bo mimvean asu minseme Môse ya beta late ngbwa. Éfia Hébreu éte ja so éfia ja tinane na “e buti nsem” nge ke “e wua nseme fé.” É mbe nkôman a gôlôt a bechérubin be mbe be tele ébuta’a éte yôp. Bevôme béziñe Bible a loone fe je na “ébuta’a.”—Nkô 25:17-22; 1Mi 28:11; Héb 9:5.
Édok ébé.
Éjôé Zambe.
Ba belane bifia bite mfa’a ya kobô ajô ya ngule Zambe a bili na a jôé môta binam; éjôé éte nje ba loone na éjôé Mona Zambe, Krist Yésus.—Mat 12:28; Lu 4:43; 1Co 15:50.
Ékôane bekristen.
Élat.
Ôyili, nge nkuane tyiñ ézezañe Zambe a bôt, nge ke ézezañe mengabe me bôte mebaé na ba ye bo, nge bo te bo jôm éziñ. Biyoñe biziñ, fo’o ve ngame bôte jia nje é mbe é bili mbe’e ya mane jalé mame mese me nga jôban (élate môte wua a bo nyi mbok é ne fe ngaka’a môte wua a bo nyi mbok). Biyoñe bivok, mengabe mese mebaane me mbe me bili mbe’e ya mane jalé mame mese me nga jôban (élate ja fombô mengabe mebaane mese). Éyoñe bia lañe bilate Zambe a nga bo a bone be bôt, Kalate Zambe a kobô ajô bilate bôte be nga bo zañe jap, zañe meyoñ, zañe menda me bôt a zañe mengabe me bôt. Bilate bi nga bo ésaé tañ ayap éyoñ, bi mbe bi Zambe a nga bo a Abraham, David, ayoñ Israël (élat é nga boban a Metiñe me Moïse), a Israël Zambe (mfefé élat).—Met 9:11; 15:18; 21:27; Nkô 24:7; 2Mi 21:7.
Élé mintaé.
A ne nkôñelane ya éfia Grec stauros, ja tinane na akôn nge élé, aval ane ji be nga wôé je Yésus. Teke jôm éziñe ja liti na, éfia Grec éte ja tinane na kôlôs, avale behéden be mbe be bela’ane je ane ndeme ya ñyebe mimbu mintet ôsusua abialé Yésus. Bifia “élé mintaé” bi ne fo’o zôsô nkôñelane ya éfia éte, amu Yésus fe a nga belan éfia stauros na a liti étibila’a, mintaé a ôsone bôte ba buni nye ba ye tôbane bie. (Mat 16:24; Héb 12:2)—Fombô’ô ÉLÉ.
Élé ya ényiñ.
É ne élé é mbe é tele afup Éden. Bible a nji kate nge élé éte é mbe é bili bibuma bia ve ényiñ, ve é mbe ndeme ya ngaka’a Zambe a nga bo na, môt ase Zambe a kañese na a di ébuma ya été a ye bi ényiñe ya nnôm éto. Kalate Nlitan, a ne ndeme ya bidi Zambe a ve asu na môt a nyiñ.—Met 2:9; 3:22; Nli 2:7; 22:19.
Élé.
A ne akôn be mbe be tyelé’é môte ba zu wôé. Meyoñe méziñe me mbe me bo’o jam éte éyoñe ba wôé, nge ke tyelé mbime môte mfa’a ya si’ili bôte bevo’o nge ke samele nye. Bôte ya Assyrie be mbe mbia minjenjete mi bôt, be mbe be tyelé’é bôte be ne minkôme wôé élé, éyoñ éte ba bu’u be ébaé mvaé. Metiñe bejuif me mbe me jô’ô na avale mboone njet éte, é ne ane môt a biasé Zambe nge ke kañe bengulemelan, be mbe be wu’a be mekok asu na be wôé be nge ke wôé be a mezene mefe. A mvuse ya valé be mbe be tyelé’é mimbime miap bilé mfa’a ya ve bôte bevok abendé. (Dte 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Biyoñe biziñe beromain be mbe be tyelé’é bôt élé, vôm a ne beta tabe ayap ôsusua na a wu a mintaé, évé, zaé nge ke ayôñe ya vian. Biyoñe bivo’o ki, aval ane éyoñe be nga wôé Yésus, be mbe be tiñeti’i mo a mebo me bôte ba kômbô wôé élé. (Lu 24:20; Jn 19:14-16; 20:25; Mml 2:23, 36)—Fombô’ô ÉLÉ MINTAÉ.
Émo; bimo.
Biyoñe biziñe bifia bite bi tii a bifia ya nkobô éngilis bi ne kôñelane na “nta’ane mam,” mbie bite bia so fe éfia Grec aïôn ja tinane na “éyoñ.” Éfia éte é ne fe tinane na “fatane mefulu ya ngum éyoñ éziñ.” Nde fe éfia “émo” é ne fe nkôñelane ya éfia Grec kosmos, nje é ne tinane na (1) “bôte bese ya si,” (2) “nta’ane mam,” (bifia bite bi bili aval atinane da a éfia Grec aïôn) nge ke (3) “bôte be tele Zambe ngame yat.”
Éndelé.
A mbe éfus éyé be mbe be mane’e tiñ abeñe biôm ane bive’ela bechérubin, nje éte é mbe é kandé’é vôme ya Tabenacle a dañ étyi a Temple.—Nkô 26:31; 2Mi 3:14; Mat 27:51; Héb 9:3.
Ényi’a wo.
Ényiñ.
Be nga kôñelan abui bifia ya minkobô Kalate Zambe a nga tilibane na “ényiñ.” Éfia Hébreu nèphèsh a éfia Grec psukhê, be nga kôñelane bie abui bevôme na “ényiñ” nkôñelane ya Kalate Zambe wu. Éyoñe bia fas avale betili Kalate Zambe be nga belane bifia bite Kalate Zambe été, da yené ne fômelé na bifia bite bia kobô ajô (1) bôt, (2) betit, nge ke (3) ényiñ é ne betite nge ke be môta binam. (Met 1:20; 2:7; 1Pi 3:20) Nkôñelane Kalate Zambe wu, bi nga dañe kôñelane bifia betili Kalate Zambe be nga belane bie aval atinane dap é ne, bi nga belane bifia ane “ényiñ,” “ététéa,” “môt,” “ngume nté ényiñe môt,” nge éfia jia ane “ma.” Bifuse biziñ, nèphèsh ba psukhê bi nga kôñelane bie na “a ényiñe jôé ése” nalé a tinane na e bo jame si jame ka a nlem ôse. (Dte 6:5; Mat 22:37) Bevôme béziñ, bifia bite bi ne kobô ajô nkômbane nge évé vevee ététéa é bili mfa’a ya jam éziñ. Bifia bite bi ne fe kobô ajô môt a ntoo ñwuan nge mbim.—Nbô 6:6; Min 23:2; Ésa 56:11; Agg 2:13.
Ésaé é ne étyi.
Éto ntyi’ane mejô.
Nlôñane vôm ô too mbetane yôp nseñ, ô bili bitelé mebo asu na be bet, vôme bôte ya éjôé be mbe be tabe’e asu na be kobô minsamba mi bôt a kate be mintyi’ane ba te nyoñ. Bifia “éto ntyi’ane mejô Zambe” a “éto ntyi’ane mejô Krist” bi ne ndeme ya nta’ane mame Yéhôva mfa’a ya tyi’i môta biname mejô.—Rom 14:10; 2Co 5:10; Jn 19:13.
Étyi; mfufup.
A ne fulu ja tinane Yéhôva; a ne été ya môt a ne mfubane mimfa’a mise a étyi. (Nkô 28:36; 1Sa 2:2; Jn 17:11) Éyoñe ja wô’an a bôt (Mr 6:20; Mml 3:21) a biôm (Rom 7:12; 11:16; 2Tm 3:15) a bevôm (Mat 4:5; Ac 7:33; Héb 9:1) a mimboone mi mam. (Nkô 36:4) Bifia Hébreu a Grec bite bia ve ôsimesane ya jôme ba kandé nge ke fubu asu mfufube Zambe; été ya môt a tele mfa’a ya bo Yéhôva ésaé. Mintilane ya nkobô Grec ba balan éfia “étyi a mfufup” mfa’a ya kobô ajô mfubane ntabane môt a yiane bi.—2Co 7:1; 1Pi 1:15, 16.
Éwolo ya élat.
Éwolo be nga kôm a élé Acacia be nga mane dup a gôlôt, nnye ate be nga ba’ale ane jôme ya tabernacle ja dañ étyi, mvuse ya valé, a nga bo Vôm a dañ étyi e Temple Salomon a nga lôñ. A mbe nduban a nya gôlôt a bechérubin be fomba’ane mesu. A mbe a bili meko’o mebaé me bili Metiñe awôm.—Dte 31:26; 1B 6:19; Héb 9:4.
Éyé minkuta.
Fatan éyé é too afip a adit be mbe be bela’ane je na be kôme minkuta nge ke bikpwaé mfa’a ya ba’ale mefes. Be mbe be bela’ane mimvote mi kabat asu na be kôme fatan éyé éte. Éyoñe môt a mbe a bili awu, a mbe a jaék éyé minkuta.—Met 37:34; Lu 10:13.
G
Géhenne.
Éyôlé Grec be mbe be loone Vallée ya Hinnom, mfa’a ya sud ya nnôma Jérusalem. (Jér 7:31) Mfa’a ya nkulane mejô, a mbe bevôme ba wua mimbim. (Jér 7:32; 19:6) Teke jam éziñe da liti na be mbe be diki’i betite nge bôte vevee été wôé na be foñesô be. Nde be vo’o ki jô na vôm ate a ne éve’ela ya vôme bôte ba wôk ényane nduane nnôm éto. Ve Yésus a beyé’é bé be nga belan éfia Géhenne ane éve’ela ya fonose ya nnôm éto, nje éte é ne “awu baa”, nalé a tinane na njañane ya nnôm éto.—Nli 20:14; Mat 5:22; 10:28.
H
Hadès.
Éfia Grec é wôka’an a ji ya nkobô Hébreu “Shéol.” Ba kôñelan éfia éte na “Soñ” (nnôm ékanga), asu na be liti nsela’ane a ne zañ éfia éte a soñe bôte bese ba ke.—Fombô’ô SOÑ.
Hébreu.
A ne éyôlé be mbe be loon Abram (Abraham), asu na be kandé nye a bôte be mbe be too nye fefel, beamorite. Be mbe fe be bela’ane je na be loone mvoñe bôt Abraham ja so be ndaé jé Jacob a nkobô wop. Melu me Yésus, nkobô Hébreu ô mbe ô bili abui bifia ya nkobô Araméen a beyé’é be Yésus be nga be be kobô’ô wô abui.—Met 14:13; Nkô 5:3; Mml 26:14.
Hermès.
A mbe zambe begrec, mone wé a mbe jôé na Zeus. Bôte ya Lystre be nga be ékop été éyoñe be nga loone Paul na Hermès, be kobô’ô ajô nkee minlômane bezambe, a na a yeme fe nkobô.—Mml 14:12.
Hérode, bôte ya ngame.
Be mbe fe be lo’one be na behérodien. Be mbe ngame pôlitik ja su’u mame ya ayoñ. Be mbe be jeñe’e a ngul ése na be ke ôsu a jôé éjôé bejuif nté ôse Rome a ye jôé. Éko éziñe besadducéen béziñe be mbe ngame pôlitik éte. Behérodien be nga nyiine ngame bepharisien na be kôme wosane Yésus.—Mc. 3:6.
Hérode.
A mbe nda bôt éjôé ya Rome é nga telé na é jôé bejuif. Môt ôsu a mbe Hérode le grand, bôte bese ba dañe yeme na, nnye a nga beta lôñe Temple ya Jérusalem, a ve fe tyiñe na be mane wôé bone be bongô a buni’i na, Yésus a ye wu nsamba ôte été. (Mat 2:16; Lu 1:5) Hérode Archélaüs a Hérode Antipas, bone be Hérode le Grand, be nga bo betebele ya bevôm ésa wop a mbe a bili éjôé. (Mat 2:22) Antipas a mbe tétrarque, éto é mbe ane éto “njô bôt,” nnye a nga jôé melu Yésus a nga bo ésaé nkañete jé tañe mimbu milal a étun, a nga jôé fe melu minlôman, akekui mame kalate Mame minlôman kabetôlô 12 a kañete. (Mr 6:14-17; Lu 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Mml 4:27; 13:1) Mvuse ya valé, éngele Zambe a nga wôé Hérode Agrippa I, ndaé Hérode le Grand, nnye a nga jôé mon étun éyoñ. (Mml 12:1-6, 18-23) Mone wé, Hérode Agrippa II, a nga bo njôô a jôé akekui éyoñe bejuif be nga bo éjôé ya Rome éngana’a.—Mml 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.
Hysope.
Élok é bili bone mintemba a mekaé, be mbe be bela’ane je na be miame metyi nge ke mendim éyoñe ba kômbô fubu môt nge ke jôm éziñ. A mbe a yiane bo élo’o ba loone na marjolaine (Origanum maru; Origanum syriacum). Avale be nga belan éfia éte Jean 19:29, a mbe a yiane bo marjolaine nnye be nga tiñiti mbeñ nge ke doura, fatane sorgho bôte bese ba yem (Sorghum vulgare), amu mone élé ate a mbe ngule ya ve mbeñ ô mbe ngule ya be’e éponge be nga ke dube woon a mbe sañe na ba ke futi anyu Yésus.—Héb 9:19.
I
Illyrie.
A mbe ngoto ya Rome mfa’a ya nord ouest ya Grèce. Paul a nga ke kañete akekui wôé, ve be nji kate bia nge a nga kañete ngoto été, a nge a nga kui minné ya ngoto éte.—Rom 15:19.
Israël.
A ne éyôlé Zambe a nga ve Jacob. A nga su’ulane bo éyôlé mvoñe bôte jé éyoñ éziñ. Be wô’ô fe loone bone be Jacob 12 na bone be Israël, nda Israël, bôte ya Israël nge beisraëlite. Israël a mbe fe éyôlé be mbe be loone meyoñ awôme ya éjôé ya nord me nga kandan a meyoñe ya éjôé ya sud. Mvuse ya valé a nga bo éyôlé be nga loone bekristene be ne miñwô’an “Israël Zambe.”—Gal 6:16; Met 32:28; Mml 4:10; Rom 9:6.
J
Jacob.
A ne mone Isaac ba Rebecca. Zambe a nga su’ulane ve nye éyôlé Israël, a nga bo mvamba bôte ya Israël (mbe fe be nga su’ulane loone na beisraëlite, a mvuse ya valé, be nga bo bejuif). A nga biaé bone 12, mbe be nga bo meyoñ 12 ya ayoñ Israël. Be nga ke ôsu a loone bôte ya Israël a ayoñe ya Israël na Jacob.—Met 32:28; Mat 22:32.
Juda.
A mbe fame nyini Jacob a nga biaé ba minga wé Léa. Nkulan ajô a nga bo e zu koone na a nga duk, Jacob a nga jô na beta njôô a ye so nda bôte Juda. Éyoñe Yésus a mbe si va, a mbe môte ya nda bôte Juda. Éyôlé Juda é mbe éyôlé be nga ve nda bôte Juda, mvuse ya valé a nga su’ulane bo éyôlé ya éjôé ya Juda.—Met 29:35; 49:10; Héb 7:14.
Juif.
A ne éyôlé be mbe be loone môt a ne môte ya nda bôte Juda éyoñ éjôé ya meyoñ awôm é nga ku. (2B 16:6) Éyoñe bôte ya Babylone be nga so minkôm, a ne éyôlé be mbe be loone bone be Israël ya menda me bôte mevale mevale be nga bulan Israël. (Esd 4:12) Mvuse ya valé be nga belan éyôlé éte si ése na be kandé bone be Israël a bôte ya meyoñe mefe. (Ésa 3:6) Nlômane Paul a nga belane fe éfia éte éyoñ a nga ye’ele bekristene na ayoñ é nji bo mfi ékôane bekristen.—Rom 2:28, 29; Gal 3:28.
K
Krist.
Kristen.
Éyôlé Zambe a nga ve bôte ba tôñe miñye’elane mi Yésus Krist.—Mml 11:26; 26:28.
L
Lepta.
Lévi; Lévite.
Mone lale Jacob a nga biaé a minga wé Léa; a mbe fe éyôlé ya ayoñe bôte ya Israël. Bone be Lévi belal mbe be nga bo menda me bôte melal me mbe me bo’o ésaé belévite. Biyoñe biziñ, be wô’ô belan éfia “belévite” asu na be kobô ajô ya ayoñe bôte Lévi, ane ô vaa ve nda bôte beprêtre Aaron. Ayoñe bôte Lévi é nji bi abôta si, si ya ntiñetan avale ma mevo’o mese me nga bi; Zambe a nga ve be bitisone 48 bi mbe mefôla mefôla ya mebôta mesi be nga ve meyoñe mevok.—Dte 10:8; 1Mi 6:1; Héb 7:11.
M
Macédoine.
A mbe ngoto ya mfa’a ya nord ya si ya Grèce. Ngoto éte é nga bo beta vôm éyoñ Alexandre le Grand a mbe njôô ya Grèce, nde fe é nga ke ôsu a ba’ale éto fili jé akekui beromain be nga zu bo je bita a dañe je ngul. Macédoine a mbe ngoto é mbe éjôé Rome si éyoñe nlômane Paul a nga jom Europe éyoñ ôsu. Paul a nga jome ngoto éte biyoñe bilal.—Mml 16:9.
Mame ya ngbwel.
Bôte ba buni na minsisime mi bôte be nga wu mia ke ôsu a nyiñe mvus awu ya nyule jap, a na be ne bo mam nge kobô bevevee, e dañedañ a zene ya mvimvi’i, môt a ne éjôé jap si. Kalate Zambe nyi, éfia Grec pharmakia nje be nga kôñelane na “fulu ya bo mame ya ngbwel.” Nkobô Grec, éfia éte ja tinane na “mame ya banga.” Éfia éte é bili élat a mbia minsisim amu melu kôa be mbe be bela’ane banga éyoñe bôte ba sili mbia minsisime ngule ya bo mame ya ngbwel.—Gal 5:20; Nli 21:8.
Manne.
Bidi ayoñ Israël é nga dañe di nkôte si tañe mimbu 40. Yéhôva nnye a nga ve bie. A mbe a so’o yôp a kpwa’a tyia ane asimba tyé ése ane ô vaa ve môse sabbat. Éyoñ ôsu bone be Israël be nga yene nye, be nga sili na “Jé ji?” Nge ke nkobô Hébreu, “Man hou’?” (Nkô 16:13-15, 35) Yésus a nga belane fe manne bive’ela bié.—Jn 6:49, 50.
Mbala’a si Salomon.
E Temple melu me Yésus, zen é bili andil é so’o mfa’a ya est ya nseñe ya Temple, bôte be mbe be dañe buni na a mbe mebuka’a ya mbala’a si ya Temple Salomon a nga lôñ. Vôm ate nye Yésus a nga wulu éyoñ “avep é mbe nya ngulu” a nne bekristene ya ntete mimbu ôsu be mbe be za’a kañe Zambe valé.—Jn 10:22, 23; Mml 5:12.
Mbamba foé.
Mbamba nlem.
Mbia minsisim.
Mi ne bitétéa môta binam a se ngule ya yen, mi bili ngul a dañe môta binam. Kalate Metata’a 6:2 a loone mie na ‘bone be nya Zambee’ wôna Jude 6 a loone be na “beéngele,” ôsusua be nji be mbia bitétéa, be mbe mbamba beéngele be nga bo bebiene besiñe be Zambe amu be nga bo Zambe melo melu me Noé a nyiin éngana’a Satan a nga bo Yéhôva.—Dte 32:17; Lu 8:30; Mml 16:16; Jac 2:19.
Mbia môt.
Mbia nkeane binoñ.—
Fombô’ô MVITE MAME YA BISÔK.
Mbi’ili mame ya ateté.
A ne môt a yé’é ane nlô jôbô a fô’ôsan, ngon a ateté asu na a kate mame ma ye bobane melu ma zu.—Mat 2:1.
Mèdes.
A mbe bone be Japhet mone Madaï; be mbe be too si nje’ese ô ne abôbône nkôl, be nga su’ulane loone vôm ate na Médie. Vôm ate nye a ne Iran melu ma. Bemède be mbe Jérusalem Pentecôte ya mbu 33 É.J.—Mml 2:9.
Mejian.
Melu ma su’ulan.
Bifia bi a bi bia funane bie aval ane “ngabe ja su’ulane ya melu” ba belane bie minkulane mejô ya Bible mfa’a ya kobô ajô ya éyoñe mame méziñe ma ye boban. (Ézé 38:16; Dan 10:14; Mml 2:17) A lat a fatane nkulan ajô, éyoñ éte é ne bo fo’o ve bone mimbu nge abui mimbu. Jame da dañe mfi é ne na, Bible a kobô ajô “melu ma su’ulane” ya émo ji, éyoñe Yésus a ye bo a ntoo valé ve teke yené mise me bôt.—2Tm 3:1; Jac 5:3; 2Pi 3:3.
Memane ya émo.
Éyoñe ja lôt akekui môs asu’ulane ya émo ji, nge ke nta’ane mam ô ne éjôé Satan si. Éyoñ éte é nga taté éyoñe Yésus a nga tebe njôô. Éjôé Yésus si, beéngele ba ye “kandé mbia be bôt a bezôsô be bôt” a mane wôé be. (Mat 13:40-42, 49) Beyé’é be Yésus be mbe be kômbô’ô yem awolo ya asu’ulan. (Mat 24:3) Ôsusua na a bulane yôp, a nga ka’a beye’e bé na a ye bo a be akekui éyoñ éte.—Mat 28:20.
Mesimba; bitua bi mam.
Mimboone mi mam, nge na mame me nji boban avale môta binam a zu a bo me, a na bôte ba yene me, ba yeme fo’o na ngule fe nje ja bo avale mam éte. Bifia ane “ndem,” a “bitua bi mam” bia kobô ajô ya avale mam éte Kalate Zambe été.—Mat 11:20; Mml 4:22; Héb 2:4.
Messie.
Éfia éte ja so éfia Hébreu é ne na “ñwo’on” nge ke “nyu a ne ñwo’on.” Nkobô Grec, éfia éte é ne “Krist.”—Dan 9:25; Jn 1:41.
Meté me ngon.
Môs ôsu ya ngone ya kalate melu me ngone bejuif. Ñwô ô mbe môse be mbe be tôba’ane nsamba na ba bo abôk, be ja’a mbamba bidi a ve metuna’a me ne ngum aval. Mvuse ya valé, abô’ô ya meté me ngon é nga su’ulane bo beta abô’ô ya ayoñ, a bôte be nji be be saék môs ôte.—Nbô 10:10; 2Mi 8:13; Col 2:16.
Metiñe me Moïse.
A ne metiñe Yéhôva a nga ve bone be Israël a zene ya be Moïse nkôte si nkôle Sinaï mbu 1513 Ô.É.J. Be wô’ô loone bekalate betane be ôsu ya Kalate Zambe na Metiñe me Moïse. (Mat 5:17; Lu 24:44) Éyoñe bia belane bifia bi ne ntilan a bone bikanga, bia tinane na metiñe méziñe ya Metiñe me Moïse nge ke miñye’elane ya metiñe mete.—Nbô 15:16.
Metuna’a asu nsem.
A ne mveane môt a te bo nsem a ve amu a nji vañe bo wô, a amu a be’e metyi ya abé. Be mbe be va’a betite mevale mevale metuna’a, a mbe bo, nyak nge zum a lat a été môt a tele nge ke avale nsem a kômbô sili njaman.—Lév 4:27, 29; Héb 10:8.
Metuna’a.
Me ne mveane ba ve Zambe ane sitame mfa’a ya ve Zambe akiba, a mem abé dé, a beta kôm élate jé a Zambe. Ataté be Abel, bôte ba ve Zambe metuna’a mevale meval, mimveane betite mi ne fe été, Metiñe me Moïse me nga liti na mimveane betite mi ne fe boban. Éyoñe Yésus a veya ényiñe jé ane metuna’a me ne teke ayeñ, mimveane betite mi nji beta volô jôm éziñ. Bekristene ba ke ôsu a ve Zambe metuna’a ya nsisim a zene ya metuna’a me Yésus.—Met 4:4; Héb 13:15, 16; 1Jn 4:10.
Mfuban.
Kalate Zambe été, éfia éte é nji tinane ve na môt a bo mfubane ve mfa’a ya minsôn, ve ja tinane fe na môt a ba’ale émiene nge beta bulane bo te bijô, teke ayeñ, a teke jôm éziñ é ne ndamane nge bolé nye mfa’a ya ntabane nge mfa’a ya nsisim. Metiñe me Moïse si, éfia éte é mbe é tina’ane na môt a yiane jalé mame mese ma sili mfa’a ya bo mebô’ô mese Zambe a nga tiñeti.—Lév 10:10; Bs 51:7; Mat 8:2; 1Co 6:11.
Mfufube nsisim.
Mimbañ.
Mekôk nge ke bone bifuse bi élé nge étyé be mbe be bela’ane bie mfa’a ya nyoñe ntyi’an. Be mbe be futi’i bie ényi’a éyé été nge ke ésua été, éyoñ éte ba taté na ba su’u bie. Mbañ wo kôlô éyé été, nge wu ba to’é, ñwô wo liti ntyi’an ô ne mvaé. Be mbe be bo’o jam éte meye’elan été.—Mat 27:35; Mml 1:26.
Mimveane ya mvam.
Mi ne mimveane be mbe be va’a môt a ne azoé. Be nji kôme kobô ajô ya mimveane mite mintilane ya nkobô Hébreu, ve Metiñe me Moïse me nga ve bone be Israël mingumba metiñe mfa’a ya avale ba yiane volô bôte be ne azoé.—Mat 6:2.
Mine.
Mintilane ya nkobô Grec, mine wua a mbe a fe bo bedrachme 100. Mine wua a dite 340 g.—Lu 19:13.
Minga bijabô.
A ne minga a jô’ôbô a môte mfe amu a yi moné. (Éfia Grec “minga bijabô,” pornê, ja so éfia ja tinane na “e kuan.”) Be wô’ô belan éfia éte na ba kobô ajô binga akusa bo Bible a jô na befame be mbe bebo bijabô. Metiñe me Moïse me mbe me tyili’i bijabô, moné ba te soo nye bijabô be nji be be kañese’e nye Temple Yéhôva. Ve betemple behéden, binga bijabô be mbe zene ya bi moné. (Dte 23:17, 18; 1B 14:24) Bible a belane fe éfia éte ane éve’ela mfa’a ya kobô ajô bôt, meyoñ, nge bikôane bi bôte bia kañe bengulemelan, bi jô’ô na bia kañe Zambe. Éve’an é ne na kalate Nlitan ba kobô ajô minga bijabô a ne jôé na “Beta babylone” amu a nga late ngbwa a betebe ôsu ya émo ji a a su’u be asu na a bi akum.—Nli 17:1-5; 18:3; 1Mi 5:25.
Minla’a ya autel.
A ne biôme be nga kôm, bi too ane minlak, bi mbe bi beme meku’u menyine ya autel.—Lév 8:15; 1B 2:28; Nli 9:13.
Mmé meviek.
Môt a mé meviek, bisua a biôme bivo’o bise. Éfia Hébreu be nga kôñelane na mmé meviek, ja tinane na “nyu a ve éyeka’a.” Ngule mmé meviek a bili a lat a ékon, be wô’ô belan éve’ela éte asu na be liti éwôlô ngule Yéhôva a bili be bone be bôt a be meyoñ.—Ésa 64:8; Rom 9:21.
Mmimiak.
Nkobô Grec, a tinane na e vaa môte mimbañe mi abin. Avale bôt éte é mbe é saék nda be njô bôt, be ba’ale’e minga wé a bibone bi njô bôt. Ba belane fe éfia éte asu na be kobô ajô môt a nji bo ntubane miak, ve a bo’ok bisaé nda njô bôt. Ba belane fe je asu na be kobô ajô môt a bo “teke luk amu Éjôé ya yôp” nnye ate a yeme jôé émiene mfa’a ya kôme bo ésaé Zambe ngumba ngumba.—Mat 19:12; Ésa 2:15; Mml 8:27.
Molok.
A mbe zambe bôte ya si Ammon; éko éziñe nnye fe ba loone na Malcam, Milcom, a Molech.—Mml 7:43.
Mona môt; mone môt.
Ba koon éfia éte bebé biyoñe 800 mintilane ya nkobô Grec. Ba belan éfia “Mona môt” asu na be kobô ajô Yésus Krist a liti na a nga zu bialé ane môta binam a bo fo’o môt ane bôte bevo’o bese, sa ke na a mbe nsisim ô nga nyoñe nyule môta binam. Bifia bite bia liti fe na Yésus a ye tôé nkulan ajô ô ne Daniel 7:13, 14. Mintilane ya nkobô Hébreu, “mone môt” a ne bifia ba belane bie asu na be kobô ajô Ézékiel a Daniel, bi ngôné’é nsela’ane a ne zañe môta binam a kobô éjiane Zambe a mbôndé ya foé jap.—Ézé 3:17; Dan 8:17; Mat 19:28; 20:28.
Mone David.
Be mbe be bela’an éyôlé éte asu na be loone Yésus, be liti’i na a ne nyoñe élik ya élat é mbe é yiane tôéban a zene ya môte ya mvoñe bôte David.—Mat 12:23; 21:9.
Mone samaritain.
A nga taté be éyôlé be mbe be loone bone be Israël ya mfa’a ya nord ya meyoñ awôm. Mvuse ya valé, éyoñe beassyrien be nga nyoñe Samarie, mbu 740 Ô.É.J., be nga kee fe ja’a beyeñ. Melu me Yésus, éfia éte é nji beta be ajô ya nyul ékop nge mame me pôlitik. Be mbe be ju’u belan éyôlé éte, na be kobô ajô bôte be mbe be bo’o bisaé ya ngame ñyebe é mbe mefefele ya si ya Sichem a Samarie. Miñye’elane miziñe ya ñyebe ôte mi mbe mi sela’ane mi ya Judaïsme.—Jn 8:48.
Môse ntyi’ane mejô.
A ne ngumba môs, nge ke éyoñ, éyoñe minsamba mi bôt, meyoñ, nge ke bôte bese ba ye yalane mame mese be nga bo mise me Zambe. Bevo’o ba ye tyi’iban ajô a nyoñe mekua a ba bevo’o ba ye bi fane ya nyiiban asu ényiñe ya nnôm éto. Yésus a minlômane mié, mbe be nga liti na “ntyi’ane mejô” ya melu ma zu ô nji fombô ve bevevee wo fombô fe miñwu’an.—Mat 12:36.
Môse ya beta late ngbwa.
A mbe môse wo dañ étyi asu bone be Israël, be mbe fe be loone wô na, Yom Kippour (a so éfia ya nkobô Hébreu yôm hakkippourim, “môse bibuta’a”), be nga telé wô ngon Éthanim é too melu 10. Mintilane ya nkobô Hébreu, be mbe be loone wô na Môse ya beta late ngbwa. Fo’o ve môs ôte ñwô Beta prêtre a mbe a nyi’ine Vôm a dañ étyi na, a ve metyi ya metuna’a asu minseme mié a minseme belévite a mi mi bôte bese. Metuna’a mete me mbe me liti’i ma Yésus a mbe na a ve, mme mete ma ye vaa minseme mise bôte ba bo, éyoñe jia ya biyoñe bise, a ve bôte fane ya beta late ngbwa a Yéhôva. A mbe éyoñe bôte be mbe be bo’o beta étôkan a ne étyi a tyi bidi amu Zambe, a mbe fe môse Sabbat éyoñe ya bo teke bo bisaé bôte be wô’ô jaé zu ba bo.—Lév 23:27, 28; Mml 27:9; Col 1:20; Héb 9:12.
Môt a ne vaé.
A ne môt a ba’ale bôte nge ke biôme na mbia jam a bo teke kui bôte bete nge ke biôme bite. Môt ate a ne loñ éloñ éyoñe mbia jam a ngenan a za’a ôyap. Môt a mbe vaé a mbe a tele mimfine nge minkume ya tison na a fombô bôte ba zu bebé a tison. Mone bezimbi a ne vaé be wô’ô loone nye na mba’ale.—Mat 27:65; 28:4.
Môt a ntoo nti; fili môt.
Melu ya éjôé beromain, ‘fili môt’ é mbe môt a nga bialé a too fili, môt a bili mame ma bo’olô na a ntoo môte ya éfuse si éziñ. Ve ‘môt a ntoo fili’ a mbe nyu a nga kôlô éto ôlo. Nkôlane ya éto ôlo ô mbe ô va’a môt a ntoo fili mame ma bo’olô na a ntoo mone romain, ve kane môt éte é nji be ngule ya nyoñ éto ja yiane bôte be ne bebialé-bialé ya Rome. Môt a ntoo fili a nji be a bili beôva’a ngule bese ya bo mam ane bebialé-bialé be mbe be bo’o me.—1Co 7:22.
Môte ya Éthiopie.
Éthiopie ba jô je va a ne si é mbe mfa’a ya sud ya Égypte. Si éte é mbe é bili éfuse si é ne mfa’a ya sud ya Égypte ya melu ma, a éfuse si ya nord ya Soudan ya melu ma.—Mml 8:27.
Môte ya Nazareth.
Mveane ba di’i nduan.
Mvendé; nnôme môt.
A ne môt a mbili abui mimbu, ve Mintilan été ba belane bifia bite asu na be kobô ajô éto nge ke mbe’e môt a bili bôt été nge ke ayoñ éziñ. Ba belane fe bifia bite asu na be kobô ajô bitétéa ya yôp été e kalate Nlitan. Ba kôñelan éfia Grec présbutéros na “mvendé” éyoñe ba kobô ajô bôte ba wulu ékôane bekristen.—Nkô 4:29; Min 31:23; 1Tm 5:17; Nli 4:4.
Mvit.
A ne bo mvit mfa’a ya minsôn, nge ke e tyame metiñ. Be wô’ô belan éfia éte Bible asu na be kobô ajô ya jam é nji yiane boban, nge ke di é nji bo mfuban avale da wô’an a Metiñe me Moïse. (Lév 5:2; 13:45; Mat 10:1; Mml 10:14; Éph 5:5)—Fombô’ô MFUBAN.
Mvite mame teke wô’ô nyé nge ôson.
Mvite mame ya bisôk.
Ja so éfia Grec pornéïa, a ne éfia ba belane je na be kobô ajô mame méziñe ya bisôk Zambe a tyili. Mimboone mite mi ne na: Mejian, bijabô, éyoñe bôte bebaé ba jô’ôbô a too ke na be nji bo nlu’an, befame ba jô’ôbô a befame bevok, a bôte ba jô’ôbô a betit. Ba belan éfia éte ane éve’ela kalate Nlitan na be kobô ajô minga bijabô ya bamiñyebe nnye ba loone na “Beta Babylone” na be kobô aval a bo mam a bejô bôte ya émo ji asu na a bi ngul a biôme bi mo. (Nli 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Mml 15:29; Gal 5:19)—Fombô’ô MINGA BIJABÔ.
Mvolô.
A ne nkôñelane ya éfia Grec diakonos, nje be wô’ô kôñelane na “mbo ésaé.” “Mvolô” a ne môt a saé na a volô nsamba bemvendé ya ékôane bekristen. Mvolô a yiane bi mefulu Kalate Zambe a jô na môt a bo aval ésaé éte a yiane bi.—1Tm 3:8-10, 12.
Mvulekane kalate ô ne nkôman a ékôbe tit.
A mbe ékobe ntômba nge ékela nge nyak be mbe be mane kôm asu na be bo ngule ya tili été. Ô mbe ô tabe’e ayap a dañe papyrus, a be mbe be bela’ane wô ane mvulekane kalate ya Bible. Mvulekane kalate Paul a nga jô Timothée na a zu nye wô ô mbe ô yiane bo bifuse mintilane ya nkobô Hébreu. Mimvulekane bekalate miziñe be nga koone mie Éwuwua mañ mi mbe mi yiane bo mi mi mbe nkôman a ékôbe tit.—2Ti 4:13.
Mvulekane kalate.
A ne ayap a ndam afep nge ke papyrus, a mbe ntilane mfa’a wua, nnye be mbe be vuluku’u aboñ élé. Mintilane mi mbe ntilane nge mba’alane ntilane mimvulekane bekalate, kalate bôte be mbe be bela’an éyoñe be mbe be tili’i Kalate Zambe.—Lu 4:17-20; 2Tm 4:13.
Mvusu.
A ne jôme ba futi amama’a asu na é vus nge ke nkone na be jini wô; e dañedañ éfus amama’a be futiya mvusu be nga naan asu amama’a ba ye beta bo. Ba belan éfia éte Bible ane ndeme ya nsem nge jôm é ntoo ndaman, a ne fe bo jôme ja yaé môte teke yen avale jam éte da boban é su’ulane mane yametane vôm ase.—Nkô 12:20; Mat 13:33; Gal 5:9.
Myrrhe.
A ne nkôt atyil wo nyum abeñ ô mbe ô sô’ô abui bilé é be’e biyo nge bone bilé avale ane bi ba loone na Commiphora. Myrrhe a mbe étyita’a jia ya mbon ô ne étyi be mbe be woko’o bôt. Be mbe be bela’ane nye asu na biyé nge ke binoñ bi nyum abeñ, be mbe fe be kô’ôlane nye mbone be mbe be bela’ane wô asu na be bap môt, nge sii nyul. Be mbe be kô’ôlane nye woon asu na a bo ényan. Be mbe fe be bela’ane nye na be kômesane mbim asu éjame mbim.—Nkô 30:23; Mik 7:17; Mr 15:23; Jn 19:39.
N
Ndek ékôp.
A mbe ndek é ne nkôman a ékôbe tit, a mbe ve bo ékôp ékela nge ke ji ntômba, be mbe be bela’ane je na ba futi woon été. Be mbe be futi woone mende’e me ékôp na be jini nye, éyoñ éte woon ate a kuli jôme fulasi a loone na gaz de dioxyde de carbone nnye a bo na ndek ékôp é mane bim. Mimfefé mende’e me ékôp me mbe me mane vundi été wôé, wôna minnôme ki mi mbe mi tele ne kelenges.—Jos 9:4; Mat 9:17.
Ndem.
Nduan; e dup.
Ngap awômô (ntolo).
A ne ngap awômô nge ke ngap awômô ya biôme ntet be mbe be va’a nge ya’an ane ma’an, e dañedañ asu ñyebe. Ba loone fe nye na “ntolo” a éyoñe ba bo jam éte, “ba ve ngap awômô.” (Ml 3:10; Dte 26:12; Mat 23:23; Héb 7:5) Metiñe me Moïse, ngap awômô ya bidi môt a te yô afup, ngap awômô ya abime mbame biyem wo te ve, be mbe be yiane be ve belévite mbu ôse mfa’a ya su’u be. Belévite be mbe be va’a ngap awômô ya ngap awômô be mbe be va’a be mfa’a ya suk ésaé beprêtre be mbe be bo’ok. Bone be ntolo befe be mbe fe. Bekristene be nji beta bo ntindane ya ve ntolo.
Ngata’a.
A ne ékpwelé be mbe bela’ane je asu na môt a bo te kui atan, nge asu na be foñesô nye. Bengata’a béziñe be mbe fo’o ve asu mebo, ba bevo’o be mbe be bo’o na nyule môt ba foñesô é bo mintaé, éko éziñ é mbe é bili nye mebo, mo, a tyiñ.—Jér 20:2; Mml 16:24.
Ngbwengbwel.
A ne môt a belane ngule bôte ba kôme yeme na ja so be mbia minsisim.—Mml 13:6.
Ngovina.
Ngômesane mewosan.
A ne ngômesane mone bezimbi a mbe a jaék éyoñ a ke bita. A mbe biôm ane ékôngô, ébene ba jaé tôé, kandé, bengamas, a ébene ba bi mo.—1Sa 31:9; Éph 6:13-17.
Ngulemelan; nkañane bengulemelan.
Ngulemelan é ne éve’ela ya jôm éziñ é ne fo’o, nge ji ba ve’e befe’e na é ne, nje bôte ba belane je ékaña’a jap. Nkañane bengulemelan, ô ne éyoñe môt a ve ngulemelan ôlu’u, nye’an, duma nge ke ékaña’a.—Bs 115:4; Mml 17:16; 1Co 10:14.
Nisan.
Mvuse minkôme ya Babylone, éyôlé éte nje be nga ve ngon Abib, ngon ôsu ya kalate melu me ngone bejuif a ne étyi. A ne ngone zangbwale ya kalate melu me ngone ya melu ma. Ja taté ézezañe ngone lale akekui ézezañe ngone nyini. (Néh 2:1) Be mbe be jeme’e Paska bejuif ngone Nisan é too melu 14, a Yésus Krist a nga telé Tawôlô Tate môs ôte. (Lu 22:15, 19, 20) Môs ôte fe ñwô be nga tyelé nye élé mintaé.—Lu 23:44-46.
Njôô beprêtre.
A ne fe éfia ba belane je éyoñe ba kobô ajô “beta prêtre” mintilane ya nkobô Hébreu. Mintilane ya nkobô Grec, bifia “bejôô beprêtre” bia liti na, ba kobô ajô môt a ne ntebe ôsu ya bôte ba bo ésaé beprêtre, a ne bo beta beprêtre be teléya ésaé éte a betebe ôsu ya mengabe ya minsamba beprêtre 24.—2Mi 26:20; Esd 7:5; Mat 2:4; Mr 8:31.
Nkaé.
Ba belan éfia éte mfa’a ya kobô ajô bone bilé ba yaé bilobé. Élo’o ba loon éyôlé éte ja yiane bo Arundo donax.—Mat 27:29; Nli 11:1.
Nkana.
Ô ne njôane jam, nge ke mone nkañete a so be mfefe’e môt. A ye’ele jam éziñ nge kate nya ajôô éziñ a tyôtyoé bifia. Minkana miziñe ya Kalate Zambe mia bo na môt a fas abui; a mi ne bo ane jam é nji bo tyi’ibi ya yem atinan. Nkana wo belane bifia bia nambe bôte minlem. Biyoñe bizin ô bili fo’o ve bive’ela. Be nga su’ulane belane minkana miziñe mfa’a ya kpwe’ele bôte nge biasé be.—Écc 12:9; 2Pi 2:22.
Nkasa.
Ntete mimbu ôsu, e bôm nge yite môt a nkasa a mbe ngum avale fonose ba ve môt. Minkasa miziñe ya été mi mbe mi bili bifuse bityé bi tyele bengôkop. Minkasa mivok, be mbe be kôme’e mie ana: be nyoñe bifuse bives nge bityé, éyoñ éte ba solé bie nkol ékôbe tit.
Nkobô Grec.
A ne nkobô bôte ya Grèce ba kobô, bebialé-bialé ya Grèce a ba be bili menda me bôte wôé. Mintilane ya nkobô Grec, éfia éte é bili abui metinan, a ne bo bôte be nji bo bejuif nge ke bôte ba kobô nkobô Grec a ba ba tôñe metume begrec.—Joë 3:6; Jn 12:20.
Nkômesan.
Nkôñelane nlem.
Nkulan ajô.
Ô ne foé ja so be Zambe, a ne bo nlitane ya nkômbane Zambe nge ke nkañete ya jam éte. Nkulan ajô ô ne bo ñye’elan, abendé Zambe nge ke ntyi’ane mejô wé nge ke jam éziñe da ye boban.—Mat 13:14; 2Pi 1:20, 21.
Nlak.
Ba kobô ajô minla’a mi tit, mmie be mbe be bela’ane mie ane bikpwas, miñyombé asu mbon, mendek asu biôme bi nyanga a ane biôme ba belane bie mfa’a ya bôme mezik. (1Sa 16:1, 13; 1B 1:39; Ézé 9:2) Be wô’ô fe belan éfia “nlak” mfa’a ya kobô ajô ngul, ndañan a medañ.—Dte 33:17; Mi 4:13; Lu 1:69.
Nlôman.
Nseñ.
Vôme be mbe be loone na, “nseñ” a ne afôla si ése é mbe mbôma’ane a nka’ale ya Tabernacle. Mvuse ya valé, be nga mane kôm abui minseñ afe mefefele ya beta nda a mbe a tele ézezañe Temple. Autel be mbe be bo’o mimveane ba di’i nduan a mbe a tele nseñe ya Tabernacle, mvuse ya valé be nga ke tele nye nseñ ô ne Temple été wôé. Bible a liti fe na, menda bejô bôt a menda bôte ba tabe me mbe me bili abui minseñ.—Nkô 8:13; 27:9; 1B 7:12; Mat 26:3; Mr 15:16; Nli 11:2.
Nsiñe Krist.
Éfia ya nkobô Grec éte é bili metinane mebaé. Atinan ôsu, ja fombô “môt a wosane Krist,” di baa ki é ne “môt a kômbô nyoñ éto Krist.” Ja fombô fe évuse Krist nyu a kômbô nyoñ éto Krist. Bôte bese, bikôane bise nge nsamba bôt ôse wo du’u bôte na ô ne éjiane Krist, nge ke ba ba tametane na be ne Messie, nge ke ba ba wosane Krist a beyé’é bé be fe be ne besiñe be Krist.—1Jn 2:22.
Nsisim.
Éfia Hébreu ruach a éfia Grec pneuma, be wô’ô kôñelane bie na “nsisim,” bi bili abui metinan. Metinane mete mese ma kobô ajô jôme môt a vo’o ki yen a mis a ja ve ngule nyul. Éfia Hébreu a ji Grec ba belane bie, bia kobô ajô (1) mfebe, (2) ngul ébomame bitétéa ya si bi bili, (3) ngule ja so nleme be môte ja tindi nye na a bo a jô mam aval éziñ, (4) mejô ma so be jôme bi se ngule ya yen, (5) bitétéa bi se ngule ya yen, a (6) ngule Zambe a bo je mam nge ke mfufube nsisim.—Nkô 35:21; Bs 104:29; Mat 12:43; Lu 11:13.
Nsolane jam ô ne étyi.
Nsoñ.
A mbe ayap ôlé ô bili nsoñ ô too a étyé ô too fe akap; bebé mefube be mbe be bela’ane wô asu na be bo na tit é wulu. Ba ve’e nsoñ a bifia bi mfefe’e môte bia bo na môt a vô’ôlô bie a tu’a baa alo mame mfefe’e môte wo jô. Bifia ‘e tyañete nsoñ’ bia so be jame be mbe be bo’o nnôme nyak a bo melo na nsoñ ô tyañete nye, a nalé a mbe a balé’é nye aveñ.—Mml 26:14; Bme 3:31.
Ntañ.
A mbe tañe bôte ba ya’ane na be suu môt a ne mbôk, minkôm, nyu ba ve fonos, a njuk éziñe nge nsem, jam éziñ é ne mbe’e môt a yiane de bo. Tañe ba ya’an é nji be é sili’i ve moné. (Ésa 43:3) Ntañ ô mbe ô sili’i na be ve wô abui bité. Éve’ela é ne na, ntôle jôm ôse, to’o môt to’o tite ya ayoñ Israël, ô mbe jôme Yéhôva, a é mbe é sili’i na be ya’ane ntañ mfa’a ya kôté be, nge sa nalé be mbe be yiane bo Yéhôva ésaé ngumba nté ényiñ. (Nbô 3:45, 46; 18:15, 16) Nge nyak é ne te mba’ale, ja kange a wôé môt, môt a nee je a yiane ve ntañ wo yian asu na a bo te bi fonose ya été. (Nkô 21:29, 30) Ve, ntañ ô nji be ô yiane veban éyoñe môt a te vañe wôé nyu mbok. (Nbô 35:31) Jame da dañe mfi é ne na, Kalate Zambe a ngôné ntañ Krist a nga ve a zene ya awu ya metuna’a dé, mfa’a ya nyii bôte be ne mewôk, be ne mimbô’ô ya nsem a awu.—Bs 49:7, 8; Mat 20:28; Éph 1:7.
Ntebe zañ.
Ntebele.
A ne môt a bili mbe’e ya fombô a ba’ale ékôane bekristen. Éfia éte ja so éfia Grec, (episkopos) nalé a tinane na e wulu ésaé ya kaman. Bifia “ntebele” a “mvendé” (présbutéros) bia kobô ajô aval ésaé da ékôane bekristen été. Éfia “mvendé” ja liti na môt a ntoo étôtôlô mfa’a ya mefulu, a “ntebele” a liti mbe’e môte ba te telé a bili.—Mml 20:28; 1Tm 3:2-7; 1Pi 5:2.
Ntilan; mintilan.
Ntôle mon.
Mon ôsu, ntôle mone môt a biaé. Melu mvus, ntôle mon ô mbe ô bili beta éto nda bôt, nde fe ô mbe ô nyoñe’e ésaé ya tebele nda bôt éyoñ ésa a wuya. Nge ô vaa na a ne ntôle mone Yéhôva, Yésus a ne ntôle mfa’a ya biôme bise bi nga téban a ntôle mfa’a ya miñwuan.—Met 25:33; Nkô 11:5; Col 1:15; Nli 1:5.
Ntum.
A ne ôlé nge ke mbeñ njô bôt a mbe a bili, wo bo’olô na a bili éjôé.—Met 49:10; Héb 1:8.
Ntyi’an atyel.
Nya mbonô (Nard).
A ne mbon ô ne dia ô too nyule bebé ane évele, ô so’o mone élé ba loone na (Nardostachys jatamansi). Mbôle mbon ôte ô mbe nya dia, bôte be mbe be fula’ane wô a zezé bone mimbon, a biyoñe biziñe bôte be mbe be ve’ele’e kôme mbon ôte. Da kôme yené na, Marc ba Jean ba bo’olô na “nya mbonô” nnye be nga belane nye be Yésus.—Mr 14:3; Jn 12:3.
Nyu a kate mame ma ye bobane melu ma zu.
Môt a jô na a bili ngule ya kate mame ma ye bobane melu ma zu. Beprêtre ba bo mvi’i, mimvimvi’i, bôte ba belan ateté na be kate mame ma ye bobane melu ma zu. Kalate Zambe a lañe mame mefe aval éte.—Lév 19:31; Dte 18:11; Mml 16:16.
Ñ
Ñwo’one mbon.
Bifia bi bia so éfia ya nkobô Hébreu ja tinane na, “e wobane jôme ja len.” Be mbe be woko’o môte nge jôme mbon asu na a bo ndeme ya na jôm éte, é ne nyoñane na é bo ngumba ésaé. Mintilane ya nkobô Grec, ba belane fe éfia éte asu na be kobô ajô môt a te nyoñe mfufube nsisim amu a ne ntobane na a ke nyiñe yôp été.—Nkô 28:41; 1Sa 16:13; Lu 4:18; Mml 10:38; 2Co 1:21.
Ñwômane miñwuan.
A ne éyoñe môt a te wu, éyoñ éte a beta taté na a nyiñ. Éfia Grec anastasis ja tinane na “e beta tebe”, “e kolô si.” Bible a kobô ajô miñwômane miñwuan ébul, ñwômane miñwuane Yésus, éyoñe Yéhôva Zambe a nga wômôlô nye ô ne fe été. Akusa bo na Élie, Élisée, Yésus, Pierre a Paul be nga wômôlô bôt, é nga kôme yené ne ngeññ na, be nga bo de a ngule Zambe. Ñwômane miñwuane wo ye bobane si asu “bôte be ne zôsô a bikotekot” ô ne jam é ne mfi asu nsôñane Zambe. (Mml 24:15) Bible a kobô fe ajô ya ñwômane miñwuane ya yôp, ba loone wô na “ñwomane miñwuane ya atata’a” nge ke “ñwômane miñwuan ôsu,” asu bobenyañe be Yésus be ne miñwo’on.—Phl 3:11; Nli 20:5, 6; Jn 5:28, 29; 11:25.
Ñyoé zen.
O
Oliban.
Meyemete me élé nge mon élé (gomme-résine) be nga mane kôtô, ba loone mvoñ élé éte na Boswellia. Éyoñe be mbe be di’i nye, oliban a mbe a va’a ényum é ne mvaé. A mbe étyita’a ba belane je éyoñe ba kôm encens a ne étyi be mbe be bela’ane nye tabernacle nge Temple. Be mbe be bela’ane nye a mimveane ya mefes a be mbe be telé’é nye avise belet ése ya belete ba liti be mbe be bô’é vôm a ne étyi.—Nkô 30:34-36; Lév 2:1; 24:7; Mat 2:11.
Ô
Ôteté ya môs.
Ñwô fe ba loone na, “ôteté wo faé mame tyé.” A ne ôteté wo su’ulane yené mfa’a ya est ôsusua na jôp da tôô, a liti na mfefé môs ô nga zu taté.—Nli 22:16; 2Pi 1:19.
Ôvek.
Ô mbe aboñ ôlé ba ve’e de édo’o ya vôme mendime me ne, ôlé ôte ô mbe 1.8 m.—Mml 27:28.
Ôteté wo faé mame tyé.—
Fombô’ô ÔTETÉ YA MÔS.
P
Paradis.
A ne mbamba vôm, vôm ate a ne ane Jardin. Atata’a vôm ate a mbe Éden, vôme Yéhôva a nga kôm asu bôte bebaé a nga taté té. Éyoñe Yésus a nga kobô ze mimfaka é mbe é tyele élé fefele jé, Yésus a nga jô na si ja ye bo paradis. E 2Becorinthien 12:4 éfia ja kôme liti na ba kobô ajô paradis a Nlitan 2:7 a kobô ajô paradis ya yôp.—Jia 4:13; Lu 23:43.
Paska.
A mbe abô’ô be mbe be bo’ok éyoñe jia mbu, ngon Abib é too melu 14 (be nga su’ulane loone ngon éte na Nisan.) Be mbe be bo’o de asu na be simesan éyoñe bone be Israël be nga kôlô minkôm Égypte. Éyoñe be mbe be jemek abôk éte, be mbe be tyi’i mone ntômba nge mone ékela, éyoñe te nje ba di nye a bilo’o bi ne ayôl a belet é ne te mvusu.—Nkô 12:27; Jn 6:4; 1Co 5:7.
Pentecôte.
Abô’ô baa ya mebô’ô melal ya mbu bejuif be mbe befame be mbe be yiane ke jeme Jérusalem. Pentecôte a tinane na “môse (tane)”; mintilane ya nkobô Grec, ba loon abôk éte na Abô’ô ya nkôane bidi nge ke na Abô’ô ya besondô mintilane ya nkobô Hébreu. Be mbe be bo’ok abôk éte melu 50 mvuse ngone Nisan é too melu 16.—Nkô 23:16; 34:22; Mml 2:1.
Pharaon.
A ne jôé mese’esa be mbe be loone bejô bôte ya Égypte. Kalate Zambe a kobô ajô bepharaon betan be ne môé na (Sheshonq, So, Tiraka, Néchao, a Hofra), ve ba bevok, môé map me nji bo Kalate Zambe été, to’o ba be nga bo mame fufulu a Abraham, Moïse, a Joseph.—Nkô 15:4; Rom 9:17.
Pornéïa.—
Fombô’ô MVITE MAME YA BISÔK.
Prêtre.
A mbe môt a mbe éjiane Zambe be bôt a mbe a bo’o bisaé, a ye’ele’e fe bôte mam a lat a Zambe a metiñe mé. Beprêtre be mbe fe be kobô’ô señe bôt ôsu Zambe, be va’a mimvean a ye’elan asu bôt. Ôsusua na ba telé Metiñe me Moïse, nlô ya nda bôte ñwô ô mbe ô saék ane prêtre asu nda bôte jé. Metiñe me Moïse si, befame ya nda bôt Aaron, nda bôte Lévi mbe be mbe beprêtre. Befame bevo’o ya nda bôte Lévi be mbe be volô’ô be. Ataté éyoñe mfefé élat ô nga boban, Israël ya nsisim a nga bo ayoñe beprêtre, Yésus ki a too beta prêtre.—Nkô 28:41; Héb 9:24; Nli 5:10.
Prosélyte.
A mbe môt a kôñelaneya nlem. Mimfufube mintilan été, éfia éte ja kobô ajô môt a nga nyiine judaïsme, éyoñ a ne fam, nalé a tinane na môt ate a yiane tyi’iban atyel.—Mat 23:15; Mml 13:43.
S
Sabbat.
Sabbat a so éfia Hébreu ja tinane na “e wo’on; e telé.” Jam éte é mbe é boba’ane môse zangbwale ya sondô bejuif. (Ataté éyoñe nlô jôbô a dime môse nkul éwônga akekui éyoñe nlô jôbô a ke dime môs éwônga). Be mbe fe be loone mebô’ô méziñe me mbe me boba’an éyoñe jia mbu na Sabbat, aval ane abô’ô ya mbu zangbwale a di ya mbu mewôme tane. Be nji be be bo’ok ésaé éziñe môse Sabbat, ane ô vaa ve ésaé beprêtre be mbe be bo’ok e Temple. Mimbu ya Sabbat, be mbe be jô’é na si é wo’on a mone hébreu a nji be a yiane yemete môt a bili nye mvôla na a ya’ane nye je. Metiñe me Moïse me nga telé bityi bi nji be bi dañ adit asu môse Sabbat, ve betebe ôsu ya menda me Zambe be nga ke ba kô’ôlane bie ôte’etek ôte’etek, aval é mbe na, melu me Yésus, é nji be tyi’ibi na bôte be tôñe bityi bite.—Nkô 20:8; Lév 25:4; Lu 13:14-16; Col 2:16.
Sam.
A ne jia ya ékaña’a asu Zambe. Besam be mbe bia bôte ba yia a mezik na ba kañe Yéhôva Zambe Temple ya Jérusalem.—Lu 20:42; Mml 13:33; Jac 5:13.
Samarie.
Tison é nga bo temeteme tisone ya meyoñ awôme ya mfa’a ya nord si ya Israël, tañe bebé mimbu 200, be mbe fe be loon afola éte na Samarie. Tison éte é nga lôñebane nkôl ô be’e fe éyôlé éte. Melu me Yésus, Samarie a mbe éyôlé ya ngoto jia ya Rome é mbe zañe Galilée mfa’a ya nord a Judée mfa’a ya sud. Yésus a nga jaé bene ke kañete wôé mulu mé, ve biyoñe biziñ éyoñ a mbe a lôte’e wôé a mbe a kobô’ô a bôte ya wôé. Pierre a nga belan éve’ela ya édiba’a baa ya éjôé éyoñe bôte ya Samarie be nga nyoñe mfufube nsisim.—1B 16:24; Jn 4:7; Mml 8:14.
Sanhédrin.
Satan.
Scribe.
A ne môt a ba’alane tili mintilane ya nkobô Hébreu. Éyoñe Yésus a mbe si va, nne be mbe be loone benya beyeme Metiñe me Moïse nalé. Be nga wosane Yésus.—Esd 7:6; Mr 12:38, 39; 14:1.
Si nyu; si ndôn.
Éfia Grec kosmos (nkôman) é ne tinane na (1) bôte bese be nga bialé si, to’o be ne bôte ba kañe Zambe nge momo, to’o ke be ne minkukume nge ke minzôzoé, (2) fatane mboone mam a fatan asimesane ya bôte ba tôñe bevôme be nga bialé, nge ke bevôme ba nyiñ (ôsimesan ôte ô ne avale da a wu ya éfia Grec aïôn, “nta’ane mam.” Bia kobô ajô éte nlô ajô ô ne na “émo, bimo,” Atinane bifia) nge ke (3) bôte bese ba bene bo Yéhôva ésaé.
Sion; nkôle Sion.
A ne éyôlé tison é mbe é bili mekak é too jôé na Jébus. Tison éte é mbe sud est ya nkôle ya Jérusalem. Éyoñe David a nga wôlé je, ane a nga lôñe nda njô bôt été. Ane be nga loone vôm ate na “tisone David.” (2Sa 5:7, 9) Ane Sion a nga bo nkôle wo dañ étyi asu Yéhôva éyoñe David a nga ke éwolo ya élate wôé. Mvuse ya valé, éyôlé Sion é mbe é kobô’ô ajô ya vôme Temple a mbe a tele nkôle Moria. Mvuse ya valé, be nga su’ulane loone Jérusalem ase na Sion. Ba belane fe éyôlé éte ane éve’ela mintilane ya nkobô Grec.—Bs 2:6; 1Pi 2:6; Nli 14:1.
Sitam; éfeta’a.
Be mbe be ju’u belane jôme ba ba’é (ane ékone nge cire) na be liti na a ne jôme môte si môte ka, nge na jôm éte é ne fo’o nya nkômane nge ke éyoñe bôte ba kui tyiñ. É mbe fe é kamane na be yoé kalate nge jôm éziñ é ne mfetan ane mbé nge soñ. Besitame ya melu mvus be mbe a éfuse jôm é ne ayet ane (akok, mbañe zok, a bilé) é bili bikanga bi too mbô’ane minlô bi luu si. Be mbe be bela’ane sitame na a bo ndeme ya jôm é ne fo’o été, nge ke na é ne ji kala si nge kala ka nge ki ane jôm é ne nsolan.—Mat 27:66; Jn 6:27; Éph 1:13; Nli 5:1; 9:4.
Soñ.
Éyoñ éfia ji é ne ntilan a mon ékanga, ja tinane na soñe ba jame ngumba môt; ve éyoñ éfia éte é ne ntilan a beta ékanga, éfia éte ja tinane na soñe ya ba jame môta binam, éfia éte é bili atinane da nkobô Hébreu é ne “Shéol” a éfia Grec “Hadès.” Kalate Zambe été, éfia éte é ne éve’ela ya éyoñe bisaé bise môt a ne ngule ya bo éyoñ a vee bia man.—Met 47:30; Ecc 9:10; Mat 27:61; Mml 2:31.
Soñe Zambe a simesan.
A ne vôme ba jame bôt. Bifia bite bia so éfia Grec mnêméïon a so éfia “e simesan”; nalé a tinane na ba simesane môt a nga wu.—Jn 5:28, 29.
Synagogue.
Éfia éte ja tinane na “e tôkane vôma wua, e sulan,” ve abui bifuse biziñe ya Bible, éfia éte ja kobô ajô nda bejuif be mbe be sula’an asu na be lañe mimfufube mintilan a vô’ôlô miñye’elane ya été, bôte be bo’o minkañete ya mengana bôt a ye’elan. Melu me Yésus, beta nlam ase a mbe a bili synagogue wua a bitisone biziñe bi mbe bi bili abui besynagogue.—Lu 4:16; Mml 13:14, 15.
Syrie; bôte ya Syrie.
Mintilane ya nkobô Grec, Syrie a mbe ngoto ya Rome a Antioche nnye a mbe temeteme tisone ya Syrie. Afôla si éte nje fe é ne si ya Syrie (ba loone fe na Aram) mintilane ya nkobô Hébreu. Môt a mbe ngovina ya Syrie, nnye fe a mbe a jô’é Palestine ase.—Lu 2:2; Mml 18:18; Gal 1:21.
Syrte.
A mbe vôme mendime me nga fak beta bekindik bebaé abôñe mañe ya Libye, mfa’a ya Afrique du nord. Bewulu bifunga ya kôa be mbe be ko vôm ate woñ amu mendime me mbe me bo’o mevise me nsele’e mendime si, a nalé a mbe a bo’o na bifunga bi bôlé.—Mml 27:17.
T
Talent.
Nkobô Hébreu, a mbe jôme ba ve’e je biôme bia dañ adit, a mbe fe a kate’e tañe moné. Talent wua a dite 34.2 kg. Talent begrec a mbe a dañe tyôtyoé, a mbe a diti’i 20.4 kg.—1Mi 22:14; Mat 18:24.
Tartare.
Mintilane ya nkobô Grec, a mbe jôm é too ane nda mimbô’ô be nga wua beéngele be nga bo melo melu me Noé, mfa’a ya samele be. E 2 Pierre 2:4, ba belan éfia tartaroô (e “wua Tartare”) sa ke mfa’a ya liti na “beéngele be nga bo nsem” be nga wuabane Tartare, avale behéden be mbe be ye’ele’e (nalé a tinane na, mimbô’ô mi ne si été, vôm a ne dibi, étaba’a bezambe ba dañe zezé.) Ve nalé a tinane na Zambe a nga vaa be yôp a sili be si, a vaa be mimbe’e be mbe be be’e yôp été, a futi be dibi été mfa’a ya asimesane dap, ndembene be bo teke beta yen éfufube ya minsôñane mi Zambe. Dibi éte é ne fe ndeme ya na minsisime mite mia ye wu nnôm éto, fufulu a njôô wop, nnye ate a ne Satan Diable. Nde, a ngôné ajô nsilane be nga sili minsisime mi nga bo éngana’a si. A selan a édok ébé ba jô je Nlitan 20:1-3.
Tawôlô Tate.
A mbe jôme ya di, é too na: belet é ne teke mvusu a woon, bi too ndeme nyule Krist a metyi mé; mesimesa’ane ya awu Yésus. Nyina a ne jame Mintilane mia jô bekristene na be bo be simesa’an, ba loone fe nye na “mesimesa’ane.”—1Co 11:20, 23-26.
Te mvusu.
Temple.
Ba jaé belan éfia éte asu vôm a ne asu ékaña’a, vôm a ne étyi. Biyoñe biziñ a wô’ô bo tabernacle nge ke Temple be nga lôñe Jérusalem, nnye a nga fole tabernacle be mbe be beke’e ane vôme bone be Israël be mbe be kañe’e Zambe. Salomon nnye a nga lôñe Temple ôsu a bôte ya Babylone be nga mane tyame nye. Zorobabel nnye a nga lôñe nyi baa, éyoñe be nga so minkôme Babylone a Hérode le Grand nnye a nga su’ulane nye lôñ. Mimfufube mintilan été, be wô’ô loone Temple na “nda Yéhôva.” (Esd 1:3; 6:14, 15; 1Mi 29:1; 2Mi 2:4; Mat 24:1) Be wô’ô fe belan éfia éte na be kobô ajô vôme Zambe a too yôp été.—Nkô 25:8, 9; 2B 10:25; 1Mi 28:10; Nli 11:19.
Toñ.
Jôme ba loñe je toñ é too nkôman a étyé, ba belane fe je asu na be loone môte nge ke bôme mezik. Nloñane toñ ô wô’ô bo ndeme ya ntyi’ane mejô Yéhôva nge ke beta jam éziñ a so be Zambe.—1Co 15:52; Nli 8:7–11:15.
Toya.
Mintilane ya nkobô Grec, a ne tañe môt ase a ya’an asu avale toya ése.—Néh 5:4; Rom 13:7.
V
Vôm a dañ étyi.
Étune nda ya tabernacle été a ji ya Temple été, vôme be mbe be na’an éwolo ya élat; be wô’ô fe loone vôm ate na Étyi ya bityi. Ane ô vaa Moïse, susu’a môt a mbe ve nyiine Vôm a dañ étyi a mbe beta prêtre a a mbe a nyi’ine wôé éyoñe jia mbu, Môse ya beta late ngbwa.—Nkô 26:33; Lév 16:2, 17; 1B 6:16; Héb 9:3.
Vôm a ne étyi.
Éfas ôsu a ji ja dañ anen tabernacle été nge ke Temple été. A selan a étune nda ya Vôm a dañ étyi. Tabernacle été, Vôm a dañ étyi a bili bitelé belambe bi too a or, autel vôme be mbe be diki’i encens a too a or, tebele asu belete ya nlitan a bikpwelé bi too a or. Temple été, bia koon autel a too a or, bitelé belambe awôm bi too a or a betebele awôm asu belete ya nlitan.—Nkô 26:33; Héb 9:2.
Vôme ba bôme blé.
A mbe vôme be mbe be bo’ok ésaé ya vaa bivua ya mefes. Be mbe be bo’ok ésaé éte a mo be bela’ane mbeñ. Éyoñe mefese me mbe abui, be mbe be bela’ane beminsini mevale mevale betite be mbe be limiti’i (traîneau à battre; chariot à rouleaux). Beminsini be mbe be ko’otô mefese ba te sôé vôme be mbe be bôme’e blé a too njiñelete. Be mbe be bo’ok ésaé éte afôla é too mbetane yôp vôm évuñulu ja lôt.—Lév 26:5; Ésa 41:15; Mat 3:12.
W
Wagon.
Woone ba sôé metuna’a.
Mveane ya woone be mbe be sô’é autel yôp, be mbe be va’a wô a mimveane mife. Paul a belan éve’an éte asu na a liti nkômban a bili na a ve émien asu bekristene bevok.—Nbô. 15:5, 7; Phl 2:17.
Y
Yéhôva.
Kalate Zambe–Nkôñelane ya mfefé émo a belan éyôlé “Yéhôva” biyoñe 237 mintilane ya nkobô Grec. Mame ma mme me nga tindi bia na bi futi éyôlé Zambe bevôm é ne:
1. Mintilane ya nkobô Hébreu be mbe be bela’ane mie melu me Yésus a ma minlômane mié, éyôlé Zambe é mbe ntilan été wôé a bikanga binyine (nalé a tinane na éyôlé Zambe é too ntilan a beyôme bikanga binyin ya nkobô Hébreu יהוה).
2. Melu me Yésus a ma minlômane mié, éyoñe be nga kôñelane mintilane ya nkobô Hébreu nkobô Grec, bikanga binyine bite bi mbe fe bi yené’é été.
3. Mintilane ya nkobô Grec mibiene mia liti na Yésus a mbe a bela’an éyôlé Zambe a na a nga kate je bôte bevok.—Jn 17:6, 11, 12, 26.
4. Amu mintilane ya nkobô Grec mi ne ngabe jia ya mimfufube mintilane ya nkobô Hébreu, é nga ye bo ékop nge éyôlé Yéhôva é nga ye jemban été atemetem.
5. Éyôlé Zambe ja yené mvese mintilane ya nkobô Grec.—Nlitan 19:1, 3, 4, 6.
6. Bekalate be ôsu bejuif be nga tili ba liti na be nga belan éyôlé Zambe été.
7. Beyeme mame béziñe ba kañese fo’o na vôm éyôlé Zambe ja yené mintilane ya nkobô Hébreu, ja yiane fe yené éyoñe ba ba’alane mintilane mite nkobô Grec.
8. Minkôñelane bebible a lôte minkobô ntet mi bili éyôlé Zambe mintilane ya nkobô Grec.
Teke vaa nge beté da kôme fo’o yené ne fômelé na, beamu ya futi éyôlé Zambe Yéhôva bevôm é mbe ôsusua, mintilane ya nkobô Grec be ne fo’o. Jam ébiene bekôñelane bekalate ya nkôñelane ya mfefé émo be nga bo nde le. Ba semé éyôlé Zambe beta ésemé, a ba ko woñe ya vaa jôm éziñ é ne mintilane ya atata’a.—Nlitan 22:18, 19.
Z
Zam; nzezam.
Ngul ôkone ya ékôp. Bible été, zam é nji bo fo’o ve avale bia yeme je melu ma, amu sa ke ve môta binam étam nnye a kone zam, biyé bi ne je kon a menda fe me ne je kon. Môt a kone zam nnye ba loone na nzezam.—Lév 14:54; Lu 5:12.
Zen.
A ne éfia ba belane je ane éve’ela Mintilan asu na be kobô ajô mimboone nge ke abo dulu Yéhôva a yene mvaé nge momo. Bôte be mbe be tôñe’e Yésus be mbe be loone be na be na bôte ya “Zen” nalé a tinane na ba nyiñ avale miñye’elane mi Yésus mi ne, ba vu éve’ela jé.—Mml 19:9.
Zeus.
A ne zambe a dañ anen bezambe bese begrec be mbe be kañe’e. Bôte ya Lystre, be nga kop éyoñe be nga buni na Barnabas a mbe Zeus. Minnôme mintilane be nga koone mie bebé Lystre mia kobô ajô “prêtre Zeus” a “Zeus, zambe nlô jôbô.” Éfunga Paul a nga bete na a ke ékôte si ya Malte é mbe é bili bive’ela bi “Bone be Zeus” nalé a tinane na mimbias Castor ba Pollux.—Mml 14:12; 28:11.
Zôsô.
Mimfufube mintilan, jam é ne zôsô éyoñ é ne zôsô mise me Zambe, nge ke na éyoñ é ne ékotekote mise me Zambe.—Met 15:6; Dte 6:25; Sph 2:3; Mat 6:33.
